Hugur - 01.01.2004, Page 32

3°
Teresa Orozco
Alúdleg hugsun
I viðtöku samtímans á Gadamer hefiir áberandi mikil áhersla verið lögð á
það sem menningarfræðingurinn Henning Ritter (1990, 27) hefur kallað
„alúðlega hugsun, sem kann að dylja hörku sína“. Þessi alúð er gjarnan sótt í
þriðja hluta Sannleiks og aðferðar. I því sem Gadamer nefnir „verufræðilega
beitingu túlkunarfræðinnar með tungumálið að leiðarljósi" þróar hann sýn á
tungumál sem svipar mjög til ummæla síðari Heideggers, að það sé í raun
ekki maðurinn heldur „tungumálið sem talar“ (Heidegger 1959, 243). Þó er
sá munur á að Gadamer kynnir samræðuformið til sögunnar sem eins kon-
ar norm. Hann gefur sér - í stuttu máli - að sannleikur sé viðburður sem eigi
sér stað í samræðu. Það sem skiptir sköpum er að hin sókratíska ljósmóður-
list, maíeutík, er túlkuð upp á nýtt sem tilfallandi atvik. Þetta sértæka viðmið
fyrir kringumstæður samræðu, þar sem sannfæringarlist er hugsanleg en
einnig móttækileiki fyrir skoðunum annarra, á sér mikinn hljómgrunn í dag.
Aftur á móti hefur verið gefinn minni gaumur að þeim skilyrðum Gadam-
ers, sem hann þróar í öðrum hluta Sannleiks og aðferðar, að til grundvallar
„samkomulagi" (1960, 276) skuli liggja túlkunarfræðilegur skilningur.3 í
þessum hluta ritsins lýkur Gadamer við sókndjarfa endurreisn hugsunar sem
reist er á fordómum, gengur mætti hefðarinnar á hönd (sér í lagi hinnar
klassísku) og skilyrðislausum sáttum við yfirvald og yfirvöld. Þetta úrskurð-
ar hann að sé ósvikin túlkunarfræðileg iðja, sem ekki þurfi að réttlæta með
rökum.4 Hin huglæga afstaða sem liggja skal slíku verkefni til grundvallar
snúist alls ekki um gagnrýna skynsemi heldur um: „að játast, taka við og hlúa
að“ (sama, 265-6). Þar sem „sjálfsrýni einstaklingsins“ er í huga Gadamers
„aðeins flökt í lokaðri hringiðu hins sögulega lífs“ (sama), eru „fordómar ein-
staklingsins, langtum fremur en persónulegir dómar hans, sögulegur veru-
leiki verunnar" (261). Við þessi skilyrði „ber síður að hugsa um skilning sem
athöfn sjálfsverunnar“ en (ekki er laust við að hér sé skírskotað til heræfinga)
3 „Markmiö alls samlyndis og skilnings er samkomulag um hlutina. Þannig hefur það alla tíð verið ætl-
unarverk túlkunarfræðinnar að koma fjarverandi eða rofnu samkomulagi í samt lag.“ (Gadamer 1960
276).
4 Eðh kennivalds tilheyrir í huga Gadamers „kenningu um fordóma, sem verður að frelsa undan ofstæki
upplýsingarinnar.“ „Það sem helgað hefiir verið gegnum hefð og arfleifð býr yfir kennivaldi sem orð-
ið er nafnlaust. Söguleg, endanleg tilvera okkar er ákvörðuð gegnum það að kennivald arfleifðarinn-
ar - og ekki aðeins það sem lýtur rökum - ríkir stöðugt yfir gjörðum okkar og atferli. Veruleiki
siðferðisins, til dæmis, öðlast að miklu leyti gildi sitt af arfi og hefð og þannig verður það líka Því er
veitt frjáls viðtaka en engan veginn með fijálsum skilningi né er það grundvallað á rökum. Það er ein-
mitt þetta sem við nefnum hefð: það að gilda án rökstuðnings." (Gadamer 1960,265) Það var Jiirgen
Habermas (1971), sem gagnrýndi þessa túlkunarfræðilegu forsendu og kom þannig af stað umræðu
sem krafðist grundvöllunar sérhverrar kenningar um túlkun. „Fordómur Gadamers um rétt fordómá
hefðarinnar dregur mátt yfirvegunarinnar í efa, en yfirvegunin sannar sig í raun einmitt með getu
sinni til að vísa tilkalli hefðarinnar á bug.“ (Habermas 1971,49) Habermas gengur út frá því, „að það
sem virðist samkomulag sem náðst hefiir með .skynsamlegum hætti' geti mögulega verið ni'ðurstaða
gervisamræðu." (sama, 153) „Rök Gadamers gera ráð fyrir því að hin réttlætandi viðurkenning og
samkomulagið sem grundvallar yfirvaldið sé til komið án ofbeldis. Reynslan af kerfisbundinni
skrumskælingu samræðunnar fer í bága við þessa forsendu. Ofbeldi öðlast einungis varanleika mcð
hlutlægu yfirvarpi ofbeldisleysis í gervisamræðu samkomulagsins. Sh'kt lögmætt ofbeldi nefnum við
með orðum Max Webers yfirvald." (sama, 156-7)