Fréttablaðið - 04.01.2010, Blaðsíða 10

10 4. janúar 2010 MÁNUDAGUR
FRÉTTAVIÐTAL: Ingibjörg Sólrún Gísladóttir, fyrrverandi utanríkisráðherra, um öryggis- og varnarsamstarf
Ingibjörg Sólrún Gísladóttir
fyrrverandi utanríkisráð-
herra Íslands telur mikil-
vægt að norrænt samstarf
í öryggis- og varnarmálum
verði skoðað. Norðurlöndin
eigi margt sameiginlegt á
því sviði þó að sagan og for-
tíðin sé að mörgu leyti ólík.
Tillögur Stoltenbergs gera ráð fyrir
samstarfi í varnar-og öryggismál-
um sem hefur verið utan hefðbund-
ins norræns samstarfs til þessa.
Hver er þín skoðun?
Mér finnst mjög tímabært að
menn fari að skoða norrænt sam-
starf í öryggis- og varnarmálum,
þessi málaflokkur hvað Norðurlönd-
in varðar hefur verið í frosti í 45
ár eiginlega allan tíma kalda stríð-
ins. Danmörk, Noregur og Ísland
eru í NATO, Finnland og Svíþjóð
eru hlutlaus lönd. Einhverra hluta
vegna hefur ekkert breyst í sam-
starfi Norðurlandanna í þessum
málaflokki þrátt fyrir að allt hafi
verið á fleygiferð síðan 1990.
Var því kominn tími til að endur-
hugsa málið?
Það er mjög tímabært að dusta
rykið af umræðu um málaflokk-
inn. Norðurlöndin eiga svo margt
sameiginlegt á þessu sviði þótt saga
þeirra og fortíð séu ólík að mörgu
leyti og pólitískir og sálfræðileg-
ir þættir séu mismunandi frá einu
landi til annars. Þetta eru allt smá-
ríki, það er ekki mikill munur á
stærð þeirra og valdastöðu. Hvert
ríki fyrir sig hefur ekkert sterka
stöðu, en sameiginlega geta þau
skipt máli innan Evrópusambands-
ins, innan NATO, innan Öryggis-og
samvinnustofnunar Evrópu, innan
Sameinuðu þjóðanna og víðar.
Varnarbandalag ekki tímabært
En má skilja síðustu tillögu Stolten-
bergs um samstöðu gagnvart ógnun
sem drög að varnarbandalagi?
Mér finnst sú tillaga kannski
ekki tímabær. Þau ríkjanna sem
eru í NATO hafa þar ákveðið skjól.
Þau sem eru í Evrópusambandinu
hafa þar líka sams konar skjól. ESB
hefur samþykkt að sérhvert ríki
komi hinum til hjálpar í tengslum
við hryðjuverkaárásir. Þannig að
við erum öll dekkuð. Þess vegna
held ég að þetta bæti engu við það
og ég held að við eigum ekki að
vera mikið að horfa á þennan varn-
arþátt. Ekki hluti sem lúta að her-
vörnum.
Hvað þá?
Við eigum að horfa á örygg-
isþáttinn og hvernig við getum
unnið saman á sviði öryggismála og
hvernig við getum sérhæft okkur á
sviði öryggismála. Ef maður horfir
á þetta á heimavelli þá geta Norð-
urlöndin sérhæft sig á sviði björg-
unar á sjó eða björgun gagnvart
umhverfisvá. Ríki eru í auknum
mæli að sérhæfa sig, til dæmis Eist-
land á sviði tölvuvarna og Tékkland
á sviði efnavopna. Ég held að Norð-
urlöndin saman gætu sérhæft sig.
Þau þyrftu auðvitað að spekúlera
í hvernig búnað þau þurfi, hvern-
ig varnir þau þurfi, hvernig verk-
efnum þau eigi að sinna, hvernig
þau geti lagt saman á þessu sviði.
Við eigum öll hagsmuna að gæta á
Norðurslóðum. Allt sem lýtur að
hafinu getur verið okkar sérstaða
þegar kemur að öryggis- og varn-
armálum á heimavelli.
En við höfum líka aðrar skyld-
ur. Allar Norðurlandaþjóðirnar
eru meðvitaðar um að við búum við
ákveðin lífsgæði, ákveðna samfé-
lagsgerð sem leggur okkur skyldur
á herðar. Við getum sérhæft okkur
til dæmis í mannúðarmálum, neyð-
arhjálp, friðargæslu, verndun flótta-
manna, þróunaraðstoð og almennri
uppbyggingu ríkja, að koma á starf-
hæfum ríkisstjórnum. Þetta geta
orðið okkar verkefni á útivelli.
Raddir á Íslandi segja að Norð-
urlöndin hafi brugðist Íslending-
um gagnvart fjármálaógn í Icesa-
ve-málinu. Engin samstaða þar?
Nei, mér finnst ekki hægt að orða
það með þeim hætti.
Samstarf um innkaup til bóta
Ef samstarf á hernaðarvettvangi
er ekki á dagskrá hvað þá með tví-
hliða samstarf eins og Dana og
Íslendinga í strandgæslu og önnur
lönd sem vinna saman til dæmis við
innkaup á hergögnum.
Ég held að samstarf um innkaup á
hergögnum og tækjum og tólum geti
bara orðið til hagsbóta, það þurfa
allir að skera niður eða takmarka
útgjöld sín til varnarmála. Sam-
starf okkar hér á norðurslóðum við
Danina, ég sé enga ástæðu til ann-
ars en að það verði útvíkkað til ann-
arra Norðurlanda og fleiri landa.
Hvers vegna fleiri lönd en Norð-
urlöndin?
Þegar við komum út á hafið á
norðurslóðum þá verða að eiga sér
stað það miklar fjárfestingar þar
á komandi árum og þá þurfum við
samstarf við öflugri þjóðir, Kanada-
menn, Bandaríkjamenn, Rússa og
þess vegna Kínverja, Japani, jafn-
vel Norður-Kóreumenn og fleiri ef
það opnast þessar Norðurslóðaleið-
ir.
Hvaða ógnir sérðu þarna?
Við megum ekki missa tökin á
málunum annars vegar gagnvart
stórveldunum og hins vegar gagn-
vart stórfyrirtækjunum, sem munu
fara að gera sig gildandi á þessum
svæðum. Við gætum staðið saman
Norðurlöndin og tekið það upp á
vettvangi NATO, ÖSE og víðar að
norðurskautið gæti orðið kjarnorku-
vopnalaust svæði.
Er þetta raunhæf hugmynd? Bæði
bandarískir og rússneskir kjarn-
orkukafbátar hafa verið mikið á
þessum svæði, það hlýtur að vera
stórt ljón í veginum að gera svæð-
ið kjarnorkuvopnalaust? Þá yrði
væntanlega umferð slíkra kafbáta
bönnuð.
Þess vegna segi ég að þetta er
ekki einfalt mál, en það væri þess
virði að standa saman um að byrja
að vinna þessu máli. Kannski gæti
maður séð fyrir einhverja áfanga á
þessari leið, byrja á því að allir gefi
upplýsingar um ferðir slíkra fara-
tækja á hafsvæðinu, byrja á því að
menn geri sér grein fyrir hvernig
menn ætli að bregðast við ef eitt-
hvað kemur upp á varðandi þessi
farartæki og þarna hafa nú orðið
slys.
Það tæki auðvitað langan tíma,
það þarf miklar umræður og rök-
semdir. Það skiptir máli að við
gætum staðið saman að því að
þarna verði ekki hernaðarumsvif,
það verði dregið úr þeim eins og
mögulegt er og helst að þetta verði
kjarnorkuvopnalaust svæði.
Þannig að þarna gætu Norður-
löndin haft frumkvæði?
Við erum ekki kjarnorkuveldi
og höfum heilmikilla hagsmuna að
gæta á svæðinu varðandi umhverf-
ið og það væri í hættu ef eitthvað
gerðist.
Ein af spurningunum sem var lagt
upp með [fyrir ritið sem viðtalið
birtist í] var að þú ímyndaðir þér að
þú værir forsætis- eða varnarmála-
ráðherra árið 2049 og þú þyrftir að
færa rök fyrir því með eða hafna því
að norrænu ríkin efli samstarf sitt á
sviði varnar- og öryggismála.
2049? Það er ansi langt þangað
til. Ég veit að Norðurskautið verð-
ur svæði sem skiptir æ meira máli
hvað varðar orkuvinnslu, sigling-
ar, ferðamennsku, fiskveiðar og
allt mögulegt. Þetta verður svæði
sem hefur vaxandi vægi, þarna
eiga allar norrænu þjóðirnar mik-
illa hagsmuna að gæta og það er
engin spurning að þau eiga að vinna
saman þarna.
En hefði náið samstarf þjóðanna í
öryggismálum einhverjar afleiðing-
ar fyrir samstarf þjóðanna í NATO
og ESB?
Nei, ég geri ekki ráð fyrir því,
auðvitað gætu verið einhver vand-
kvæði í sambandi við það, ég skal
ekki segja. Ef Íslendingar væru í
ESB þá stæðu Norðmenn einir fyrir
utan og þá væri það minna vanda-
mál og það er heilmikið samstarf
Finna og Svía við NATO. Ég sé ekki
vandann í því sérstaklega.
Það eru margir sem segja að
norrænt samstarf hafi lítið breyst
en það hafa ýmsir nýir þættir og
áherslur komið inn eins og sam-
starfsvettvangur forsætisráðherr-
ana um hnattvæðingu, sérðu ein-
hver fleiri slík tækifæri?
Ég held að það þurfi að verða
til í forsætisráðuneytum Norður-
landanna einhver miðlæg stýring
í öryggismálum. Það þarf að sam-
hæfa svo marga aðila, þá sem vinna
að varnarmálum, löggæslu, björgun,
umhverfismálum, það sem tengist
heilbrigðismálum, það er alls konar
slík vá sem getur steðjað að okkur.
Það er enginn aðili sem getur sam-
tengt þá alla nema forsætisráðu-
neytin. Síðan þarf að auka sam-
starf forsætisráðherranna á sviði
öryggis- og varnarmála, jafnvel
þarf að koma á fót einhvers konar
öryggismálanefnd sem hefði ekki
boð vald en væri samráðsvettvang-
ur. Kannski svipað og hnattvæðing-
arsamstarfið.
Menn hafa verið að skilgreina
öryggi miklu víðar en áður og þú
sérð þá fyrir þér miklu víðtækara
samstarf á því sviði þó að það verði
ekki á hefðbundnu varnarmála-
sviði.
Það verða aldrei varnarmála-
ráðuneyti eða utanríkisráðuneyti
sem geta farið með slík öryggis-
mál. Það verða bara forsætisráðu-
neyti sem geta haft boðvald gagn-
vart öllum ráðuneytum.
Sameiginleg sendiráð góð hugmynd
Stoltenberg nefnir ýmsa praktíska
hluti eins og sameiginleg sendi-
ráð?
Þetta finnst mér mjög fín hug-
mynd. Það er svo mikilvægt á
þessu sviði að menn reyni að halda
aftur af útgjöldum, það verður
aldrei skilningur á því heima fyrir
hjá almenningi að þarna þurfi að
auka útgjöld, fólk vill skera niður
á þessu sviði. Að sameinast að ein-
hverju leyti held ég að geti verið
mjög góður kostur. Það hefur alltaf
verið litið á sendiráð sem tvíhliða
samstarf. En kannski við getum
hugsað okkur sendiráð málaflokka.
Við gætum verið með sendiherra
jafnréttismála. Af hverju getum
við ekki sameinast um það? Þarna
höfum við mikla sögu og af miklu
að miðla. Sendiherra friðarmála?
Ég er að hugsa upphátt, en ef við
færum að horfa frá beinlínis tví-
hliða sendiráðum og horfa meira á
málaflokka.
Það var nú sagt að ríki ættu ekki
vini, þau ættu hagsmuni. Er þetta
samstarf byggt upp á hagsmunum
eða einhverju dýpra?
Þetta er svolítið eins og fjöl-
skyldutengsl, Norðurlöndin eru eins
og nána fjölskyldan okkar, nærfjöl-
skyldan, Evrópa er stórfjölskyldan
og svo getum við víkkað þetta út.
Þetta er bara þannig. Alltaf koma
náttúrulega hagsmunir inn í þetta.
Samt sem áður má ekki vanmeta
að það verða til bönd og tengingar,
fólk lærir að þekkja hvert annað.
Það skiptir máli og að eiga sér sam-
eiginlega sögu.
En afstaða almennings til sam-
starfsins?
Norrænt samstarf hefur aldrei
verið neitt vandamál á Íslandi, fólki
finnst þetta sjálfsagt. Þess vegna
vekur það enga tortryggni þegar
upp kemur umræða um norrænt
öryggis-og varnarmálasamstarf.
Á hvað á að leggja áherslu í varn-
málunum?
Öll ríkin þurfa að forgangsraða
í varnarmálum, það er ekkert ein-
falt, en það er ekki hægt að útiloka
gömlu vopnuðu átökin. Menn geta
ekki útilokað landfræðilega stöðu
sína. Menn geta því aldrei gefið
algerlega frá sér gömlu átökin
þegar kemur að varnarmálum.
Það er bara eitt ríki sem mönnum
dettur í hug þegar talað er um slíka
ógn við Norðurlöndin …
Rússland er auðvitað alltaf granni
og þjóðernissinnað Rússland getur
verið varhugavert. Það gæti auðvit-
að skapað ákveðna hættu en nor-
rænt varnarbandalag væri engin
vörn gegn slíkri hættu, það eru
NATO og Evrópusambandið. En það
er engin ógn sem steðjar frá Rúss-
landi núna.
Þannig að hugmyndin sem var nú
lögð af fyrir 1950 um sameiginlegt
norrænt varnarbandalag er ekki
tímabær núna?
Nei, við eigum ekki að byrja þá
umræðu. Það gæti vel verið að í
framtíðinni geti það þróast út í
það, en það eru aðrir hlutir sem við
eigum að byrja á og þróa samstarf-
ið á sviðum sem er pólitískt gerlegt,
þar sem við höfum fólkið í löndun-
um með okkur, þar sem við höfum
öll hagsmuna að gæta, það sem er
raunsætt og gerlegt.
Norrænt samstarf um Norðurskautið
INGIBJÖRG SÓLRÚN Segir sameiginleg sendiráð Norðurlandanna vera góða hug-
mynd. FRÉTTABLAÐIÐ/ANTON
EINN FYRIR ALLA ALLIR FYRIR EINN
Sumarið 2008 var Thorvaldi Stolt-
enberg fyrrverandi utanríkis- og
varnarmálaráðherra Noregs, falið
það verkefni af ríkisstjórnum Norð-
urlandanna að semja skýrslu um
nýjar tillögur að norrænu sam-
starfi í utanríkis- og varnarmálum
sem endurspegluðu breytta heims-
mynd.
Meðal þess sem Stoltenberg
lagði til var að Norðurlönd ættu að
taka ábyrgð á loftrýmiseftirliti og
loftrýmisgæslu yfir Íslandi. Alls eru
í skýrslunni kynntar þrettán tillög-
ur að efldu samstarfi Norðurland-
anna á sviði utanríkis- og öryggis-
mála. Auk loftrýmisgæslunnar snúa
þær að friðargæslu, öryggi á norð-
urslóðum (ekki síst hinni væntan-
legu siglingaleið yfir Norður-Íshaf),
vörnum gegn tölvuárásum, sam-
nýtingu sendiráða, norrænni sam-
stöðuskyldu og fleiru.
Í nýútkomnu ársriti Norræna
ráðherraráðsins og Norðurlanda-
ráðs, Einn fyrir alla allir fyrir einn,
nýtt norrænt varnarsamstarf?, er
að finna viðtöl við fyrrverandi og
núverandi stjórnmálamenn Norð-
urlandanna. Viðtölin eru tekin af
norrænum blaða og fréttamönn-
um. Bogi Ágústsson hjá frétta-
stofu Ríkissjónvarpsins tók viðtalið
við Ingibjörgu Sólrúnu Gísladótt-
ur, fyrrverandi utanríkisráðhera
Íslands.