Lesbók Morgunblaðsins - 05.07.2008, Blaðsíða 10

10 LAUGARDAGUR 5. JÚLÍ 2008 MORGUNBLAÐIÐ
lesbók
Eftir Páll Baldvin Baldvinsson
pok@islandia.is
T
inna Gunnlaugsdóttir leikhússtjóri Þjóð-
leikhússins birti grein í Lesbók Morgun-
blaðsins á laugardag fyrir viku sem hún
kallaði „Orðum fylgir ábyrgð – viðtökur og
vandi gagnrýnenda“, Tinna er opinber
starfsmaður og skrifar þessa grein sem
slíkur. Hún er tímabundið ráðin til að reka næststærsta
leikhús landsins og hefur mest fjármagn allra leikhús-
stjóra til reksturs leiksýninga. Greinina skrifar hún til að
finna að þeim einstaklingum sem starfa við að fjalla um
leiksýningar – það er rétt hjá Tinnu að orðum fylgir
ábyrgð – hún er að agnúast út í Martin Regal, Maríu
Kristjánsdóttur, Jón Viðar Jónsson, Þorgerði Sigurðar-
dóttur, Elísabetu Brekkan, Silju Aðalsteinsdóttur og
undirritaðan.
Ástæðan er einföld: Tinnu Gunnlaugsdóttur þykir
hrósið ekki nóg sem sviðsetningar Þjóðleikhússins hafa
fengið í vetur. Hún er reyndar ekki maður til að tala með
skýrum dæmum, málefnaleg getur grein embættis-
mannsins ekki talist, ekki einu sinni í sjálfslofinu sem hún
hefur grein sína á: „viðburðaríkt leikár í Þjóðleikhúsinu,“
segir hún. Eitthvað viðburðaríkara en hin 58 má spyrja?
„Fjölbreytni hefur verið með besta móti og boginn
spenntur hátt í listrænu tilliti,“ segir hún. Það er umdeil-
anlegt og ef til vill ekki rétt af forstöðukonunni að fella
svo afdráttarlausa dóma um eigin störf, það er eiginlega
betra að aðrir geri það.
Mælikvarðar skoðaðir
Það er rétt hjá Tinnu að ýmsa mælikvarða má nota til að
mæla árangur í leikhúsrekstri: hagnaður og tap er eitt.
Gaman hefði verið að sjá tölur um stöðu hússins reikn-
ingslega? Áhorfendafjöldi er annað: hvernig var aðsókn á
liðnu leikári miðað við fyrri ár? Hver var verkefnafjöld-
inn, sýningarfjöldinn, meðalaðsókn á sýningu á þeim fjór-
um sviðum sem ríkið rekur?
Engan af þessum mælikvörðum kýs embættismaður-
inn að nefna með staðreyndum, tölulegum upplýsingum.
Reyndar má efast um að vinsældir verks segi mikið til
um listrænan árangur: Ef sá mælikvarði gilti væri
Laddi6tugur toppurinn á íslenskri leiklist. Það dettur
engum í hug – allra síst honum sjálfum.
Tinna telur til sem mælikvarða tilnefningar til leikslist-
arverðlauna og á þá við Grímuna, hin svokölluðu fagverð-
laun íslensks leikhúsfólks. Því er til að svara að eftir
skamma sögu Grímunnar hef ég þá skoðun að hún sé nær
alveg ómarktæk sem faglegt viðmið um árangur í ís-
lenskri leiklistariðkun. Hún er vinsældakosning leikhús-
fólks um hvert annað og hefur næsta lítið með faglegt
mat að gera, enda er fyrirkomulag hennar runnið sér til
húðar.
Kveinkað sér undan gagnrýni
Þá er það mælikvarðarnir „þakklæti áhorfenda“ og „við-
brögð gagnrýnenda“. Það er raunar hið síðarnefnda sem
rekur frúna að lyklaborðinu, það sem hún kallar svo
smekklega „vanda gagnrýnenda“, þ.e. þeir voru ekki
nógu hrifnir af þremur tilteknum íslenskum verkum sem
voru á verkefnaskrá Þjóðleikhússins á liðnum vetri:
Óhappi eftir Bjarna Jónsson, Baðstofunni eftir Hugleik
og Ástin er diskó etc. eftir Hallgrím Helgason. Það er
stór vandi í huga frúarinnar.
Tinna Gunnlaugsdóttir hefur skýrar hugmyndir um
skyldur gagnrýnenda, miklar hugmyndir: gaman væri
raunar að allra þeirra viðmiða gætti í skrifum hennar
sjálfrar um annarra verk, en svona mælikvarða setur hún
öðrum í opinberri umfjöllun:
„Starfi gagnrýnandans fylgir mikil ábyrgð. Honum ber
að upplýsa lesendur um hvað leikhúsin bjóða upp á
hverju sinni og leitast við að skilja og fjalla um hverja
leiksýningu á hennar eigin forsendum. Hann verður að
hafa hæfileika til að greina hvert var stefnt með sýning-
unni, hver markmiðin voru og hvernig tókst til. Ef gagn-
rýnandi er ekki tilbúinn til þess, er viðbúið að honum mis-
takist eða yfirsjáist margt. Að fjalla um leiklist er mikil
kúnst, og krefst ekki einungis reynslu og þekkingar,
heldur umburðarlyndis, víðsýni og virðingar fyrir störf-
um og skoðunum annarra. Gagnrýnandinn ber líka mikla
ábyrgð gagnvart leikhúslistafólki og leikhúsinu í heild.
Honum ber að meta af eins mikilli hlutlægni og honum er
unnt hvernig listafólkinu hefur tekist upp og verður því
að kunna að leggja til hliðar fordóma sína, persónuleg
tengsl og tilfinningalega afstöðu. Í hörðum samkeppnis-
heimi, þar sem tækifærin til að sýna hvað í hverjum og
einum býr eru ekki mörg er sérstaklega mikilvægt að
allrar sanngirni sé gætt í umfjöllun um ungt listafólk. En
ef til vill ber gagnrýnandinn þó hvað mesta ábyrgð gagn-
vart nýsköpun í sínum ólíku myndum.“
Dylgjur um annarleg sjónarmið
Og Tinna heldur áfram og metur frammistöðu þeirra sem
störfuðu við opinbera gagnrýni á liðnum vetri, ekki bara
þeirra sem gagnrýndu leiksýningar Þjóðleikhússins,
heldur alla gagnrýni allra gagnrýnenda og segir þar
„ýmislegt sem vekur furðu – persónulegar árásir eru
ekki óalgengar, gífuryrðin mörg og ekki laust við að í
þeim gæti ákveðinnar beiskju.“ Nú bjóst lesandinn við að
fá nokkur dæmi um furðuna, gífuryrðin og hina ákveðnu
beiskju, en embættismaðurinn sem hér að ofan gerði svo
ríkar kröfur til gagnrýnenda sinna var þá farin að spara
orðin í plássið. Í hinni „málefnalegu“ umræðu lætur hún
það alveg vera af hverju hún var svona hissa, hvaða orð
voru og stór og hvar hún greindi beiskjuna ákveðnu.
Var hrósið líka beiskt?
Hvers konar umræðugrundvöllur er þetta eiginlega?
Látum vera þótt Tinna Gunnlaugsdóttir sé svakaspæld
yfir að þessir fimm sex sem skrifa að jafnaði um hverja
íslenska sviðsetningu atvinnumanna lykju ekki upp ein-
um rómi að allt sem rataði á svið væri æðislegt, en þarf að
fara á þetta plan? Ég man reyndar ekki betur en að það
væru nokkuð skiptar skoðanir um þessar þrjár leiksýn-
ingar Þjóðleikhússins sem hún mærir síðar í grein sinni.
Tek raunar fram að ég fjallaði ekki um neina þeirra.
Árás á ritstjórnir
Hvað felst í hinni almennu og órökstuddu gagnrýni
Tinnu? Hvaða persónulegar árásir er hún að tala um?
Hver réðist á hvern? Er hún að gera því skóna að rit-
stjórnir Fréttablaðsins, Morgunblaðsins, 24 stunda, Víð-
sjár Ríkisútvarpsins, Viðskiptablaðsins, Kistunnar og
DV láti það viðgangast að starfsmenn þeirra stundi ein-
elti í skrifum sínum? Að í gagnrýni þeirra sem voru
nefndir hér fremst í greininni sé rauður þráður þar sem
einstakir listamenn í leiklistarbransanum séu lagðir í ein-
elti af öðrum ástæðum en listrænni frammistöðu? Hver
er svona vondur við hvern og veit Tinna fyrir víst af
hverju það er, fyrst hún leyfir sér að tala svona, embætt-
ismaðurinn? Í sömu grein fer hún fram að umfjöllun sé
aukin um leiklist í þessum miðlum þar sem hin óvönduðu
vinnubrögð þrífast.
Merking og mið
„Ég er hjartanlega sammála þér, en þú átt bara að orða
það öðruvísi,“ sagði Gísli Alfreðsson leikhússtjóri ein-
hvern tíma við mig. Ekkert er jafnhjákátlegt og þegar
leikhúsfólk fer að kvarta yfir orðavali gagnrýnenda.
Fæst af því hefur reyndar dæmi á takteinum og oftar en
ekki fer það rangt með þegar það mannar sig upp í að
kvarta yfir skrifum manns, en hér er gott tækifæri fyrir
leikhússtjórann að koma með nokkur dæmi um „gífur-
yrðin“ með leiðbeiningum um hvernig viðkomandi átti að
orða sömu hugsun öðruvísi.
Ákveðin beiskja og óákveðin
“ … ekki laust við ákveðna beiskju.“ Leikhússtjórinn veit
hvað hún er að tala um en við hin ekki: hvað á hún við?
Beiskja er sárindi, vonbrigði. Hún er sannarlega ekki að
tala um vonbrigði í huga gagnrýnandans vegna of mikilla
væntinga á tiltekinni leiksýningu. Nei, hún er að gefa
annað í skyn. Eru það erfiðleikar í hjónabandinu gagn-
rýnenda, vonbrigði með persónulegan frama? Þekkir
Tinna Gunnlaugsdóttir þennan hóp það vel að hún geti
sagt eitthvað til um það? Ónei, hvað er hún þá að dylgja
um?
Hæfni gagnrýnenda
Allt er þetta fólk háskólamenntað – og ekkert af því úr
HR með MBA, heldur með klassíska menntun í háskól-
um heima og erlendis. Sumt með leiksögumenntun, bók-
menntamenntun, allt er það þrautþjálfað í skoðun á leik-
sýningum hafandi haft það áhugamál frá unga aldri og að
atvinnu um lengri og skemmri tíma. Af hverju heldur
leikhússtjórinn að það sé beiskt þó það hrífist ekki af öll-
um þessum áttatíu leiksýningum sem hér voru í boði í
fyrra? Ekki heldur hún að það hafi viljað vera í þeim
sporum að bera ábyrgð á öllu því sem mestan part er
meðalmennskudrasl? Er hún að gefa í skyn að Þorgerður
Sigurðardóttir sé ekki hrifin af leiksýningu vegna þess að
hana hafi langað til að gera leikmynd að viðkomandi
verki? Jón Viðar hafi langað til að leikstýra því? Dómur
hans um Ástin er diskó hafi verið harður vegna þess að
Jón hafi fundið minnstu löngun til að koma á einhvern
hátt nærri því sköpunarverki? Hver er þessi ákveðna
beiskja sem við þjáumst af þessi sem skrifum um leik-
hús?
Hvað kom til?
Ekki veit ég hvað rak Tinnu Gunnlaugsdóttir til að skrifa
þessa grein sem er yfirlætisfull, ómálefnaleg og sjálf-
hverf. Hún sóttist eftir því fyrir nokkrum árum á undan
öllum öðrum að taka að sér starf þjóðleikhússtjóra. Hún
tók við erfiðu búi, ónýtu húsi, uppástöndugum og
óánægðum leikflokki. Henni hefur ekki tekst að ná sam-
an liðsheild í þann hóp enn, fór ekki þá leið eins og sumir
fyrirrennarar hennar að skipta um áhöfn að stóru leyti
eins og Sveinn Einarsson reyndi, og Stefán Baldursson
gerði. Ég ætla mér ekki að fella neina dóma um frammi-
stöðu hennar í starfi, hef óskað henni fararheilla allt frá
upphafi og mun óska henni velfarnaðar þar til yfir lýkur.
Við erum málkunnug frá því við vorum börn og erum nær
jafnaldra. Frumburðir okkar eru jafnaldrar, skólafélagar
og vinir. Foreldrar okkar voru vinafólk, Herdís og Bald-
vin voru samstarfsmenn alla sína tíð. Svo öllu sé haldið til
haga. En svona sendingar vil ég ekki fá frá henni né öðr-
um starfandi við leikhús: kjósi menn að ræða greinarskrif
um leiksýningar skulu þeir gera það með dæmum og rök-
ræðu eða þegja ella.
Sól í huga Tinnu
Tinna Gunnlaugsdóttir þjóðleikhússtjóri skrifaði grein
í Lesbók fyrir viku þar sem hún gagnrýndi gagnrýn-
endur. Hér svara tveir gagnrýnendur grein hennar,
annar óskar eftir frekari rökstuðningi og dæmum og
hinn vill fá að heyra þær reglur sem Tinna vinnur eftir
við leikhússtjórnina.
Höfundur er leiklistargagnrýnandi við Fréttablaðið.
Eftir Maríu Kristjánsdóttur
majak@simnet.is
Í Lesbókinni 28.júní sl. setur þjóðleikhússtjóri, Tinna Gunnlaugsdóttir,fram leiðbeiningar í 24 liðum um hvernig gagnrýnendur eigi að skrifagagnrýni því eins og hún segir „að fjalla um leikhús er mikil kúnst“.
En það er líka „mikil kúnst“ að reka leikhús. Sú, sem gerir kröfur um að
þeirri stofnun sem hún stýrir, og rekin er af almannafé, sé sýnd „ást og
virðing“; og um hana sé fjallað af þekkingu, skilningi, víðsýni, mildi, um-
burðarlyndi, sanngirni, hlutlægni, ungviðakærleik, fordómalaust - svo fátt
eitt sé nefnt af reglunum tuttugu og fjórum; sú hin sama mætti ætla að
kappkosti sjálf að vera til fyrirmyndar í samskiptum við aðra og hafa mót-
aða listræna stefnu byggða á þekkingu.
Ég tel því eðlilegt að þjóðleikhússtjóri láti nú ekki deigan síga heldur
birti líka þjóð sinni og okkur, illa upplýstum gagnrýnendum, þann siðræna
og listræna vegvísi sem hún sjálf sannanlega og í hvívetna starfar eftir.
Geri hún það, geti hún það, heiti ég því að hengja leiðbeiningar hennar 24 í
gullnum ramma yfir tölvunni minni.
Morgunblaðið/Kristinn
Reglur Tinnu María Kristjánsdóttir vill að Tinna Gunnlaugsdóttir upplýsi
um þær listrænu og siðrænu reglur sem hún starfar eftir í Þjóðleikhúsinu.
Hin mikla kúnst
Höfundur er leiklistargagnrýnandi við Morgunblaðið.