Læknablaðið - 15.10.1996, Blaðsíða 7

LÆKNABLAÐIÐ 1996; 82
687
John Snow (1813-1858). Hann ritaði bækur um
eter- og klóróformsvæfingar. Hann var einnig
þekktur fyrir að hafa sýnt fram á að kólerufar-
aldur í London árið 1848 mátti rekja til meng-
aðs drykkjarvatns í brunni.
Heimildir um þróun svæfinganna næstu 50
árin eru af skornum skammti, bæði hérlendis
og erlendis. Framfarir voru fremur litlar. Má
það sennilega rekja til hægfara þróunar læknis-
fræðinnar almennt á þessu tímabili. Þekking á
lífeðlisfræði, meinafræði og lyfjafræði var tak-
mörkuð. Þá kom smitgátin ekki til sögunnar
fyrr en í lok þessa tímabils. Sýkingar við skurð-
aðgerðir voru því algengar og dauðsföll tíð.
Um aldamótin síðustu tekur síðan við þró-
unar- og framfaraskeið fram að heimstyjöld-
inni síðari. Kókaín sem mest var notað til slím-
húðardeyfinga kom til sögunnar nokkuð fyrir
aldamótin og staðdeyfilyfið Procain 1904.
Mænudeyfingar hófust um aldamótin og utan-
bastsdeyfingar (epidural) upp úr 1920. Mikil-
vægan áfanga má telja þegar barkaþræðingar
voru þróaðar á árunum milli 1920 og 1930.
Smám saman komu ný svæfingalyf, svo sem
stuttverkandi barbítúrsýrulyf og lofttegundin
cýklóprópan upp úr 1930 og tímamót urðu með
tilkomu vöðvalamandi lyfja 1942. Fagmennska
fór vaxandi. Læknar tóku að sérhæfa sig í svæf-
ingum og voru Bretar, Kanadamenn og
Bandaríkjamenn þar í fararbroddi. Hafin var
útgáfa læknisfræðitímarita um svæfingar upp
úr 1920. Stofnuð voru félög svæfingalækna.
Kennslubækur voru gefnar út og formleg
kennsla hófst við háskólasjúkrahúsið í Madi-
son í Wisconsin árið 1927. Fyrstu formlegu
kennarastöðurnar voru stofnaðir við lækna-
deildir Harvard háskóla og Oxford háskóla
fyrir heimsstyrjöldina síðari. Sérfræðipróf voru
tekin upp á svipuðum tíma.
Þróunin var miklu hægari víðar, svo sem á
Norðurlöndum. Þar urðu framfarir litlar fyrr
en eftir síðari heimsstyrjöldina. Fyrsti sér-
menntaði svæfingalæknirinn í Svíþjóð, Torsten
Gordh (f. 1907), hóf störf 1940 og varð hann
jafnframt fyrsti prófessor í svæfingalæknisfræði
á Norðurlöndunum árið 1964. Hann starfaði
við Karólínska sjúkrahúsið í Stokkhólmi.
Segja má að nokkur kaflaskipti hafi orðið í
þróun svæfingalækninga við síðari heimsstyrj-
öldina. Mikil reynsla fékkst á vígvellinum og
sjúkrahúsum. Svæfingalæknum fjölgaði ört.
Háskólar tóku hver af öðrum upp kennslu í
greininni og svæfingadeildir urðu sjálfstæðar.
Aukið fé fékkst til vísindalegra rannsókna sem
framfarir seinni ára byggðust á (2). Miklar
framfarir urðu í smíði svæfingavéla og vaktara
ýmiss konar. Gjörgæsludeildir komu til sög-
unnar um 1960 og varð þar mikill starfsvett-
vangur fyrir svæfingalækna ásamt störfum við
svæfingar og deyfingar. Á seinustu árum hafa
orðið miklar framfarir í þekkingu manna á eðli
og orsökum sársauka og margir svæfingalækn-
ar hafa látið til sín taka við meðferð bráðra og
langvinnra verkja. Þá hafa þeir tekið mikinn
þátt í meðferð slasaðra og bráðveikra og end-
urlífgun. Mjög mikil áhersla hefur verið lögð á
gæða- og öryggismál á seinni árum (3).
Verður nú nokkuð sagt frá sögu og þróun
svæfinga hér á landi. Vilmundur Jónsson
(1889-1972) landlæknir, ritaði langa og fróð-
lega ritgerð um upphaf svæfinga á Islandi (4)
og Þorbjörg Magnúsdóttir (f. 1921) fyrrum yfir-
læknir við Borgarspítalann ritaði um sögu
svæfinga hér á landi fram yfir 1970 (5). Fyrstur
íslendinga til þess að nota svæfingar mun hafa
verið Jón Finsen (1826-1885) héraðslæknir á
Akureyri. Hann gat þess í ársskýrslu sinni fyrir
árið 1856 að hann hafi notað klóróformsvæf-
ingu við fimm skurðaðgerðir. Annars eru
heimildir fremur litlar fram á seinni ár. Al-
gengasta aðferðin við svæfingar á löngu tíma-
bili var sú að sjúklingarnir voru látnir anda að
sér eter eða klóróformi sem hellt var í grisju og
haldið að vitum sjúklingsins. Einnig var al-
gengt að nota svæfingagrímur kenndar við
Ombrédanne og Wanscher á spítölum. Munu
læknanemar, hjúkrunarfræðingar og kandídat-
ar oftast hafa annast svæfingar á spítölum í
Reykjavík og á Akureyri en annars staðar önn-
uðust leikmenn þær að talsverðu leyti í umsjá
skurðlæknisins. Svæfingar voru fáar þar til eftir
aldamótin enda skurðaðgerðir sjaldgæfar fyrr
en með tilkomu Landakotsspítala árið 1902.
Þangað kom fyrsta svæfingavélin 1930 en næsta
vél kom ekki fyrr en 1945. Mænudeyfing var
fyrst notuð 1934. Fyrsti læknirinn fékk sér-
fræðileyfi í svæfingalækningum árið 1951 en
það var Elías Eyvindsson (1916-1980). Hann
stundaði sérnám við Mayo Clinic í Minnesota.
Hann starfaði um tíma við Landspítalann og
varð jafnframt fyrsti forstöðumaður Blóð-
bankans. Þorbjörg Magnúsdóttir hlaut sér-
fræðiréttindi nokkrum mánuðum síðar.
Hlutastaða dósents í svæfingalæknisfræði
var stofnuð við læknadeild Háskóla íslands ár-
ið 1962 og var Valtýr Bjarnason (1920-1983)