Fréttabréf Ættfræðifélagsins - 01.03.1995, Blaðsíða 10

Sigurður Líndal, prófessor:
GILDI ÆTTFRÆÐINNAR
Ræða flutt á fimmtíu ára afmæli Ættfræðifélagsins
Lögfræðingar og ættfræðingar.
Ég árna Ættfræðifélaginu allra heilla á hálfrar
aldar afmælinu.
Ekki veit ég hvaða rök liggja til þess að kveðja
lögfræðing sem ekki hefur af neinu að státa í ættfræði
til að ávarpaþennan fund. Ef til vill hafa forráðamenn
félagsins haft í huga að ýmis tengsl eru milli lögfræði
og ættfræði og margir lögfræðingar lagt drjúgan
skerf til ættfræðinnar. Elér má nefna Jón Espólín
sýslumann, Jón Pétursson yfirdómara, Magnús
Stephensen landshöfðingja, Klemens Jónsson
landritara, Pál Eggert Ólason prófessor, Agnar Kl.
Jónsson ráðuneytisstjóra og sendiherra og Einar
Bjamason ríkisendurskoðanda. Hann var árið 1969
skipaður prófessor í ættfræði og gegndi því embætti
til ársins 1977. Embættið var innan lagadeildar og
bundið nafni hans og áttum við þar samleið um
nokkurt skeið. Sem ræðumaður hér er ég að minnsta
kosti í góðum félagsskap.
Fyrstu ættartölur - ættfræði til nyt-
semdar.
Höfundurfyrstumálfræðiritgerðarinnar, semtalin
er rituð um miðja 12. öld, segir að í flestum löndum
setji menn á bækur annað tveggja þann fróðleik er
innanlands hefur gjörzt eður þann annan, er
minnissamlegastur þykir, þó að annars staðar hafi
heldur gjörzt, eða lög sín setja menn á bækur, hver
þjóð á sína tungu. Síðan segir að hann hafí ritað
íslendingum stafróf til þess að hægra verði að rita og
lesa sem nú tíðkist og á þessu landi bæði lög og
ættvísi eða þýðingar helgar og svo þau spaklegu
fræði er Ari Þorgilsson hefir á bækur sett af skyn-
samlegu viti.1
Ari fróði ritaði íslendingabók líklega milli 1120-
1130 og segir í formála að hann hafi ritað bókina of
hið sama far og eldri gerð ritsins fyrir utan ættartölu
og konungaævi. Islendingabók endar á orðunum:
“Hér lýkst sjá bók” og við taka tvær ættartölur:
biskupa Islendinga og ætt Ara sjálfs, en hún geymir
nöfn langfeðga Ynglinga og Breiðfirðinga.
Ástæða er til að huga að því hverjar séu þær
ættartölur sem höfundur fyrstu málfræðiritgerðar-
innar skipar við hlið rita Ara fróða og munu víst
flestir svara að ættartölur hafi verið meginefni hinnar
íyrstu Landnámabókar eða einhver ættartölurit sem
ef til vill hafi verið fyrstu drög bókarinnar. í þeim
gerðum sem nú eru varðveittar má ætla að ættar- og
mannfræðifróðleikurinn hafi verið stórlega aukinn,
enda ættir raktar allt til loka 13. aldar og stuttar
frásagnir fléttaðar inn í ættartölurnar.2
Þetta sýnir að ættfræðin er nátengd upphafi ritaldar
á Islandi og er þar skipað á bekk með því sem
mikilvægast var talið að festa á bók: lögum og
þýðingum helgum auk fræða Ara Þorgilssonar sem
þó virðast nefnd sem eins konar aukageta. Þannig má
segja að hún verði móðir íslenzkrar sagnaritunar. -
Og þetta er engin tilviljun.
Lögbundið hlutverk ættarinnar á þjóð-
veldisöld.
Ættin er elzti félagsskapur manna og verður til á
undan skipulegu og lögbundnu þjóðfélagi.3 Oglöngu
eftir að komið hefur verið á það nokkurri skipan
heldur ættin áfram að vera einhver mikilvægasta
stofnun þess. Þetta má ráða af skipan íslenzka
þjóðveldisins.
1 Snorra Edda - Edda Snorronis Sturlæi - II. Hafniæ 1852, bls. 10-12.
2 Sjá nánar: íslendingabók - Landnámabók. Jakob Benediktsson gaf út. Hið íslenzka fomritafélag, Rv. 1958. Formáli,
bls. CVI o. áfr., sbr. CXXVIII o. áfr. (íslenzk fornrit I)
3 ÓlafurLárusson: Yfirlityfiríslenzkaréttarsögu. Rv. 1932, bls. 48-55 (fjölr.). SigurðurLíndal: Ætt. Kulturhistorisk
leksikon for nordisk middelalder 20, d. 591-594.
10