Fréttabréf Ættfræðifélagsins - 01.03.1995, Blaðsíða 11

Framfærsla manna hvíldi á ættinni. Skyldan var
því ríkari sem skyldleiki var nánari, en hann var í
þessu tilfelli rakinn allt til fimmmenninga, en þá tók
hreppurinn við. Auk kirkjunnar var hann helzta
félagsmálastofnun þjóðveldisins.
Lögráð voru bundin við ættina.
Nánasti lögráðamaður bams var
faðir, síðan bróðir samfeðra, þá
móðir og því næst sá erfingi sem
næstur stóð til arfs.
Rétturtil ijárvarðveizlu fór eftir
því hversu náinn skyldleiki var, en
það var hagsmunamál því að sá
sem varðveitti fé ómaga naut vaxta
af því.
Erfðir voru einungis reistar á
skyldleika og í lögum þjóðveldis-
ins eru ýmis ákvæði sem takmarka
ráðstöfunarrétt manna yfir eignum
sínum, enda stefndi löggjöfin að
því að halda eignum í ætt.
Hér má einnig nefna það sem er þó öllu fjarlægara
nútímamönnum að réttur til hefnda fyrir víg og
legorð var í höndum ættar og ættin átti aðild að
vígssökum, hún tók við og innti af hendi niðgjöld. Þá
skipti það einnig máli hvort menn
voru laungetnir eða skilgetnir
oghélztþaðöldumsaman. Konur
nutu að sumu leyti minni réttinda
innan ættar en karlmenn og stóð
svo lengi.
En ættartengsl manna voru
ekki einvörðungu ráðin að
lögum, heldur voru þau einnig
siðferðilegs eðlis. Ættin kom
fram út á við sem ein heild og
gætti hagsmuna hvers einstaks
ættingja og bar ábyrgð á gerðum
hans. Innan ættar skyldi ríkja
friður, afreksverk eins ættingja
vörpuðu ljóma á ættina alla, en
smán hans kastaði á hana rýrð -
hann var ættarskömm. Þannig
var ættartengslum í stórum
dráttum háttað á þjóðveldisöld.
Skyldleiki allt til fimmta liðar Sigurður Líndal, prófessor
var upphaflega hjúskapartálmi, en
var færður til fjórmenninga eftir Latrankirkjuþingið Með Vaxandi ríkisvaldi dregur Úr lög-
121 S
bundnu hlutverki ættarinnar.
Kynmök milli ættingja voru bönnuð og þung
viðurlög voru við frændsemis- og siijaspellum.
Skyldleiki allt til þriðja liðar olli vanhæfi til setu
í dómi eða kvið.
Síðast en ekki sízt má nefna að sá sem vildi
tryggja eignarrétt sinn, einkum á löndum sem hann
hafði fengið að erfðum, varð að kunna skil á ætt sinni.
Ættartalan varð ígildi þinglýstra eignarheimilda nú á
dögum. Er mjög líklegt að tilefni að ritun Land-
námabókar hafí að minnsta kosti öðrum þræði verið
að tryggja eignarheimildir með skrásetningu - og þar
hafi höfðingjaættimarekki sízt verið að tryggja eigin
hagsmuni.4
Flest á þetta sér nokkra samsvörun nú á dögurn.
Við lögfestingu Jónsbókar 1281 urðu ekki neinar
grundvallarbreytingar. Skyldleiki var þar talinn til
fjórða liðar við erfðir, framfærslu, eftirfor eftir ræn-
ingja eða morðingja, víglýsingu og vitnisburð. I
kristinrétti Árna Þorlákssonar frá 1275 teljast hjú-
skapartálmar í fjórða lið.
Á þjóðveldisöld átti kirkjan þátt í að rýra stöðu
ættarinnar, einkum með baráttu sinni fyrir sjálfstæði
gagnvartveraldleguvaldi.Kirkjanvarþaðsem kallað
var persóna að lögum og henni fylgdi hugmyndin um
embætti óháð þeim sem hverju sinni gegndi því - hún
var stofnun. Með fyrirmælum um ókvæni klerka var
skorið á ættartengsl með því að klerkar eignuðust
ekki böm eða böm þeirra urðu ekki arfgeng. Með
baráttu fyrir því að menn mættu ráðstafa eignum
sínum að gjöf án þess að goldin væri eða ráðstafa
4 Um þessa kenningu sérstaklega: Barði Guðmundsson: Uppruni Landnámabókar. Skírnir, Tímarit Hins íslenzka
bókmenntafélags 112. ár (1938), bls. 5-22. Sveinbjörn Rafnsson: Studier i Landnámabók. CWK Gleerup, Lund 1974,
afd. III, bls. 127 o. áfr. (Bibliotheca Historica Lundensis XXXI). Jakob Benediktsson: Markmið Landnámabókar. Skírnir
148. ár (1974), bls. 207-215, sjáeinnig Sveinbjörn Rafnsson: Aðferðir og viðhorf í Landnámurannsóknum. Skírnir 150.
ár (1976), bls. 213-238.
11