Heilbrigðismál - 01.03.1981, Page 21
Mörg þúsund efni
og efnasambönd
eru í tóbaksreyk
Grein eftir dr. Vilhjálm G. Skúlason
Elstu rituðu heimildir um íbúa
jarðarinnar greina frá notkun
þeirra á ýmsum jurtum eða jurta-
hlutum sem þeir hafa notað með
ýmsum hætti svo sem að taka þá
inn eða brenna og anda reyknum
niður í lungu, og í margvíslegum
tilgangi m. a. til þess að fyrirbyggja
og lækna sjúkdóma, í sambandi við
trúarathafnir og til afþreyingar. Ein
af þessum jurtum er tóbaksjurtin.
Þurrkuð blöð hennar eru notuð í
alls konar tóbaksvörur, sem nú eru
mjög í brennidepli vegna þess að á
síðari árum hafa vísindamenn sem
starfa að heilbrigðismálum komist
að raun um að tóbaksnotkun er
síst eins hættulítil og áður var tal-
ið. Tóbaksjurtin, sem á latínu heitir
Nicotiana tabacum eða Nicotiana
rustica (en hún er til í nokkrum
mismunandi afbrigðum) er skyld
kartöflujurtinni og vex víða í heitu
loftslagi svo sem i Suður- og Mið-
Ameriku, eyjum Karíbahafsins,
Norður-Ameriku og víðar.
Þegar tveir af sjómönnum Kól-
umbusar stigu á land á Kúbu (sem
þá hét Juana), árið 1492, sáu þeir í
fyrsta skipti karlmenn og konur
sem reyktu úr röri, er íbúarnir
kölluðu „tabacos", og var úttroðið
af blöðum tóbaksjurtarinnar.
Fyrstu fræ tóbaksjurtarinnar, sem
ætluð voru til þess að rækta tó-
baksjurtina til lyfjanota, voru flutt
til Portúgal (sem þá hét Lúsítanía),
árið 1558, en það gerði spánskur
læknir Francesco Hernandez að
nafni. Tveimur árum síðar flutti
franski sendiherrann við portú-
gölsku hirðina, Jean Nicot de
Villemain, jurtina til Frakklands.
Þegar sænski grasafræðingurinn
Carl von Linné gaf jurtinni vís-
indalegt nafn kallaði hann jurtina
þess vegna Nicotiana tabacum. Af
nafni jurtarinnar er heiti aðalinni-
haldsefnis hennar, nikótíns, dregið,
en það var unnið í fyrsta skipti í
hreinni mynd úr blöðunum árið
1828.
Eins og áður er getið var tóbaks-
jurtin flutt til Evrópu um miðja 16.
öld sem lækningajurt, þar sem hún
var talin vera „allra meina bót“
(panacea). Var hún þá notuð gegn
biti dýra, snáka og skordýra, höf-
uðverk, kvefi, mari, kafmæði
(astma), svima, gigt, sárurn, heila-
blóðfalli og jafnvel svartadauða.
Þess vegna var tóbaksjurtin á þeim
árum oft kölluð Herba panacea
(jurtin, sem læknar alla sjúkdóma)
og Herba santa (hin heilaga jurt).
Það var fyrst í lok 16. aldar sem
tóbaksreykingar komust í tísku og
urðu útbreiddar í Englandi, eink-
um fyrir áhrif Sir Walter Raleigh.
Það er eftirtektarvert, að þegar árið
1604 reyndi Jakob I Englandskon-
ungur að stöðva útbreiðslu þessa
ósiðar, en því miður með litlum
árangri. Þó má líta á hann sem
frumkvöðul að baráttu gegn reyk-
ingum. Það er einnig athyglisvert
að úlbreiðsla og notkun tóbaks
hefur alltaf aukist á styrjaldartím-
um, þegar íbúar heilla þjóðlanda
og jafnvel heimsálfa hafa orðið
fyrir alvarlegum siðferðilegum
áföllum og á þetta reyndar við um
öll ávana- og fíkniefni.
Hvaða efni eru í
tóbaki og tóbaksreyk?
í tóbaksblöðum, eins og öllum
lifandi vefjum, er fjöldinn allur af
ólífrænum og lífrænum efnasam-
böndum, en þau efnasambönd sem
athygli manna hefur einkum beinst
að eru nokkur náskyld efni er til-
heyra stórum flokki lífrænna efna-
sambanda sem kallaður er alkaló-
íðar, en orðið merkir að öll þessi
efni hafa lútkennda svörun. Mikil-
vægasti alkalóíðinn í tóbaki heitir
nikótín, en þrír aðrir eru nornikót-
ín, myosmín og nikótimín (ana-
basín). Bæði heildarmagn alkaló-
A Ipengustu tcpundir tóbaksjurtar-
innar eru Nicotiana tabacum eða
Virj>iníutóbak (til vinstri) og Nico-
tiana rustica (til hœgri). Tóhaksjurt-
in á sér hœttulausa og nytsarna cett-
ingja þar sem eru kartöflugrasið og
tómatplantan.
Fróttabréf um HEILBRIGOISMÁL 1/1981 21