Lesbók Morgunblaðsins - 05.07.2008, Blaðsíða 4

4 LAUGARDAGUR 5. JÚLÍ 2008 MORGUNBLAÐIÐ
lesbók
Eftir Eyþór Halldórsson
eythorh@hi.is
S
umarið 1972 dvaldi Guðberg-
ur Bergsson í Flatey á
Breiðafirði. Þetta sumar bjó
þar einnig um tíma Jón
Gunnar Árnason, nýlista-
maður, en þeir störfuðu báð-
ir í SÚM-hópnum á þessum
tíma. Afrakstur dvalarinnar
var líkneski af Frey, sem Jón Gunnar hjó og
ljóðfórnir sem Guðbergur færði líkneskinu. Ég
bað Guðberg að rifja upp þennan tíma.
„SÚM hélt sýningu á Fodor-safninu í Amst-
erdam árið 1971 og síðan fer ég heim til Ís-
lands um vorið og er þá heimilislaus. Í gegnum
Nínu Björk og Braga Kristjónsson kemst ég í
hús sem heitir Hölluhús. Þá voru mörg hús auð
í Flatey og Hölluhús hálfgerð rúst. Loftið var
fallið niður en það var olíukynding þarna. Og
Jóhannes, annar bóndinn í Flatey, hjálpaði
mér við að láta olíukyndinguna í gang. Þannig
að það var hlýtt eða þannig. En í raun og veru
var ekki hægt að búa í svona húsi. Það var ekk-
ert borð en ég fann gamla hurð sem ég notaði
til að vinna við. Svo voru sjaldan bátsferðir á
milli og oft erfitt að ná í mat. Og þá þurfti ég að
læra að baka, og komst líka upp á lagið með að
borða njóla. Og blöðin af njólanum eru voða-
lega góð.
Í þessu Hölluhúsi bjó Halla sem mér skilst
að hafi verið amma hans Muggs, myndlist-
armanns. Húsið var byggt handa henni og stóð
rétt hjá kirkjugarðinum. Og það var sagt að
hún gengi aftur og enginn vildi búa í þessu
húsi vegna þess að hún var þarna draugur. Og
svo var ég þarna allt sumarið, langt fram á
haust og þar sem fáar hurðir voru í Hölluhúsi
og allt voðalega opið, þá sá ég kirkjugarðinn og
norðurljósin og bjóst við að Halla kæmi í gegn-
um rústirnar, en ég sá hana aldrei.“
Ljóðfórnarkrukka
Hvað varð til þess að þú fórst að yrkja ljóð í
Flatey?
„Ég gaf fyrst út ljóðabók 1961, Endurtekin
orð. Ljóðin hafði ég ort á löngum tíma. Ég held
að ég hafi fyrst birt ljóð í Tímariti Máls og
menningar árið 1957. Síðan fór ég með handrit
til Kristins E. Andréssonar en hann vildi ekki
gefa það út. Hann spurði mig hvort ég væri
ekki fátækur listamaður sem hefði ekkert starf
en ég svaraði því auðvitað neitandi vegna þess
að ég var í starfi. Og þá sagði hann: Nú þá ligg-
ur ekkert á að gefa út ljóðabók. Þannig að ég
beið þangað til Sigfús Daðason kom og hann
gaf út Endurtekin orð.
Síðan yrki ég þessi ljóð í Flatey. Jón Gunnar
Árnason bjó til höggmynd af Frey og lét hana í
smá gil og síðan fór ég þangað á hverjum degi
með einhverja hugsun. Og þar sem hugsunin
átti að vera eldfim klauf ég eldspýtu og lét smá
renning á milli, efni sem var klofið, og lét þetta
í krukku fyrir framan Frey. Þetta var ljóðfórn-
arkrukka. Ég hafði búið til nokkrar krukkur
áður og sýnt þær, en þær seldust.“
Og hvernig vannst þú svo úr þessum ljóð-
fórnum úr krukkunni?
„Síðan fer ég með þetta til Reykjavíkur. Og
þetta er auðvitað ófullburða; þetta var bara ein
hugsun. Og síðan skipulagði ég hana. Nú, þar
sem þetta voru eldspýtur, og brennisteinninn
enn á eldspýtunni, hefði ég getað kveikt í einni
og allt fuðrað upp. Þá hefði eyðileggingin tekið
við eins og skot. En síðan ákveður þú að eyði-
leggja ekki og láta eldinn ekki ráða, heldur
hugsunina. Og ég, í þessu tilviki, skipulagði og
setti saman.“
Þetta hefur því verið einhverskonar hug-
myndalist hjá þér?
„Já, það má segja það. Ég orti líka ljóð-hljóð
og söng þau og Flateyjar-Frey inná segul-
band. Og ég flutti þau í fyrsta sinn árið 1971 í
Amsterdam á Fodor-safninu. Og síðan flutti ég
þetta á mörgum stöðum; í Kaupmannahöfn,
Helsinki og á nokkrum stöðum í Bandaríkj-
unum, bæði í Kaliforníu og við Richmond-há-
skóla. En síðan hætti ég þessu vegna þess að
þetta var svo ógurlega mikil vinna. Ég keypti
reyndar gott segulband til þess að geta sett
þetta saman. Það var svona stereo-band sem
gat farið á eina línu og svo yfir á aðra, og
blandað saman til að fá meiri hljómgrundvöll.
Upprunalega var ætlunin að gefa þetta út á
kassettum en það var auðvitað gífurlega mikil
vinna fyrir einn mann að standa í þessu. Það
var ekki til þessi tækni sem nú er.
Og svo eyðilagðist þetta. Þetta var heil
ópera sem ég söng og flutti í Kaupmannahöfn,
og lét á segulband. En Else Alfelt úr CoBra
hópnum, sem var með sýningu þarna, varð al-
veg snarvitlaus og hún eyðilagði að mestu leyti
bandið. Þannig að það er til, en er mjög laskað.
Ég hef stundum verið að hugsa um að fara
með það og fá kannski stúdíó og setja það sam-
an aftur. En það hefur ekkert orðið úr því
vegna þess að ég hef verið önnum kafinn.“
Frjósemin er í niðurníðslunni
Hvenær byrjarðu að yrkja ljóð og hljóð?
„Það var þannig að ég var staddur í Amster-
dam, líklega árið 1969, og sá þar í fyrsta skipt-
ið kassettutæki. Þá var Philips komið með
svona tæki. Og ég keypti þetta og fór strax að
nota það.
Ég notaði kassettutækið til að safna hljóðum
í borgum eins og Lissabon. Og ég á enn til, það
sem ég kalla ljóð-hljóð í Lissabon, sem var
mjög erfitt að taka upp vegna þess að í einræð-
inu þar var fylgst vel með öllum einkennileg-
heitum. En ég faldi bandið undir frakka og tók
upp hljóð í þessari borg í kringum 1970. Síðan
safnaði ég hljóðum blindra manna í Madrid,
sem voru að selja miða syngjandi. Og það var
afar erfitt vegna þess að þeir voru svo varir um
sig. Þeir fundu á sér að maður var nálægt þeim
og voru með stafi sem þeir lömdu mann með.
En ég bjó til þennan söng blindra manna í
Madrid og á hann til á snældu. Nú eru þessir
blindu menn alveg horfnir og ekki til neinar
heimildir um þá eða þeirra blindrasöng nema
það sem ég gerði. Þetta var í og með gert til
þess að varðveita. Ljóð í borgum. Þá var um-
ferðin að byrja að verða allsráðandi og öll
mannleg hljóð voru að hverfa.
En þar sem ég var heimilislaus á þessu tíma-
bili var erfitt fyrir mig að halda utan um þetta.
Þannig að margt eyðilagðist. Ég átti mikið af
þessu uppi á lofti í húsi sem var við Lindargöt-
una en þegar húsin þar voru rifin eyðilagðist
allt sem ég geymdi þar. Bæði handrit og ým-
islegt. Ég hélt til dæmis að það væri öruggur
staður á Barónsstígnum í kjallara, þar sem ég
fékk að geyma ýmislegt, en þar sem hann var
alveg við gangstétt, og ekkert gler, sullaðist
snjór yfir þetta á veturna og eyðilagði allt að
mestu. Bæði bækur og annað sem ég átti. En
svo var það núna um daginn, fyrir nokkrum
mánuðum, að kona sem ég leigði hjá fann heil-
mikið af ljóðum sem ég hafði ort eða búið til.
Og svona finnst þetta á ýmsum stöðum.“
Talandi um eyðileggingu. Þú segir í inn-
gangi að Flateyjar-Frey að þetta séu ljóð um
hrörnun og frjósemi. Geturðu skýrt þetta nán-
ar?
„Þegar ég kom til Flateyjar var allt í nið-
urníðslu þar. Og þessi ljóð um Flateyjar Frey
eru á vissan hátt um hrörnun eyjunnar, og líka
um frjósemina sem var þar í eina tíð. Þannig
að þetta rís einhvern vegin upp úr Frey sem er
guð frjóseminnar, en hann er líka sá sem eyði-
leggur. Þannig á vissan hátt er þetta tákn-
rænt, ekki bara táknfræðileg ljóð, ekki bara
um Flatey, heldur líka almennt um heiminn og
Ísland á þessum tíma. Sem var að leggjast
mjög mikið í eyði.
Í Flatey var blómleg byggð en síðan fór fólk-
ið og skildi húsin eftir. Og nú er þetta orðið fal-
legt byggðarlag þar sem nýja yfirstéttin á Ís-
landi – peningastéttin – býr til kvikmyndir.
Núna eru þarna vel settir listamenn sem fara
þangað til að búa til rándýrar bíómyndir, uppá
margar milljónir, þar sem við bjuggum áður og
áttum ekki krónu. Svona breytist tíminn.“
Þannig að fólk fór upprunalega frá eyjunni
til að elta peninga en nú er þar ný stétt sem er
að eyða peningum?
„Já, þá er þetta orðið fínt, skilurðu. Þegar
við vorum þarna þótti það vera mjög ófínt. En
það er oft þannig að einhverjir brjóta ísinn eða
eru framúrstefnumenn, en síðan koma hinir á
eftir. Það er reynt að níða framúrstefnumenn-
ina niður og þegar búið er að drepa þá á ein-
hvern hátt kemur ríka fólkið á eftir. Nú er
þetta orðinn svona snobbstaður.
Mér finnst mjög furðulegt að sjá þetta. Eins
og til að mynda kvikmynd eftir Baltasar Kor-
mák sem var kvikmynduð í húsi sem ég orti
eitt ljóð um í Flateyjar-Frey, og var þá í al-
gjörri niðurníðslu. Þá var þetta miklu ljóð-
rænna, fallegra, ósnortnara og harðsögulegra
heldur en það er núna. Því það sem maður sér
þarna núna er bara einhver tilgerð sem þeir
ráða ekki við á listrænan hátt. Það er gert að
einhverri útflutningsvöru, sem er alls ekki góð
útflutningsvara.“
Þú hefur fundið frjósemi í niðurníðslunni og
eyðileggingunni á eyjunni?
„Já, það er yfirleitt þannig að frjósemin er í
niðurníðslunni. Það er alveg sama hvort það er
Monet eða hver sem er. Hann málar óhreinindi
í tjörninni, Vatnaliljurnar, og þessar fallegu
liljur eru í þessari leðju. En hann býr til þetta
gífurlega fallega listaverk. Og það er yfirleitt
þannig með listafólk að þú finnur þetta í leðj-
unni. Það sem fólki finnst jafnvel vera ógeðs-
legt er hin raunverulega fegurð. Þess vegna er
oft mikil óreiða í kringum listamenn þar sem
þeir vinna vegna þessa að þeir vinna úr óreið-
unni og skipuleggja hana.“
Þannig að þú hefur unnið úr umhverfinu í
Flatey, skipulagt það og um leið reynt að
greina íslenskan samtíma?
„Já, að vissu leyti gerði ég það. Bókin er á
vissan hátt tákn um íslenskan veruleika og líka
um frjósemina í þessari upplausn. Því það er
líka frjósemi í íslenskri upplausn, það er ekki
bara eyðilegging. Það er líka frjósemi í henni.“
Aldrei verið fyrir það að
sitja á kaffihúsum
Í Flateyjar-Frey talarðu mikið um stöðnun
eða trénun í íslensku samfélagi og bókin virðist
á einhvern hátt vera persónulegur dómur hjá
þér yfir íslenskum samtíma.
„Á þessu tímabili var mikil trénun í íslensku
samfélagi. Það var staðnað í algjörri peninga-
hyggju. Það var allt miðað við hvað maður ætti
marga bíla. Eða hvað bílarnir kostuðu. Það var
allt saman staðnað í því og annað var ekki til.
Það var líka algjör pólitísk stöðnun. Til vinstri
var alltaf verið að hjakka á því sama í sam-
bandi við Sovétríkin, sem voru í raun og veru
fallin. Og hinir voru að hjakka á Ameríkanan-
um. Það var algjör hægri til vinstri hjökkun í
stjórnmálum. Og auk þess voru sömu flokk-
arnir búnir að vera við völd í 14 ár. Það er ekki
hægt að hugsa sér meiri stöðnun. Auk þess í
bókmenntum var gífurlega mikil stöðnun. Það
var haldið að Halldór Laxness væri enda-
punktur, og síðan ekki söguna meir.“
Og þú heldur til Flateyjar til að reisa þinn
frjósemisguð gegn þessu?
„Ég get ekki sagt að ég hafi verið frjósemis-
guðinn; en ég held að Tómas Jónsson hafi
breytt ansi miklu. Ég held að hann hafi haft
mjög mikil áhrif á íslenskt samfélag. Miklu
meira en af er látið, vegna þess að þetta var
það mikið högg sem samfélagið fékk. Og það er
oft sem þetta byrjar í bókmenntunum. Þó að
maður haldi að bókmenntir hafi ekki mjög
mikil áhrif, þá held ég að bókmenntir geti haft
talsverð áhrif.“
Og þú hefur fundið fyrir því þegar Tómas
Jónsson kom út?
„Ég gerði þetta ekki í neinum sérstökum til-
gangi nema bara í mínum eigin. En svona eftir
því sem ég skynja þetta þá held ég að það hafi
orðið heilmikil uppleysa af þessu; að þetta hafi
leyst upp ýmislegt í samfélaginu sem var. Og
Slæm er andúðin, en ve
Guðbergur „Og það er yfirleitt þannig með listafólk að þú finnur þetta í leðjunni. Það sem fólki
finnst jafnvel vera ógeðslegt er hin raunverulega fegurð. Þess vegna er oft mikil óreiða í kring-
um listamenn þar sem þeir vinna vegna þessa að þeir vinna úr óreiðunni og skipuleggja hana.“
Nýlega kom út hjá Martin Schmitz forlaginu í
Þýskalandi ljóðabók Guðbergs Bergssonar,
Flateyjar-Freyr, í þýskri þýðingu. Útgáfan er
einnig hugsuð fyrir íslenska lesendur, þar
sem upprunalegur texti er hafður með, og
ætti það að sæta tíðindum þar sem bókin hef-
ur verið ófáanleg á íslenskum bókamarkaði
um þó nokkurt skeið. Höfundurinn fylgdi út-
gáfunni eftir í marsmánuði með upplestrum í
Austurríki og Þýskalandi. Lesbók náði tali af
Guðbergi í Vínarborg og forvitnaðist um
verkið og forsögu þess.