Ný saga - 01.01.1998, Side 17

Halldór Kiljan Laxness og forn sagnahefð
þekkt á 13. öld en þar að auki þá sagnalist
sem síðan hefur þróast og þá einkum skáld-
söguna. Það er engin leið til baka í bók-
menntasögunni. Ég rakti í þessum fyrirlestri,
sem ég nefndi áðan, ýmis dæmi þess hvernig
skáldsagan Gerpla sprengir af sér fornsagna-
gervið á fjölmörgum stöðum, bæði í orðum
sögumanns og einstakra persóna og leggur
lcsanda til gnótt efnis að skilja að hér er ver-
ið að tala um fleiri ofbeldismenn en Ólaf Har-
aldsson og Þorgeir Hávarsson, hér er verið að
tala um ofbeldismenn allra tíma, og Þormóð-
ur er fulltrúi ginningarfíflanna.
Gerpla hefur friðarboðskap að færa, það
held ég sé óumdeilanlegt og megi sanna með
rannsókn á texta verksins. En hefur Njáls
saga það ekki líka? Víst gelur manni fundist
það; en hafi höfundur Njálu, sá margumræddi
snillingur og spekingur, verið að ræða um
friðarspilla allra tíma og mannasætta allra
tíma, þá gætti hann þess vandlega að láta það
ósagt. Njála segir ákveðna sögu af ákveðnum
mönnum í ákveðnu mannfélagi. Kannski er
hægt að draga af sögunni almennar ályktan-
ir um þetta mannfélag, kannski gerði höf-
undur það og fyrstu áheyrendur, amk. sum-
ir. Best gæti ég trúað því. En úr þeirri fjar-
lægð sem við horfum til Njálu er engin leið að
álykta um þetta með fullri vissu. Við þykj-
umst skynja tilfinningarnar en vitum ekki
hvorl samtíminn liefði átt um þær þau orð
sem okkur eru nærtækusl, eða einhver orð.
Og við drögum máttinn úr sögunni ef við ætl-
um að gera Mörð að rægikarli allra tíma og
Njál að friðarboða allra tíma.
Þótt Gerpla sé að þessu leyti í grundvallar-
atriðum óskyld Islendingasögu, er hún auð-
vitað merkilegt dæmi um glírnu höfundar síns
við hina fornu sagnahefð. Þegar hugað er að
efni sögunnar og hneigð og hún borin saman
við Ólafs sögu helga eftir Snorra, höfund sem
Halldór Kiljan bar meira lof á en aðra höf-
unda og kallaði „súveren“, blasa við augum
skarpar andstæður í lýsingu á aðalpersónunni
og athöfnum hennar og í viðhorfi til söguefn-
isins. Það er eins og Halldór hafi spurt sjálfan
sig: hvernig er hægt að skrifa svo frábæra sögu
um svo herfilegan málstað? Efnismeðferð
Gerplu er að mörgu leyti eins og tuttugustu-
aldar höfundur hafi gert sig ósýnilegan, skot-
ist aftur í tímann og fylgist með atburðum
með eigin augum. Til þess að sú tilraun gæti
fengið styrk og áhrifamátt varð Halldór að
leggja á sig geysilegt erfiði eins og hann hefur
sagt frá, m.a. í Skeggrœðum í gegnum tíðina.
Þessi fyrirhöfn var auðvitað listræn ögrun. Sá
sem hafði unnið hvern sigurinn á fætur öðrum
vildi setja sér nýja þraut, örðuga á annan hátt
en hinar fyrri. Tilgangurinn var þó ekki ein-
göngu listrænn metnaður, heldur átti skáldið
erindi við lesendur, vildi í kjölfar heimsstyrj-
aldar opna augu þeirra. En auðvitað vissi
hann að tultugustualdarmaður verður alltaf
tuttugustualdarmaður hvaða gervi sem hann
tekur á sig. Þess vegna stendur Ólafs saga
óhögguð þótt Gerplu virðist stefnt gegn henni.
Og sagnaskáldið hefur líklega sannfærst end-
anlega um að predikun ætti ekki heima í sögu,
jafnvel ekki undir rós. Hann var óþreytandi
að minna á þetta löngum síðan, og þess má
Vinirnir Halldór
Kiljan Laxness og
RagnarJónsson
i Smára.
15