Íslenzk tunga - 01.01.1965, Page 108

106
ÚR FÓRUM ORÐABÓKARINNAR V
Loks er á það að líta hversu elztu dæmin um orðið dóni koma
heim við þá kenningu að orðið sé runnið frá skólapiltum í Skál-
holti, eins og Jón frá Grunnavík segir. Elzta dæmið í söfnum Orða-
hókar Háskólans er úr Ekkjurímu, sem eignuð er Bjarna Jónssyni
Borgfirðingaskáldi og ætti því að vera ort á fyrri helmingi 17. ald-
ar. Þar stendur í 63. erindi: „Geta skal um frænings fróna / foldu,
einn sem tældi dóna.“9 Orðið er hér notað um biðil sem var meira
en í meðallagi grunnhygginn, enda fékk hann makleg málagjöld
eftir því.
Annað dæmi frá 17. öld er í Hornfirðingakvœði Stefáns Ólafs-
sonar: „Á laugardaginn að liðnu nóni / leit eg bæ hjá sjávarlóni, /
þar kom út einn digur dóni / dulum vafinn allur grá.“10 Orðið
láknar hér ómenntaðan bóndadurg.
Þriðja dæmið frá 17. öld er í Olgeirsrímum Guðmundar Berg-
þórssonar (XLV 62), sem ortar voru 1680: „Bezt mér lízt að bænir
dóni / banginn syngi,“13 en þar er orðið notað sem skammaryrði
um einn kappa sögunnar, og hefur því þegar fengið víðtækari merk-
ingu en um ómenntaðan mann. Fjölda dæma mætti tilfæra frá 18.
og 19. öld, en eins og áður er sagt er merkingin oftast ‘óskólageng-
inn, ósiðaður maður’, t. d. í Skipafregn (ortri 1734): „Vorið langt /
verður oft dónunum / heldur strangt“; og frá 19. öld má nefna til-
svar Rósu við Guðmund Hölluson: „Hvaða rustíkus eða dónsi
ertu.“12 En í þessu tilsvari er augljóst samhengið við Vergil-tilvitn-
unina, þar sem báðar einkunnirnar koma heim við hana.
Um höfunda elztu dæmanna er það skemmst að segja að Stefán
Ólafsson gekk í Skálholtsskóla, en um Bjarna BorgfirÖingaskáld er
ekki vitað hvort hann var skólagenginn. Þó er margt í kveðskap hans
8 Stakar rímur jrá 16., 17., 18. og 19. öld. Finnur Sigmundsson bjó til prent-
unar (Rit Rímnafélagsins IX; Reykjavík 1960), 18.
10 Kvœði eftir Stefán Ólafsson. I (Kaupmannahöfn 1885), 190.
11 Olgeirsrímur danska eftir Guðmund Bergþórsson. Björn K. Þórólfsson og
Finnur Sigmundsson bjuggu til prentunar (Reykjavík 1947), II 534.
12 Jón Þ. Thoroddsen, Piltur og stúlka (2. útg.; Reykjavík 1867), 180.