Fréttabréf Ættfræðifélagsins - 01.03.1995, Blaðsíða 12

þeim með erfðagemingi sér til sálarheilla var verið
að opna smugu þannig að eignir gátu gengið úrættis
og safnazt til kirkjunnar. Af þessu öllu er löng
átakasaga með sigrum, ósigrum og málamiðlunum.5
- En hlutur ættarinnar rýrnaði.
Og þetta má marka ef litið er á þau ákvæði
Jónsbókar sem lúta að ættartengslum. Ættin gegnir
ekki jafn veigamiklu hlutverki og á þjóðveldisöld -
nánar tiltekið samkvæmt Grágás - þótt ekki verði
nein grundvallarbreyting. Hefndir hætta þó að skipta
máli að lögum. Niðgjöld tíðkast ekki framar og aðild
vígsmála flytzt að mestu til konungsvaldsins.
Auk þess sem kirkjan hafði eflzt hafði ríkisvaldi
vaxið ásmegin og það var einnig á kostnað ættarinnar.
Eftir því sem ríkisvald styrktist dró úr lögbundnu
hlutverki ættarinnar og þannig hefur henni smám
saman verið þokað úr sessi sem þjóðfélagsstofnun.
Þau ættartengsl sem nú skipta helzt máli að lögum
lútaeinkum aðframfærsluskyldu,hjúskapartálmum,
refsilöggjöf, og eru þá sérstaklega höfð í huga sifja-
spell, vanhæfi til setu í dómi og töku stjórnsýslu-
ákvarðana.
Verður þessi saga ekki rakin frekar. Einungis er
minnt á þetta í því skyni að benda á að ættfræðin
taldist framan af öldum, og raunar lengi síðan, til
nytjafræða í ríki þar sem ekki naut við ríkisvalds í
nútímaskilningi eins og í íslenzka þjóðveldinu eða
var mjög veikt eins og á Jónsbókartímabilinu - nánar
tiltekið til upphafs 18. aldar þegar einveldisskipan
hafði endanlega verið fest í sessi.
Eyða í ættartöluritum.
Eins og fyrr er vikið að var mikill áhugi á ættfræði
á þjóðveldisöld, en hann virðist hafa dvínað þegar
dró fram á hina 14.1 yngstu miðaldagerð Landnáma-
bókar - Hauksbók - sem talin er rituð á fyrsta áratug
14. aldar eru ættir raktar fram til um 1300.
Síðan verður eyða í ættartöluritum í um það bil
tvær aldir. Ekki er ljóst hvort rit frá þessum tíma hafa
glatazt eða ættfræðiiðkun lagzt niður. Olíklegt má
telja að þeirri iðju hafi verið hætt með öllu, heldur
hafi dregið úr ástundun hennar þegar hér var komið
sögu. Ef svo er liggur ekki ljóst fyrir hvað valdið hafi.
Ef til vill það að erlendir valdsmenn tóku við sem
hirðstj órar og biskupar, að hinar fomu ættir riðluðust
og staða þeirra veiktist, að veruleg breyting varð á
atvinnuháttum með því að sjávarútvegur varð aðal-
útflutningsgrein og verðgildi jarða raskaðist. En allt
eru þetta getgátur sem skýra engan veginn þá eyðu
sem verður í ættfræðibókmenntunum á þessu tímabil i.
Ef til vill liggur skýringin í því að eldri heimildir hafi
verið felldar inn í ættartölurit frá 17. öld sem nú
verður vikið að.
Lifnar yfir ættfræðinni á 16. og 17. öld.
Ættartöluritun hefst af auknum krafti með böm-
um Jóns biskups Arasonar og í framhaldi af því með
Magnúsi Jónssyni prúða sýslumanni. Þetta á vafa-
laust rót að rekja til harðvítugra átaka um erfðarétt
milli voldugustu ætta landsins á síðari hluta 14. aldar
ogá 15. og 16. öldþarsemgífurlegirhagsmunirvoru
í húfi og ættunum var nauðsynlegt að styrkja sig í
sessi. Við þetta bættist óvissa um erfðareglur, meðal
annars gildi Möðruvalla-réttarbótar frá 1313.
I drögum að ritgerð um efni í ættartölubókum frá
17. öld sem Guðrún Asa Grímsdóttir hefur léð mér
segir að svo virðist sem flestar ættir í niðjatölum í
handritum frá 17. öld séu raktar frá landsstjómar-
mönnum, ábótum, biskupum, heldri klerkum,
lögmönnum, sýslumönnum, betri bændum og
lögréttumönnum. Iðulega sé talan látin niður falla
þegar kemur að almúgafólki í höfðingjaættum með
þeim ummælum að af þeim sé almúgafólk komið.
Þetta bendir til þess að drjúgur hvati að ættartöluritun
á 17. öld hafi verið eignarréttar- og valdahagsmunir.
Á víð og dreif í ættartölum er upptalning á eignum
manna eða eignaskiptum við erfðir eða kvenna-
giftingar þar sem mest ber á jarðagóssi og er þar oft
stuðzt við skjöl. I þeim ættartölum sem mest efni er
í eru uppskriftir skjala sem sýna eignarhald og eigna-
skipti ríkismanna á jörðum við kvonfang, erfðir og
deilur; styrkir þetta þá skoðun að fróðleikurinn hafi
að minnsta kosti að einhverju leyti verið tekinn
saman í hagnýtum tilgangi.
Þótt ætla megi að þetta hafi verið meginhvati
ættartöluritunar leikur tæpast vafi á því að ættartölur
hafi eins og fyrr á öldum einnig verið settar saman ti 1
fróðleiks og skemmtunar. I ættartölum 17. aldar eru
stuttar frásagnir af fólki, draugasögur, brúðkaups-
sögur, framhj átökusögur og sögur af erj um manna og
deilum.
5 Magnús Stefánsson: Frá goðakirkju til biskupakirkju. Saga íslands III. Hið íslenzka bókmenntafélag - Sögufélag.
Rv. 1978, bls. 111 o. áfr.
12