Hugur - 01.01.2007, Blaðsíða 166

164
Davíð Kristinsson
stöðu og Róbert Haraldsson að því leyti sem hann dregur fram ávinninginn af
skammaryrðum hinna ótímabæru hugsuða 19. aldar: „Mill er ekki sá eini sem læt-
ur í ljós vanþóknun sína á líferni samborgaranna. Margir mestu heimspekingar
sögunnar hafa gagnrýnt líferni manna, stundum býsna harkalega. [...] I bók sinni
Walden kveður hann [Thoreau] fast að orði um líferni samborgara sinna [...].
Heimspekingurinn sem birtist í Walden segir sannleikann umbúðalaust eins og
hann sér hann. Hann ögrar lesandanum, skammar hann og hvetur og óttast ekki
að vera hrokafullur fyrir vikið.“28 Tilvitnanirnar sem Jón velur úr Walden eru hins
vegar fremur meinlausar, t.d. sú að Thoreau vilji með eigin orðum „raupa eins
hraustlega og hani sem stendur á hænupriki sínu í morgunsárið, og freista þess að
vekja nágranna sína“.29 Vera kann að Thoreau tali þannig „niður til samborgara
sinna ofan af hanabjálka"30 en sú myndlíking getur þó ekki talist vera af skóla
úrvalshyggjunnar heldur fremur af ætterni trúarlegrar vakningarlífsspeki fyrir
samborgara, nánar tiltekið fyrir smáborgara. Mikilvægur greinarmunur á Jóni og
Róberti virðist mér vera að sá fyrrnefndi talar ekki um „fyrirlitningu", forðast
niðrandi orðalag á borð við „hjörð“ og „lýður“, virðist ólíklegur til að samsama sig
úrvalshyggju dr. Stokkmanns og hafa minni áhyggjur af því en Róbert að lýðræð-
ið geri mönnum erfitt fyrir að ástunda slíka vakningarheimspeki. I ljósi þess að
Róbert virðist þannig vera róttækastur íslenskra heimspekinga í þeim áformum
að endurheimta réttinn á að fyrirlíta fjöldann finnst mér hann skulda lesendum
sínum svar við eftirfarandi spurningu: Hver er nákvæmlega kosturinn við það að
tala í fyrirlitningartón um þá sem maður vill vekja til vitundar um að þeir geti af
sjálfsdáðum gert meira úr eigin lífi en nú er? Eru þeir sem forðast fyrirlitningar-
tón einhvers konar hugleysingjar sem óttast að nota orð sem væru þó óumdeilan-
lega áhrifaríkasta leiðin að markmiðinu? Er það lýðræðissamfélagið, þ.e. samfélag
þar sem lýðurinn ræður að nafninu til, sem ýtir undir þetta meinta hugleysi?
Þótt leiða megi rök að því að upplýsingargrein Kants hafi að geyma ákveðin
stef sem við finnum í annarri mynd hjá Emerson ogThoreau, og að þriðja hug-
leiðing Nietzsches sé óumdeilanlega undir sterkum áhrifum frá Emerson, er
ástæða til að draga í efa að Nietzsche sé hvað þetta varðar einfaldlega meinlaus
endurtekning á upplýsingu Kants.31 Eins og Vilhjálmur virðist Sigríður Þorgeirs-
dóttir ekki bera kennsl á dulda kantíska upplýsingu í stórmennskuskrifum Rób-
erts. Hún greinir þvert á móti, í orðréttri endursögn Róberts sjálfs, „þrá eftir
sterkum foringja!" (FA 221) Fullyrðing Sigríðar er þungvæg þar sem hún kemur í
beinu framhaldi af umfjöllun hennar um Carl Schmitt (1888-1985), helsta lög-
28 Jón Á. Kalmansson, „Hlutverk siðfræðinnar?", Hvers er sitfrœðin megnug?, s. 189-217, hér s. 210-211. Athygli
vekur að Jón skuli telja Vilhjálm Arnason vera andstæðu slíkrar ögrandi gagnrýni: „Hvemig er siðfræðingur
Vilhjálms? [...] Hann óttast mest að vera álitinn hrokafullur; hann áh'tur hlutverk sitt að leggja aðeins til það
sem allir geta samþykkt (og finnst ekkert hrokafullt við þá sjálfsmynd)" („Á rauðu ljósi", s. 212-213). Sé notast
við orðfæri Emersons er Jón með öðmm orðum að saka Vilhjálm um konformisma.
29 Þýðingin á textabrotinu úr Walden er Jóns A. Kalmanssonar, s. 211.
30 Vilhjálmur Árnason, „Á rauðu ljósi“, s. 233.
31 Sannfærandi er hins vegar hin kynngimagnaða greining Adornos og Horkheimers (Juliette oder Aufklámng
und MoraT, Dialektik der Aujklárung, 1947) á því hvernig Nietzsche og markgreifinn af Sade raungera upp-
lýsingu Kants með miskunnarlausum hætti, „af samkvæmni og án velgjulegrar sykurhúðunar“ eins og Slavoj
Zizek orðar það í grein sinni „Kant með (eða á móti) Sade“, Haukur Már Helgason þýddi, Hugur 16/2004,