Fréttabréf Ættfræðifélagsins - 01.10.1997, Blaðsíða 3

Sigurður Bergsteinsson:
Skálar á Bessastöðum
Erindi flutt á fundi 29. september 1997
Inngangur
Upphaf fomleifarannsókna á Bessastöðum má
rekja til ársins 1987. Það ár átti að gera við gólf
Bessastaðastofu, en þegar fjalimar vom teknar upp,
kom í ljós falleg steinlögnundirþeim. Strax varhafíst
handa við að rannsaka þessar leifar. Einnig vom
rannsakaðar leifar undir nýrri heimreið að Bessa-
staðastofu þetta sama ár.
Þegar hafist var handa við að gera við Bessa-
staðastofu, kom fljótlega í ljós að hún þarfnaðist mjög
umfangsmikilla lagfæringa. Önnur hús á staðnum vor
einnig orðin mjög léleg, þannig að á endanurn var
ákveðið að rífa flest þeirra og byggja ný í þeirra stað.
Ákvarðanir um framkvæmdir á staðnum voru teknar
frá ári til árs. Skv. lögum ber að rannsaka allar
fomleifar, áður en þeim kann að verða raskað vegna
framkvæmda. Vegna þessa bað byggingarnefnd
Bessastaða Þjóðminjasafnið um að rannsaka þau
svæði, sem raskað yrði. I upphafí gmnaði engan að
umfang rannsóknanna yrði jafn mikið og raun bar
vitni. Nú hafa verið grafín 27 svæði, sem em dreifð
frá kirkjunni í vestri og austur fýrir forsetabústað.
Skemmst er frá því að segja að á öllu þessu svæði er
að fínna miklar fomleifar.
Uppgröfturinn á Bessastöðum er því björgunar-
uppgröftur. Aðeins þau svæði sem munu raskast
vegna framkvæmda á staðnum em rannsökuð. Það
er því tilviljun hvemig rannsóknarsvæðin hitta á
fomleifamar. Þannig geta veggjastubbar, og hom af
byggingum komið í ljós innan svæðisins, en framhald
þessara mannvirkja er ekki rannsakað að svo stöddu,
-nema nýjar byggingarframkvæmdir komi til.
Framkvæmdum á Bessastöðum er enn ekki lokið og
því líklegt að enn verði grafið þar á næstu ámm.
Saga Bessastaða er samofin Islandsögunni, enda
var staðurinn aðsetur umboðsmanns konungs hér á
landi í hundmð ára. Hér verður sú saga ekki rakin. Þó
er vert að stikla á stóm og nefna nokkur ártöl:
Kirkju er getið á Bessastöðum í kirknatali frá árinu
1200.
Bessastaðir koma annars fyrst við sögu á
Sturlungaöld (1220 til 1262), en þá em þeir komnir í
eigu Snorra Sturlusonar.
Konungur eignast jörðina eftir víg Snorra (1241).
Um miðja 14. öld em Bessastaðir orðnir aðsetur
hirðstjóra konungs.
Eftir siðaskiptin eflist konungsvaldið mikið og
vegur Bessastaða eykst.
1720 Fyrsti þekkti uppdrátturinn af húsaskipan á
Bessastöðum.
1721 til 1725 Bessastaðahús reist.
1761 til 1766 Bessastaðastofa byggð.
Uppgröfturinn á Bessastöðum hefur skilað mjög
miklum upplýsingum. Þar hafa fundist a.m.k 50
mannvirki, mismunandi heilleg. Þau elstu eru frá
landnámsöld og þau yngstu frá byrjun þessarar aldar.
Á þeim 1100 ámm sem liðin eru frá því að búskapur
hófst á Bessastöðum virðast flest húsin hafa staðið á
sama svæði og núverandi hús standa.
Öll þau mannvirki, sem fundist hafa hingað til,
hafa verið gerð úr torfi og eða grjóti, ef frá er talið
múrsteinsbindingsverkshús, sem var í konungsgarði
og nú má sjá leifar af í kjallara Bessastaðastofú. Þetta
byggingarefni er þess eðlis að oft þurfti að endumýja
byggingamar. Talið er að torfveggir geti ekki staðið
lengur en 20 til 50 ár. Menn hafa því sífellt verið að
endumýj a og byggj a ný hús á staðnum. Þessi starfsemi
ásamt ýmsum tilfallandi úrgangi frá skepnum og
mönnum, hefur í tímans rás myndað um 1,5 til 3 m
þykk lög ofan á bæjarhólinn og það eru þessi lög sem
fomleifarannsóknin beinist að.
Engin von er til að hægt sé að gera tæmandi skil á
rannsóknunum í dálítilli ritgrein sem þessari. Hér
verður því aðeins fjallað um nokkrar af fomleifunum
frá elstu tímum, þ.e. frá landnámsöld, en eins og gefur
að skilja em þær aðeins lítið brot af þeim leifum, sem
fundist hafa á Bessastöðum.
Víkingaaldarskálar.
Fundist hafa tveir skálar og tvö jarðhýsi frá
landnámsöld á Bessatöðum. Húsin frá þessum tíma
hafa ömgglega verið fleiri en þau em þá utan þeirra
svæða sem rannsökuð hafa verið til fullnustu (sjá
mynd 1).
Fyrst ber að telja skála (Skáli 1) sem kom fyrst í
ljós á svæði H12. Framhald skálans var að fínna á
svæðum 13 og 19. Enn er um helmingur skálans
ógrafinn, en það svæði á að öllum líkindum að
rannsaka á næstu ámm.
Þar sem skálinn er ekki fullgrafinn þá er nokkur
óvissa um stærð hans. En sé gert ráð fyrir að
3