Lesbók Morgunblaðsins - 05.07.2008, Blaðsíða 5

það var sérstaklega það að þetta gaf ungum
höfundum tækifæri til að fara sína leið. Vegna
þess að ég reyndi ekki að taka við einhverjum
völdum. Ég reyndi ekki að grípa tækifærið og
reyna að ná völdum. Það er bara ekki í mínu
eðli. En ég held að þetta hafi verið mjög gagn-
legt fyrir íslenskar bókmenntir. Og líka þessi
ljóð-hljóð og allt þetta.“
Þú ert hópsæknari á þessum árum en þú
hefur verið vanur. Þú ert í SÚM hópnum og
lest svo með Listaskáldunum vondu. Er hægt
að segja að þú hafir sótt í hópvinnu til að efla
eigin sköpunargáfu?
„Ég starfaði í raun og veru mjög lítið í þess-
um hópum. Ég var með þeim og svo sá ég að
miklu leyti um Súm-salinn með Magnúsi
Tómassyni vegna þess að við vorum einu
mennirnir úr hópnum sem voru á Íslandi og
skiptumst því á að setja upp sýningar. En ég
get ekki sagt að ég hafi starfað mjög mikið í
SÚM hópnum. Það var líka það að ég drakk
ekkert að ráði og þeir drukku mjög mikið. Og
svo hef ég aldrei verið fyrir það að sitja á kaffi-
húsum eða að vera að slæpast. Ég hef hvorki
löngun né getu til þess.“
Fannst þér hópurinn ekki vera eins hug-
myndafræðilegur og hann lagði upp með?
„Nei, þeir voru eins og Íslendingar; þeir
vildu ekki vera með neinar kenningar. Þetta
var á margan hátt vinnuhópur eins og svo oft
er hjá okkur Íslendingum. Það sem vantar í ís-
lenska list er hið huglæga eða hugsun. Það er
ekki nóg bara að starfa, og búa eitthvað til.
Þetta er allt öðruvísi vinna en að vera að pæla
kálgarð eða eitthvað þvíumlíkt. Íslendingar
eru sífellt leitandi að einhverju sem þeir vita
ekki hvað er. Og einna helst því að fá einhverja
viðurkenningu. Það er það versta sem getur
komið fyrir höfund á Íslandi, eða listamann –
að fá viðurkenningu. Slæm er andúðin, en
verri er viðurkenningin og hrósið. Vegna þess
að þá ert þú alveg dauðadæmdur.“
Hef stundum áhyggjur af því hvað ég er
lítið geðveikur
En andúðin og gagnrýnin sem þú hefur orðið
fyrir. Hefur hún haft áhrif eða latt þig á ein-
hvern hátt?
„Nei, það hafði nú ekki mjög mikil áhrif á
mig. En ég varð auðvitað fyrir þessu. Ég hef
stundum þurft að fara úr húsum vegna ágangs
og í mörg ár var maður sem ætlaði að drepa
mig. Ég hélt að það væri bara vitleysa – hann
væri geðveikur – en það endaði með því að ég
fór úr íbúð sem ég átti. Síðan kom hann þang-
að og sagðist ætla að drepa mig og ég sagði
honum að ég mætti ekki vera að því að tala við
hann. Og þá fór hann út í garð og skaut sjálfan
sig í staðinn fyrir að skjóta mig, því hann var
með byssuleyfi. Og hann skaut sig úti í garði.“
Veistu af hverju?
„Nei, það var engin leið að fá að vita það. Ég
hringdi oft á lögregluna vegna ágangsins, ekki
bara frá hans hendi heldur líka bræðrum hans
og fjölskyldu. Annað hvort skáru þau á símann
minn eða voru hringjandi allar nætur, hótandi
að drepa mig og annað þvíumlíkt. Og ég fékk
stundum lögregluna til mín, en hún gat ekki
gert neitt eða vildi ekkert gera. Og þeir hjá
símanum gerðu heldur ekki neitt.
Þetta stóð yfir í þrjú ár. Og það er svo skrít-
ið að þegar maður verður fyrir svona ágangi,
árum saman – ég hafði orðið fyrir þessu áður –
er eins og sjónin ruglist. Ég sé þennan mann
allsstaðar. Alveg sama hvar ég var, hann var
kominn. Þetta var eins og hið súrrealíska; eins
og hann kæmi út úr engu. Og þá að ógna, og nú
veit ég að hann er dáinn og kemur aldrei aftur
á þessa jörð en engu að síður þá sé ég hann í
öðrum.“
Þetta hlýtur að hafa farið alveg með sálar-
lífið?
„Ég get ekki sagt að þetta hafi farið alveg
með sálarlífið vegna þess að ég hef það sterkt
sálarlíf. Og ég hef stundum áhyggjur af því
hvað ég er lítið geðveikur. Mér finnst það vera
geðveiki að ég skuli ekki vera geðveikur.
En ég ætlaði ekki að gefast upp. En þó var
spilað allar nætur og enginn í húsinu þorði að
gera neitt, eins og oft er. Og ég fór til lögregl-
unnar og hún gerði ekki neitt. Ég fór í Húseig-
endafélagið og það gerði ekki neitt. Ég fann
eiturlyf og fór til lögreglunnar en hún gerði
ekki neitt. Svo var ágangurinn orðinn svo mik-
ill að ég fór.
En réttur mannsins á Íslandi er enginn í
raun og veru. Það er verið að tala um ágang og
annað þvíumlíkt, en hinn raunverulegi réttur
mannsins er enginn. Og einstaklingsins; ef þú
ert kona þá getur þú farið í kvennaathvarfið.
Ef að ég sagði fólki frá þessu þá hló það, vegna
þess að því fannst þetta vera svo sniðugt. Einu
sinni var lögreglan hjá mér og ég fékk hring-
ingu, og ég bað lögregluþjóninn að taka sím-
ann og hlusta á hvað maðurinn væri að segja.
Þá var hann að hóta að drepa mig, en lögregl-
an sagði: þetta er allt í lagi, hann er persónu-
laus og það er verið að mana hann að gera
þetta. En þetta kemur ekki frá honum sjálfum.
Sagði þessi sálfræðingur hjá lögreglunni. Og
síðan gerðist ekkert meira.
Og það einkennilegasta er að svona menn
skuli hafa byssuleyfi. Svo var skrifuð minning-
argrein um hann, og þá var honum hrósað af
einhverjum úr fjölskyldunni fyrir það hvað
hann hefði verið góð skytta. Maður á erfitt
með að skilja hvernig einhverjum dettur í hug
að skrifa svona! Það hefði verið svo gaman að
koma til hans, vegna þess að hann hefði alltaf
spilað músík á fullu. Hann var að gera ein-
hverja eiturkrossa á vegginn hjá mér, var með
einhverjar dúkkur og alls konar galdravit-
leysu. Klippa í sundur og reka hnífa í þær,
segjandi að svona ætlaði hann að gera við mig
og annað þvíumlíkt.“
Íslenskar frekjur
Varðstu ekki varari um sjálfan þig í kjölfarið?
Mildari í efnistökum eða samfélagsgagnrýni?
„Nei, ég hef aldrei gert neitt í þá átt. Ég hef
aldrei haft neina löngun til að koma til móts við
samfélagið, verða vinsæll eða annað þvíumlíkt.
Ég hef aldrei verið í stjórnmálaflokki eða
studdur af neinum. Ég hef aldrei hrósað
stjórnmálamanni eða flokki til að tryggja sölu
eða markað.“
Og finnst þér það almennt eiga við um ís-
lenska rithöfunda?
„Já, þeir gera það allir! Og ég skil það mjög
vel. Ég skil mjög vel að þeir skrifi fyrir flokk-
inn, eða félaga sína, eða fyrir konuna vegna
þess að hún er í einhverjum flokki. Ég skil það
mjög vel, en það er bara ekki fyrir mig.
Mín aðferð er í raun og veru hin evrópska
aðferð. Þú ert bara þú og þín hugsun – þitt við-
horf. Og ef þú þarft að standa einn, þá stend-
urðu einn. Það er engin elíta á Íslandi. Í út-
löndum er það oftast nær einhver elíta sem
stendur á bakvið þig en það er ekki á Íslandi.
Vegna þess að ef einhver er minni máttar þá
ráðast allir á hann. En ef hann er fjöldi þá
hjálpa þeir minnimáttar fjöldanum. En þeir
skilja ekki einstaklinginn.“
Það hefur nú átt sér stað einhver elítumynd-
un á Íslandi. Við eigum allavega peningamenn.
Hvað um menningarviðleitni þeirra?
„Hún er ekki til. Það kemur gífurlega mikið
fé inn í landið, og í lok seinna stríðs kemur
voðalega mikið af erlendri list á markað. Sér-
staklega í myndlist. En enginn Íslendingur
kaupir málverk. Þó að engin þjóð hafi átt jafn
mikið reiðufé á þessum tíma og Íslendingar.
Þeir keyptu bara bíla. Og margir af þessum
mönnum voru menntamenn en þeir keyptu
enga list. Ameríkanar keyptu þetta að mestu
leyti. Það var þá til þess að gefa heimabæ sín-
um. Og þess vegna eru til mörg góð bæjarsöfn
í Bandaríkjunum. Þessir menn voru kannski af
þýskum ættum og höfðu skyldum að gegna við
heimabæinn. En hvar er skylda ríku mann-
anna við heimabæinn á Íslandi, núna eða í
stríðinu? Hún er engin. Bara í neyslunni. Og
að vissu leyti í lágmenningunni, en þeir búa
ekki til neitt stórkostlegt úr henni. Þú sérð til
dæmis Max Ernst. Hann tekur lágmenning-
arbókmenntir og býr til þessar súrrealísku
myndir úr franskri lágmenningu. Og hefur þá
lágmenninguna upp á miklu hærra svið. En
þetta er allt í lagi hjá stórum þjóðum vegna
þess að þetta kemur einhvern tímann upp. En
samruni lágmenningar og hámenningar á Ís-
landi mun aldrei verða uppgötvaður vegna
þess að lágmenningin er ekki göfguð. En Max
Ernst hann göfgar lágmenninguna.
Það er nefnilega líka frjósemi í lágkúru og
eyðileggingu. Guðinn Shiva er bæði sá sem
eyðileggur og líka sá sem skapar. Og að miklu
leyti færi ég þessa hugmynd yfir á Frey. Þó
Freyr sé það að mörgu leyti ekki í eðli sínu. Og
það er ekki að ástæðulausu að ég kalla Loka
minn guð í Flateyjar-Frey, vegna þess að Loki
þekkti undirheima og yfirheima. Þannig að
hann getur farið úr lágmenningu og upp í há-
menningu. En sá sem er fæddur í hámenningu,
hann getur ekki farið yfir í lágmenningu. Það
er mjög erfitt. Vegna þess að hann þarf að
brjóta odd af oflæti sínu og alla þessa miklu
byggingu sem er í hámenningunni.“
Eru þetta þá bara eintómar eftirmyndir á
Íslandi?
„Að miklu leyti er það þannig, og beinlínis
bara taugaveiklun. Það er bara verið að búa til
eitthvað og vera með læti. Eins og lítið barn
sem er með læti og svo er látið undan. Bara til
að fá frið fyrir krakkanum.“
Og finnst þér þá þeir sem láta hæst í menn-
ingunni á Íslandi vera eins konar frekjur?
„Já, þetta eru íslenskar frekjur. Eru með
frekjulæti. Og það gengur mjög vel, vegna
þess að það þorir enginn að segja hingað og
ekki lengra. Það var hægt á meðan þetta var til
hægri og vinstri. Þess vegna var kommúnism-
inn mjög nauðsynlegur, þó að hann væri svona
eins og hann var. Þeir þorðu að minnsta kosti.
En nú er það ekki.
Í dag sérðu þetta eins og skot hjá íslensku
barni fyrir framan nammið. Það getur aldrei
tekið ákvörðun um hvað það vill af namminu.
Og ef það er búið að fá eitt namm, þá skiptir
það um skoðun og vill ekki fá það namm. Og
síðan er það á sveimi og í lokin tekur það ein-
hverja ákvörðun vegna þess að það gefst upp á
sjálfu sér. Þetta er bara þannig. Við erum bara
svo þreytt að við gefumst upp á sjálfum okkur.
Eins og barn sem er að fá nammi. Og mamman
segir aldrei; taktu ákvörðun, hvað viltu?“
Finn mig ekki fyrir utan sjálfan mig
Og hvernig lýsir þetta ístöðu- eða ákvörðunar-
leysi sér hjá rithöfundum?
„Það er til í listum sem ég kalla siðferði. Frá
þínu fagurfræðilega eða siðferðilega sjónar-
horni getur þú ekki skrifað á einhvern annan
hátt en þú gerir. Þetta er siðfræði þinnar fag-
urfræði. Þú skrifar ekki til þess að sanna að
stíllinn hjá Hamsun sé lélegur. Þú skrifar þín
eigin siðsyrði innan fagurfræðinnar og ert
ekkert að hugsa um Hamsun – til þess annað
hvort að bíta í hælinn á honum eða ekki. Og
þetta á að vera þannig í listum. Þú bókstaflega
getur ekki annað en notað þetta orð því að það
er fagurfræðilega séð fallegt á þeim stað þar
sem það er. Þó að það sé ljótt. Það er rétt á
þessu andartaki, og síðan getur þú breytt um
skoðun. Og höfundar gera það stundum, en
stundum ekki.
Til að mynda er alltaf verið að spyrja mig
hvað ég hafi lært af suðuramerískum rithöf-
undum, vegna þess að ég hef þýtt þá. Þeir
hljóti að hafa gífurleg áhrif á mig og annað því-
umlíkt. En mín fagurfræðilega ákvörðun er að
skrifa ekki eins og þeir. Mig langar ekki til að
skrifa eins og þeir. Ég hef þýtt verk eftir þá,
en ég þrái ekkert að verða eins og þeir.“
Er þá ekki alltaf meira af Guðbergi Bergs-
syni í þýðingum þínum, frekar en orðrétt af
hinu upprunalega?
„Nei, það er ekki hægt. En ég reyndi að
komast inn í þeirra innsta kjarna. Og það gat
tekið voðalega langan tíma. Það fyrsta sem ég
þýddi, Lazarus frá Tormes, tók mig sex eða sjö
ár. Þessa stuttu bók. Þá fannst mér ég vera
kominn inní einhvern kjarna sem ég hafði bara
í sambandi við þýðingar. En þetta var ekki
minn kjarni. Minn kjarni veit ég í raun og veru
ekki ennþá hver er. Og ég hef einhvern veginn
á tilfinningunni að ég sé ekki enn byrjaður að
vera rithöfundur. En ég verð það kannski þeg-
ar ég verð áttræður. Það tekur mann voðalega
langan tíma að finna sjálfan sig, ef maður gerir
það og ef það er yfir höfuð æskilegt í listum.“
Hvers vegna hefur þú ekki skrifað eða gefið
út meira af ljóðum?
„Það er einhvern veginn þannig, sem er
vandamál, að ég finn mig ekki fyrir utan sjálf-
an mig. Ég gerði svo mikið af tilraunum á
þessum tíma þegar ég skrifaði Flateyjar-Frey,
en síðan varð það höfuðvandamálið að ég finn
ekki sjálfan mig fyrir utan sjálfan mig. Mér
finnst einhvern veginn að í ljóðlist þurfi að
vera mjög skipulagður heimspekilegur bak-
grunnur. Sem var í Flateyjar-Frey en ég finn
ekkert áframhald á. Og þó veit ég ekki hvers
vegna það ætti að vera svona mikil bygging,
því yfirleitt eru ljóð óreiða. Sérstaklega nú-
tímaljóð; frá Baudelaire kemur óreiðan inní
ljóðið. En einhvern veginn er það hjá mér að
mér finnst að það eigi að vera meiri heim-
spekileg bygging í ljóðagerð en í skáldskap.
Þetta er nú bara mitt persónulega vandamál.
En það er ekki þar með sagt að ég yrki ekki.
Ef ég gæti breytt mér í anda úr öðrum heimi
þá myndi ég kannski birta ljóð, en ég hef ekki
komist yfir á hærra svið ennþá.“
rri er viðurkenningin
ȃg hef aldrei haft neina
löngun til að koma til móts
við samfélagið, verða vinsæll
eða annað þvíumlíkt. Ég hef
aldrei verið í stjórnmálaflokki
eða studdur af neinum. Ég hef
aldrei hrósað stjórnmála-
manni eða flokki til að tryggja
sölu eða markað.
Flatey-Frey Útgefandi Martin Schmitz Ver-
lag. Í þýskri þýðingu Hans Brückner með eft-
irmála eftir Jón Bjarna Atlason. Bókin kostar
14,80 evrur og hægt er að panta hana hjá
www.martin-schmitz-verlag.de.
Höfundur er bókmenntafræðingur.
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 5. JÚLÍ 2008 5