Fréttabréf Ættfræðifélagsins - 01.03.1995, Blaðsíða 13

Hér er raunar verið að rita í sama anda og gert er
í íslendingabók, Landnámabók, íslendingasögum og
Sturlungu. Kjami hinna fomu rita er ætterni manna
og söguefni spunnin kringum mislöng niðjatöl, gjaf-
orð og tign ættfærðra manna. Sama á við um ættar-
tölurit 17. aldar. Þar eru langir kaflar þar sem eru
nöfnin ein, en inn á milli er smeygt sögum af nafn-
kenndum merkismönnum.
Viðamestu ættartölur 17. aldar má rekja til séra
Þórðar Jónssonar í Hítardal, sem lézt 1670, en hann
átti gnótt fornsagna á skinni og ritaði eina gerð
Landnámabókar sem við hann er kennd.6
Af því sem nú hefur verið rakið má sjá að fyrr á
öldum var ættfræði ekki sízt stunduð í hagnýtum
tilgangi þótt einnig hafi verið til fróðleiks og skemmt-
unar, enda hafði ættin tilteknu lögbundnu hlutverki
að gegna sem nú hefur verið selt ríki, sveitarfélögum
og hagsmunasamtökum í hendur. Þótt ættartengsl
skipti enn máli að lögum eru þau ekki þess eðlis að
þörf sé fyrir víðtæka ættfræðiþekkingu.
Hefur ættfræði gildi nú á dögum?
Og þá liggur beint við að spyrja: Hefur ættfræði
nokkurt gildi nema til dægrastyttingar eins og föndur.7
Sá tilgangur er raunar allrar virðingar verður og sízt
að lasta. En er sú skemmtan þó ekki tvíeggj uð? Sumir
menn eru það sem kallað er ættstórir í þeim skilningi
að meðal frænda þeirra og forfeðra er nafnkennt og
mikils metið fólk sem hefur haft áhrif og völd eða
getið sér sérstakan orðstír í vísindum, listum, verk-
legum framkvæmdum, félagsmálum eða stjómmál-
um; aðrir eru ættsmáir þar sem að þeim stendur
óþekkt fólk og lítt áberandi - almúgafólk eins og það
sem ekki þótti ástæða til að geta um í ættartölum 17.
aldar. Er ættfræðin þá til annars en að ýta undir
yfirlæti og ættardramb, vekja hinum ættsmáu van-
metakennd, að kynda undir öfund og úlfúð í þjóð-
félaginu, skipta því í hópa eftir ættgöfgi? - Og hér má
bæta því við að til eru þeir sem finnst ættfræði og
persónufróðleikur ekki vera annað en hnýsni í einkalíf
manna, jafnvel fara í bága við friðhelgi þess.
En hér er margs að gæta.
í fyrsta lagi, að enginn verður bættari fyrir ættemi
sitt eitt saman. Aðrir stj óma því og við fáum engu um
ráðið - berum þá að sjálfsögðu enga ábyrgð. - Hitt er
engum manni óhollt að hafa dugmikla frændur sína
og forfeður að fyrirmynd og leitast við að vera að
minnsta kosti ekki verri maður en meðaltal ættar
sinnar ef svo má að orði komast. - Auk þess fæ ég ekki
betur séð en ættlaus Islendingur sé tæplega til. Al-
kunna er að öll erum við af konunga kyni ef framættir
eru raktar. - En ekki þarf að seilast svo langt. Af lestri
ýmissa ættartölurita hef ég íyrir löngu komizt að
þeirri niðurstöðu að merkisfólk er í öllum ættum -
fólk sem hefur getið sér góðan orðstír á ýmsum
sviðum þjóðfélagsins. Ogeinhverjirgallagripirfinn-
ast í flestum ættum, j afnvel þeim sem kenndar eru við
höfðingja og heldra fólk. Það hins vegar nokkuð
misjafnt hvar menn hafa haslað sér vettvang, hvort
menn standa í vélarrúmi, á þilfari eða stjórnpalli á því
fleyi sem menn kalla gjaman þjóðarskútu. Allir
skipverjar eru nauðsynlegir svo að siglingin gangi
áfallalaust. Þó gætirþess áreiðanlegaminna í íslenzku
þjóðfélagi en flestum öðrum að ákveðin þjóðfélags-
staða sé bundin við ætterni. - Hér er furðu mikill
hreyfanleiki á fólki og gæti ég látið mér detta í hug að
það væri meðal sérkenna íslenzks þjóðfélags; raunar
skilst mér að ýmsir dragi þetta í efa, en málið kynni
að skýrast ef betur væri skoðað.
í öðru lagi hljótum við að spyrja um almennt gildi
ættfræðinnar. Það hefur verið viðurkennt frá upphafi
ritaldar. Sá sem þekkir ætt sína stendur traustari
fótum, hann dýpkar skilning á sjálfúm sér og öðrum,
hann eykur almenna mannþekkingu sína. Hann öðlast
betri skilning á því að hann er hluti stærri heildar,
hann veit að hann er ekki einn og því fylgir viss
öryggistilfinning.
í þriðja lagi ber ættfræðiáhugi því vætti að menn
hafa áhuga á öðru fólki eða að minnsta kosti stendur
ekki alveg á sama um það. Þegar skyldleiki verður
ljarlægari getur ættfræðin breytzt í hinn ágætasta
samkvæmisleiksem liðkarfyrirsamskiptum. Þannig
getur ættfræðin komið í staðinn fyrir góðan kaffibolla
eða hóflega drukkið hvítvínsglas.
í ijórða lagi styrkir ættfræðin tengsl kynslóðanna
og brúar bil milli þeirra. Þannig stuðlar hún að
samheldni í þjóðfélaginu. Það merkir ekki að ættmenn
séu sammála um hvaðeina, heldur hitt að hún ýtir
undir skilning á því að þrátt fyrir ágreining eigi menn
6 Þessi fróðleikur er sóttur í framangreind ritgerðardrög Guðrúnar Ásu Grímsdóttur og hér birtur með góðfúslegu leyfi
hennar.
7 Það sem hér fer á eftir er að miklu leyti samhlj óða ræðu sem flutt var á Briemsættarmóti sem haldið var 3 0. september
1990 í tilefni útgáfú Briemsættar, niðjatals Valgerðar Ámadóttur og Gunnlaugs Guðbrandssonar Briem.
13