Lesbók Morgunblaðsins - 05.07.2008, Blaðsíða 2

2 LAUGARDAGUR 5. JÚLÍ 2008 MORGUNBLAÐIÐ
lesbók
Eftir Ólaf Guðstein Kristjánsson
olafurgudsteinn@gmail.com
!
Þýskar pylsur og súrkál eru
ekki lengur í framvarðarsveit
mettra maga Þýskalands.
Mest seldi skyndibiti Þýska-
lands á nefnilega rætur sínar
að rekja til Tyrklands. Þetta
er auðvitað hinn einkar fram-
bærilegi, saðsami og ódýri
matur döner kebab. Var réttur þessi
einmitt fundinn upp af tyrkneskum inn-
flytjendum í Berlín á áttunda áratug
síðustu aldar og hefir æ síðan fest sig
meir og meir í sessi í Þýskalandi og
raunar um Evrópu alla. Mætti segja,
þrátt fyrir öll „gamalt-kjöt–hneykslin“,
að dönerinn sé um margt táknmynd
sambúðar þýskra og tyrkneskra í land-
inu. Staður þar sem mismunandi skoð-
anir falla milli þilja í setningunni:
„Hvaða sósu?“
Hverfum nú til miðvikudagsins 25.
júní í Berlín. Umhverfið er litað fjórum
litum: hvítum, gulum, rauðum og svört-
um. Meiri fólksmergð en vanalega á
götum úti. Augljós spenna liggur í loft-
inu. Rafmögnuð spenna. Ástæðan fyrir
því? Knattspyrnuleikurinn milli Þýska-
lands og Tyrklands mun fara fram inn-
an nokkurra stunda. Og því fer fjarri að
öll spennan sé Þýskalands megin.
Fjöldinn allur af borgarbúum hefir átt
svefnlausar nætur af áhyggjum yfir
gengi hálf-asísku strákanna í rauðu
peysunum.
Því líkt og mörgum er kunnugt um er
langsamlega stærsti hluti innflytjenda-
fólks Þýskalands frá Tyrklandi. Raunar
er það svo að sumir hverjir borgarhlut-
anna eru kenndir við Tyrki og teljast
um margt nokkurs konar ríki í ríkinu,
kimi eða hvað það nú heitir. Ekki eru
allir þó á eitt sáttir með veru þeirra og
atferli innan hins fornfræga Prúss-
lands. Oftast á það við um snoðklipptan
félagsmálapakka, sem telur sig upp-
runalegan sverð og skjöld landsins, þó
ekki sé sú skilgreining algild.
Þess vegna voru uppi ákveðnar
áhyggjur um að hlutirnir gætu farið úr
böndunum fyrir og eftir þennan þýðing-
armikla leik. Og síðan ljóst var að þess-
ar þjóðir myndu mætast í undan-
úrslitum Evrópumótsins var sýknt og
heilagt hamrað á friðarboðskap í fjöl-
miðlum og í samfélaginu almennt: elsk-
ið þið friðinn, strjúkið þið kviðinn!
Og viti menn! Ótrúlegt nokk, mann-
skepnunni er ekki alls varnað. Miðviku-
dagurinn 25. júní fór að nær öllu leyti
friðsamlega fram (ja, fyrir utan vesen i
Dresden þar sem döner-búllur voru
skemmdar). Á mörgum stöðum Berlínar
og raunar um land allt fagnaði og
skemmti sér, meira að segja, þýskt og
tyrkneskt fótboltaáhugafólk í samein-
ingu, veifandi samtímis þjóðfánum sín-
um. Flestir klæddust svo Tyrkir hvítri
treyju dvalarlands, eða heimalands
síns, á sunnudeginum var og studdu
Schweinsteiger og félaga til dáða…
Nú hefir því verið fleygt fram að
knattspyrnan eigi það til að vera ópíum
fólksins. Enda á fólk það til að gera
meira en að gleyma sér í þeirri sælu-
vímu sem boltinn getur skapað eftir
góðan sigur síns fólks, ja, eða bitran
ósigur. Það mætti jafnvel ganga svo
langt að segja að tuðrusparkið hafi í sér
ígildi trúarbragða; ekki íþróttin sem
slík auðvitað, heldur trú aðdáendanna.
Enda hafa í gegnum tíðina ótalmargar
óendanlega heimskulegar athafnir og
almenn fúlmennska verið tengd nafni
átrúnaðar sem og fótboltans.
Vissulega er Guð og Fótbolti alvar-
legt „stöff.“ Því var það þeim mun
ánægjulegra og gerði sitt til að auka
tiltrú þessa pennahaldara á mannfólk-
inu hve allt gekk vel fyrir sig. Ég meina
fyrst enginn hætti að kaupa sér döner
getur þessi sambúð vart verið svo slæm.
Þeir snæddu
samt áfram
döner!
Eftir Kristján B. Jónasson
kbjonasson@gmail.com
F
yrir þremur áratugum virðist
sem þeir sem þá rituðu í dag-
blöð á Íslandi hafi enn trúað því
að hægt væri að skilja betur
söguna, samtíðina og mennina
með því að lesa bókmenntir. Nú
er þessi trú að mestu aflögð. Maður heyrir ekki
nokkurn mann minnast á að skáldsögur, ljóð
eða leikrit hafi nokkurt þekkingargildi. Óljósar
og órökstuddar en um leið fullkomlega ein-
stefnandi og einæðandi hugrenningar „álits-
gjafa“ um hvernig samfélagið hafi þróast á und-
anförnum áratugum eru miðlægari í
umræðunni en hugarheimur nokkurs sam-
tímaskáldverks. Sagnfræðingar og annað hug-
vísindafólk er þrátt fyrir að vera þjálfað í
rökræðulist furðulega seinþreytt til ábendinga
um það sem sannara reynist. Því er nóg pláss í
íslenskri umræðu fyrir dellu. Ekki síst ýmiss-
konar fimbulfamb um samhengi sögunnar.
Fyrirferðarmiklir einstaklingar básúna nánast
afskipta- og andmælalaust furðulegar allsherj-
arkenningar um íslenska sögu sem ekki hafa
sterkari grundvöll en þeirra eigin þokukenndu
æskuminningar ásamt einlægum vilja til að
setja mark sitt á framtíðina.
Hnignun bókmenntanna og uppgangur per-
sónulegrar söguskoðunar eru blöð á sömu jurt.
Í staðinn fyrir að túlka orð annarra, texta sem
aðrir hafa samið, setja menn og konur sitt eigið
sjálf í fókusinn sem eina haldbæra viðmiðið í
sögulegum efnum. Þrjár nýlegar deilur af þess-
um toga: hlerunarmálið, ímynd Íslands og um-
ræðurnar um þjóðarsáttina, sýna að það erfitt
er að koma auga á að til sé sameiginlegur skiln-
ingur á nútímasögu íslensku þjóðarinnar. Þeir
sem taka til máls telja sig ekki lúta sameigin-
legum skilningi um hvað á að ræða eða til hvers.
Af þeim sökum er líka tilgangslaust að ætlast til
þess að álitsgjafar eða vitsmunabrekkur líti á
margbrotin og stundum mótsagnakennd við-
horf skáldsögu til sögulegs veruleika sem inn-
legg í umræðuna. Það væri einfaldlega á skjön
við þann skilning að sagan sé fyrst og fremst
tilfinning einstaklinganna en ekki þátttaka
fjöldans.
Veldi tilfinninganna í íslenskri söguumræðu
breytir því ekki að bókmenntir hafa margt að
segja um núliðna sögu og það verður skýrara
eftir því sem sögulega minnið grefur sig lengra
niður í helstu viðfangsefni áranna um 1990: sátt
og stöðugleika. Endurkoma þessara lykilhug-
taka ætti að vera tilefni til að teygja sig í hilluna
eftir nokkrum bókum frá þessum tíma sem
sögðu sögu hins nýfrjálsa Íslands út frá sjón-
arhorni miðstéttarinnar og þeirrar skelfulegu
áþjánar sem henni hefur allan lýðveldistímann
verið búin af kreddum, óskynsemi, drauma-
ringli, dugnaðartrú og almennri vitleysu. Öfugt
við það sem oft er haldið er fram í sögulegri
grautartúlkun ýmissa „álitsgjafa“ er menning-
arleg arfleið íslenskra rithöfunda af skárra kalí-
beri síðustu tvo til þrjá áratugina ákall um sam-
félag stöðugleika, sáttar og skynsemi. Framlag
rithöfunda og menntamanna til stöðugleika-
hugmyndafræðinnar – sem var um skeið og er
nú að verða aftur að ráðandi viðmiði allra hluta
– hefur aldrei verið virt viðlits því menn telja
sig muna að Davíð Oddsson og frjálst framsal
kvótans hafi verið einrátt um málið. En sá sem
les skáldsögur eins og Heimskra manna ráð og
Kvikasilfur eftir Einar Kárason, Þetta er allt að
koma eftir Hallgrím Helgason, Íslenska
drauminn eftir Guðmund Andra Thorsson,
Grandaveg 7 eftir Vigdísi Grímsdóttur eða
Efstu daga og Hversdagshöllina eftir Pétur
Gunnarsson sér mætavel að þar eru dregnar
upp ljóslifandi myndir af fegurð og hörmungum
þess þjóðfélags sem berst eins og brjálað tröll
gegn hinni raunverulegu skynsemi en hengir
hatt sinn á snaga „almennrar skynsemi“ sem
hefur það hlutverk helst að ala af sér hörm-
ungar fyrir konur, börn og réttsýna menn en
hossa maníusjúkum brjálæðingum og dilettönt-
um. Það verður ljóst að kraftarnir sem brjóta
niður tilraunir venjulegs fólks til að búa í sam-
félagi réttsýni og upplýsingar eru sömu kraft-
arnir og almennt er talið að muni hossa fólki til
betra lífs og af því sprettur hin tragíska vídd
þessara bóka. Berserkjahugmyndafræðin sem
býr til dýnamík íslensks samfélags og gerir það
kannski spennandi fyrir hugmyndafræðinga út-
rásarinnar og stjórnmálafræðiprófessora er um
leið atlaga að öllum helstu baráttuefnum mið-
stéttarinnar. Hún vill fyrst og fremst fá að lifa
lífinu í friði og spekt, hafa stöðug viðmið og búa
í samfélagi sem virðir óskir þess um skynsam-
lega umsýslu náttúrunnar, barnanna, auðlind-
anna og peninganna. En það kemur ekki í veg
fyrir að hún bindur samt trúss sitt við delluna,
óreiðuna og vitleysuna. Hún hengir að endingu
sjálf myllusteininn um háls sér.
Ef pistlar nokkurra ofantalinna rithöfunda
frá síðustu mánuðum í Frétta- og Morgunblaði
eru skoðaðir sést að enn berjast þeir fyrir því
að viðhorf miðstéttarinnar til lífsins séu virt:
Hallgrímur Helgason er orðinn eins og Cató
gamli í stöðugum áminningum sínum um upp-
töku evru svo íslensk miðstétt búi við stöðuga
mynt. Pétur Gunnarsson bendir á sinn yfirveg-
aða en festulega hátt á fáránleika iðnvæðing-
arhugmyndafræðinnar sem virðist löngu komin
úr öllu sambandi við helstu lögmál rökfræð-
innar og nýtur þar fullgilds stuðnings frá óvini
rökfræðinnar númer eitt: Sjálfstæðisflokknum.
Guðmundur Andri Thorsson hvetur til þess að
ríkisstjórn Samfylkingar og Sjálfstæðisflokks –
óskastjórnarinnar – verði steypt hið fyrsta til
að menn geti tekist af alvöru á við efnahags-
vandann sem kemur jú verst niður á miðstétt-
inni. Hin ráðandi stjórnmálastétt sé jafn höll
undir drauma, haldlausa dugnaðarhugmynda-
fræði og almennt ringl og þeir amatörar í efna-
hagsstjórn sem fengu að spreyta sig á íslenska
hagkerfinu áratugum saman. Því það er jú sam-
eiginleg niðurstaða jafnt alvöru sagnfræðinga
sem „álitsgjafa“ að hið nýfrjálsa Ísland hafi náð
undraverðum árangri í fáránlegri efnahags-
stjórn og telst viðtekin söguskoðun. En nú vilja
menn meina að ekkert hafi breyst. Sami þver-
girðingshátturinn og tuddaskapurinn sem telji
skynsemi, upplýsingu og sanngirni afgangs-
stærð í umsýslu almannavelferðar sé við stjórn-
völinn.
Mesta áhyggjuefnið er þó ekki dilettantismi
stjórnmálamannanna, heldur að fulltrúar nýju
tímanna, hin glæsta fjármálaherdeild, virðist
vera snýtt úr sömu nös. Henni er nú legið á
hálsi af útlendingum að hafa tekist á við heim-
inn eins og manísk skáldsagnahetja úr penna
Einars Kárasonar. Þess vegna þurfi íslenskur
almenningur að kljást við tragíkómíska niður-
lægingu drauma sinna. Sagan er alltaf eins:
konur, börn og réttsýnir menn blæða fyrir dell-
una. Við erum stödd í gróteskum suðupotti
meðalmennskunnar sem Hallgrímur Helgason
lýsir í Þetta er allt að koma þar sem sá er mest
metinn sem ekkert kann og ekkert getur og
sem íslenskt aumingjasamfélag hossar vegna
þess að pabbi viðkomandi er í flokki og frímúr-
urum.
Engin sátt og enginn
stöðugleiki
Ákall „Öfugt við það sem oft er haldið er fram í sögulegri grautartúlkun ýmissa „álitsgjafa“ er menningarleg arfleið íslenskra rithöfunda af
skárra kalíberi síðustu tvo til þrjá áratugina ákall um samfélag stöðugleika, sáttar og skynsemi.“
FJÖLMIÐLAR » Berserkjahugmyndafræðin
sem býr til dýnamík ís-
lensks samfélags og gerir það
kannski spennandi fyrir hug-
myndafræðinga útrásarinnar
og stjórnmálafræðiprófessora
er um leið atlaga að öllum
helstu baráttuefnum mið-
stéttarinnar.
Lesbók Morgunblaðsins Hádegismóum 2, 110 Reykjavík, sími 5691100, Útgefandi Árvakur hf. Ritstjórnarfulltrúi Þröstur Helgason, throstur@mbl.is Auglýs-
ingar sími 5691111 netfang augl@mbl.is Bréfsími 5691110 Prentun Prentsmiðja Morgunblaðsins