Lesbók Morgunblaðsins - 05.07.2008, Blaðsíða 12

12 LAUGARDAGUR 5. JÚLÍ 2008 MORGUNBLAÐIÐ
lesbók
Eftir Irmu Erlingsdóttur og
Hrund Skarphéðinsdóttur
irma@hi.is
F
ramtíðarlandið hefur frá stofnun
félagsins verið virkur þátttak-
andi í þjóðmálaumræðunni,
ekki sem flokkur eða stjórn-
málafl heldur sterkt baráttuafl
fyrir nýjum viðhorfum til stór-
iðju- og umhverfismála. Félagið hefur farið
nýjar og óvæntar leiðir í starfi sínu og hefur
ekki vílað fyrir sér að takast á við ríkjandi orð-
ræðu og hugmyndir.
Framtíðarlandið er ólíkt hefðbundnum um-
hverfisverndarsamtökum að því leyti að það
leggur höfuðáherslu á atvinnumál. Þannig hef-
ur gagnrýni Framtíðarlandsins á virkjana- og
stóriðjuframkvæmdir hér á Íslandi mikið til
beinst að þeim þætti er lýtur að kostnaði skatt-
greiðenda við virkjanaframkvæmdirnar og
stóriðju, svo og almennt að atvinnu- og byggða-
sjónarmiðum.
Náttúruverndarsamtök á Íslandi hafa ólík
áherslusvið en öll vinna þau fjölþætt, skapandi
og öflugt starf. Það verður að rekja það til föð-
urhúsa að íslenskir náttúruverndarsinnar ein-
blíni á eitt mál í umfjöllun sinni og setji ekki
málflutning sinn í samfélagslegt eða alþjóðlegt
samhengi.
Árangur eða skipbrot?
Anna Björk segir Framtíðarlandið gangast
gagnrýnislaust við orðræðu „nýfrjálshyggju“
og snúast þannig á sveif með stjórnvöldum og
öðrum þeim sem fara fyrir uppbyggingu stór-
iðju á Íslandi. Máli sínu til stuðnings segir hún
málflutning félagsins, Andra Snæs, Bjarkar og
fl. „nær samhljóða“ nýlegri skýrslu forsætis-
ráðuneytisins „Ímynd Íslands. Styrkur, staða
og stefna“. Það að nefnd á vegum forsætisráðu-
neytisins taki upp sumar áherslur félagsins og
fleiri aðila sem hafa talað á svipuðum nótum
um ímynd Íslands þarf ekki að veikja málflutn-
ing Framtíðarlandsins, þvert á móti. Þrátt fyrir
að gera megi ákveðna fyrirvara við skýrsluna,
m.a. þá söguskoðun sem þar er höfð í hávegum,
teljum við það frekar bera vott um árangur af
starfi félagsins, og fleiri aðila, að nefnd á vegum
hins opinbera taki upp röksemdafærslu sem
miðar að því að gera náttúru landsins hátt und-
ir höfði og sýna henni virðingu og sæmd.
Það er svo annað mál hvort stjórnvöld hafi
síðan dug og döngun í sér til að útfæra eða
hrinda í framkvæmd þeim tillögum sem nefnd-
in stingur upp á en þær eru misgóðar og sumar
lauslegar. Þar kemur enn á ný til kasta um-
hverfisverndarsamtaka, sérfræðinga af ólíkum
sviðum og annarra aðila, að gagnrýna, fylgja
eftir og/eða krefjast aðgerða.
Anna Björk segir ennfremur að umhverf-
isvernd sem skírskotar til ímyndar landsins
hafi beðið skipbrot og kallar eftir nýrri bar-
áttuaðferð. Það vita allir sem koma að um-
hverfisverndarbaráttu, eða hafa kynnt sér
hana, að það er stöðugt verið að leita nýrra
leiða til árangurs og það er ljóst að jafnvel þótt
allt líti út fyrir að álverin haldi áfram að rísa á
Íslandi hefur orðið skýr vitundarvakning
undanfarin tvö til þrjú ár, þökk sé því öfluga
starfi sem ólík umhverfisverndarsamtök hafa
unnið. Þegar umhverfisverndarfólk talar um
ímyndir Íslands er, ólíkt því sem Anna Björk
segir, ekki átt við skiptimynt á því markaðs-
torgi sem nú er við lýði. Innan þeirrar heims-
skipunar fær náttúran ekki notið vafans og hún
er ekki metin að verðleikum.
„Nýfrjálshyggja“
Anna Björk telur það ámælisvert að gagnrýni
Framtíðarlandsins og fleiri á ríkisstyrki til
stóriðjuframkvæmda á Íslandi sé ekki sett í
samhengi við hugmyndafræði „nýfrjáls-
hyggju“. Rétt er að athuga að hugtakið er síður
en svo einfalt í notkun; til dæmis er töluverður
og umdeildur munur á hugtökum eins og new
liberalism, social liberalism, neoliberalism og
fleiri frjálshyggju-hugtökum.
Framtíðarlandið er þverpólitískt afl og leit-
ast við að leggja fram uppbyggilega og faglega
gagnrýni á áætlanir, stefnumótun og fram-
kvæmdir, án þess að beina henni sérstaklega
gegn hugmyndafræði eða stjórnmálaöflum.
Stjórnir félagsins hafa ekki talið það þjóna
markmiðum þess eða vera vænlegt til árangurs
í þeim verkefnum sem það hefur tekið sér fyrir
hendur. Við höfum þannig meðvitað unnið okk-
ur frá hugtökum eins og „hægri“ og „vinstri“
og þeirri hugsun sem þau takmarkast oft við,
einmitt í þeim tilgangi að finna nýjar, skapandi
og ferskar leiðir að umræðunni. Hins vegar
setjum við alla gagnrýni okkar í vítt stjórn-
málafræðilegt og þjóðhagslegt samhengi líkt
og skýrslur félagsins um lýðræði og efnahags-
og byggðamál sýna.
Þessi vinnuregla Framtíðarlandsins merkir
ekki að félagið telji markaðskerfið gallalaust.
Eins og Sigurður Jóhannesson hagfræðingur í
sérfræðingaráði Framtíðarlandsins bendir á í
nýlegum pistli á heimasíðu Framtíðarlandsins,
getur enginn markaðsbrestur réttlætt „að hið
opinbera virki ár, ef það gengur ekki upp á við-
skiptalegum forsendum, frekar en ástæða var
til dæmis til þess að grípa inn í þegar þjóðin
hafnaði súkkulaðigosdrykknum SÚKKÓ um
árið“.
Sigurður vísar í tvær greinar í pistlinum máli
sínu til stuðnings. Aðalheimild annarrar grein-
arinnar er iðnaðarráðuneytið, en Landsvirkjun
er heimildin að hinni, svo að þar eru ekki öfga-
fullir náttúruverndarmenn á ferð. Hinn 31.
ágúst 1997 birtist í Morgunblaðinu greinin
„Verkefnafjármögnun í stað ríkisábyrgðar“.
Þar segir m.a.: ,,Þeir sem nú eru við völd í
orku- og iðnaðargeiranum vilja dreifa áhætt-
unni, þykir ekki skynsamlegt að virkja í skjóli
og á ábyrgð opinberra aðila til að útvega raf-
magn til nýrrar álbræðslu með því að safna upp
meiri skuldum hjá Landsvirkjun. Kom þessi
stefna meðal annars fram í tillögum nefndar
um framtíðarskipan orkumála [...]. Þar er sér-
staklega vakin athygli á mikilvægi þess að
virkjanaframkvæmdir vegna stóriðju verði á
markaðsgrundvelli. Þess vegna kom upp hug-
mynd um verkefnafjármögnun nýrra orku-
mannvirkja vegna stóriðju þar sem leitað yrði
eftir fjármagni á innlendum og erlendum fjár-
magnsmarkaði. Ríkið myndi ekki gangast í
ábyrgð fyrir skuldum orkufyrirtækisins og
reksturinn yrði sjálfur að standa undir endur-
greiðslu lána.“
Framhaldsgrein birtist fjórum árum síðar, 6.
desember 2001. Þá ræddi Morgunblaðið við
fjármálastjóra Landsvirkjunar undir yfirskrift-
inni „Um gríðarmikla hagsmuni að tefla“. Fjár-
málastjórinn segir: ,,Byggingu vatnsorkuvera
fylgir gríðarlegur fjármagnskostnaður í upp-
hafi, rekstrarkostnaður þeirra er hins vegar lít-
ill og líftíminn mjög langur eða allt að 80 til 100
ár. Þeir sem koma að verkefnafjármögnun
hugsa hreinlega ekki svona langt, sem aftur
þýðir að ef Landsvirkjun ætlaði að byggja sínar
framkvæmdir á slíkri fjármögnun myndi það
verða til þess að orkuverðið yrði það hátt að við
værum ekki lengur samkeppnisfær um stór-
iðju.“
Með því að fjalla um efnahagsrök hefur
Framtíðarlandið augljóslega tekist á við tabú í
umræðunni. Umhverfisrök gegn virkjunum
njóta nú á dögum viss skilnings en arðsemisrök
eru ekki tekin alvarlega, m.a. í fjölmiðlum
(jafnvel þótt þau séu ættuð úr iðnaðarráðuneyti
og frá Landsvirkjun), eða þau fá stimplana
„markaðshyggja“ eða „nýfrjálshyggja“og eru
tekin úr samhengi líkt og í grein Önnu Bjarkar.
Aðgerðaleysi hins opinbera
Í grein Önnu Bjarkar er gefið í skyn að félagið
aðhyllist aðgerðaleysi hins opinbera í uppbygg-
ingu samfélaga. Í fyrravetur stóð félagið fyrir
þremur landshlutaþingum, Vestfjarðaþingi,
Reykjanesþingi og Austurþingi, til að ræða at-
vinnumál og framtíðarhorfur á ólíkum svæðum
og í þeirri von að skapa megi samstöðu með
fjölbreytilegum lausnum í atvinnumálum. Það
var skýr niðurstaða þinganna að stuðningur
hins opinbera eigi að felast í því að tryggja
stöðugt efnahagsumhverfi, styrkja grunngerð
samfélagsins og auðvelda íbúum á hverjum
stað að uppfylla óskir sínar en ekki í því að
styðja við bakið á einstökum fyrirtækjum.
Á þingunum kom einnig fram að mikilvægt
er að viðhalda sérstöðu ólíkra svæða og byggja
á henni, frekar en að henni sé fórnað. Anna
Björk lætur ennfremur í veðri vaka að Fram-
tíðarlandið hafi ekki bent á að ríkisstuðningur
til álvera sé á kostnað annarra framkvæmda í
landinu en það er alrangt.
Ríkisstyrkt atvinnugrein
Atvinnu- og efnahagsrökum hefur verið beitt
markvisst í þágu stóriðjuupbyggingar og hefur
Framtíðarlandið allt frá stofnun þess tekið
þessi rök til greiningar og gagnrýni. Í fyrra
kom út skýrsla Atvinnulífshóps Framtíð-
arlandsins um hvort bygging Kárahnjúkavirkj-
unar og álvers á Reyðafirði hafi verið rétt og
skynsamleg miðað við arðsemi, umhverfis-
kostnað, lýðræði, byggðasjónarmið og hag-
stjórn. Nýverið kom svo út ný skýrsla Atvinnu-
lífshóps um ríkisstyrki til virkjana og stóriðju.
Dulinn kostnaður vegna byggingar og rekstur
álvera og sölu raforku til þeirra hefur meðal
annars falist í beinum ríkisstyrkjum, lágri arð-
semiskröfu, ókeypis losunarheimildum, fórn-
arkostnaði vegna náttúruspjalla og vanmats á
verðmæti landsins sem fer undir virkjanir og
tengdar framkvæmdir. Þá eru margfeldisáhrif
álvera yfirleitt stórlega ofmetin.
Atvinnu- og byggðasjónarmið
Mikil fjárfesting liggur á bak við hvert starf í
álverksmiðjum og samsvarandi orkufram-
kvæmdum. Í fyrrnefndri skýrslu segir: „Ef
markmiðið er aðeins að útvega sæmilega laun-
uð störf er hægt að ná því markmiði fyrir brot
af þeirri fjárfestingu sem fer í orkufram-
kvæmdir til stóriðju. Þótt álver séu umfangs-
mikill atvinnurekandi og greiði tiltölulega góð
laun hefur reynslan m.a. frá Bandaríkjunum
sýnt að starfsemi þeirra hefur aðeins spornað
gegn óhagstæðri byggðaþróun í strjálbýli þar
sem slík álver eru rekin, en hún hefur ekki
megnað að snúa þróuninni við.“
Framtíðarlandið hefur endurtekið bent á að
ný tækifæri á sviði ferðaþjónustu, hátækni,
fjármálastarfsemi og mörgum öðrum greinum
hafa orðið til á tiltölulega stuttum tíma. Til þess
þurfti ekki handafl stjórnmálamanna eða sér-
stakar fyrirgreiðslur. Athafnafrelsi og stöðug-
leiki stuðlar að því að frumkvæði, þekking og
sköpunarkraftur fólksins sjálfs fái notið sín.
Stjórnvöldum ber að virkja þann mannauð sem
í þjóðinni býr. Stóriðjustefnan þrengir að vaxt-
arskilyrðum annarra atvinnugreina og stefnir í
voða fjölmörgum tækifærum til framtíð-
arvaxtar.
Skapandi starf og barátta
í stöðugri endurnýjun
Anna Björk kallar eftir nýjum baráttuaðferð-
um. Af nýlegu starfi félagsins okkar má nefna
Náttúrukort sem Framtíðarlandið stendur að
ásamt fræðimönnum og ljósmyndurum er nú
aðgengilegt hverjum þeim sem vill kynna sér
stóriðjuáform á Íslandi á slóðinni: www.natt-
urukort.is. Náttúrukortið er kort af Íslandi
sem gefur yfirsýn yfir þau svæði sem fyrir-
hugað er að nýta til orkuframleiðslu eða raska
á annan hátt vegna stóriðjuáforma á Íslandi.
Aðgangur að þessum upplýsingum hefur hing-
að til verið mjög takmarkaður. Svæðin eru
flokkuð eftir því hvort þau eru óröskuð, röskuð
eða fullvirkjuð. Auk ljósmynda af hverju svæði
um sig eru veittar ítarlegar náttúrufarsupplýs-
ingar. Sum þessara svæða eru þegar horfin,
önnur langt gengin og enn önnur eru í hættu
vegna áforma um raforkuframleiðslu eða stór-
iðju.
Framtíðarlandið er nú með í undirbúningi
orða- og hugtakasafn sem ber yfirskriftina
„Hver á orðið“. Því verður ætlað að skemmta
og fræða og draga athyglina að orðum og orða-
notkun og valdi orðanna. Ekki er því um að
ræða hefðbundið orðskýringasafn heldur frek-
ar frjálslega útgáfu af orðskýringum sem eiga
að sýna fram á hvernig skilgreiningarvaldið er
misnotað til dæmis í þágu áliðnaðar á Íslandi
eða eins og við erum vitni að þessa dagana í
þágu olíuhreinsunarstöðvar á Vestfjörðum.
Hugtakalistinn er tilraun til að fletta ofan af
(grafa undan og „afbyggja“) orðræðu sem set-
ur afarkosti og selur tilbúnar pakkalausnir.
Til að byrja með verða settar upp skýringar
við nokkur valin hugtök. Fólki verður jafn-
framt boðið að senda inn hugmyndir að skýr-
ingum til ritstjóra hugtakasafnsins og/eða
koma með ábendingar um orð og hugtök sem
þarfnast greiningar og „aðhlynningar“. Á
þennan hátt verður leitast við að „lækna“ orð-
ræðuna jafnóðum eða eins fjótt og unnt er
hverju sinni. Þetta verður því einskonar bráða-
vakt orðanna! Meðal fyrstu hugtakanna sem
verða skýrð eru:„Íslenskur hátækniiðnaður“,
„Umhverfiskröfur“, „Græn orka“, „Fullkomn-
asta tækni“, „Sjálfbærni“, „Atvinna/atvinnu-
leysi“ og „Hagvöxtur“. Fyrstu hugtökin munu
birtast á heimasíðu félagsins á næstu vikum.
Allir sem vettlingi geta valdið eru beðnir að
leggja Framtíðarlandinu lið í þessu og fleirum
þjóðþrifaverkum.
 Heimildir:
Sjá skýrslur félagsins á heimasíðu þess: www.framtidarland-
id.is
Virkt afl í umræðunni
Morgunblaðið/Steinunn Ásmundsdóttir
Vaxtarskilyrði „Stjórnvöldum ber að virkja þann mannauð sem í þjóðinni býr. Stóriðjustefnan
þrengir að vaxtarskilyrðum annarra atvinnugreina og stefnir í voða fjölmörgum tækifærum
til framtíðarvaxtar.“ Bor í aðrennslisgöngum Kárahnjúkavirkjunar.
Anna Björk Einarsdóttir birti grein í Lesbók
Morgunblaðsins síðastliðinn laugardag þar
sem hún gagnrýnir m.a. Framtíðarlandið og
íslenska náttúruverndarsinna fyrir að „ein-
blína á ímynd Íslands“ og taka ekki afstöðu
til nýfrjálshyggju. Fyrrverandi og núverandi
formaður Framtíðarlandsins svara þessum
staðhæfingum.
Irma Erlingsdóttir og Hrund Skarphéðinsdóttir
eru fyrrverandi og núverandi formaður
Framtíðarlandsins.
»Með því að fjalla um efna-
hagsrök hefur Framtíðar-
landið augljóslega tekist á við
tabú í umræðunni. Umhverf-
isrök gegn virkjunum njóta nú
á dögum viss skilnings en arð-
semisrök eru ekki tekin alvar-
lega, m.a. í fjölmiðlum (jafnvel
þótt þau séu ættuð úr iðnaðar-
ráðuneyti og frá Landsvirkj-
un), eða þau fá stimplana
„markaðshyggja“ eða „ný-
frjálshyggja“og eru tekin úr
samhengi líkt og í grein Önnu
Bjarkar.