Dagskrá: tímarit um menningarmál - 01.06.1957, Side 35

Og kæmi ennfremur í ljós, að önnur
slcip frá sama skipafélagi hefðu ný-
iega brunnið, þá virðist tilgátan eftir
atvikum ekki óskynsamleg.
Það er ekki ómaksins vert að fjöl-
yrða frekar um þetta dæmi. Nóg
hefur verið sagt til að sýna, hvernig
greindur maður, sem stendur and-
spænis vandamáli fer að því að
spyrja spurninga og geta sér til um
svör; hvernig ýmis konar svör leiða
til annarra spurninga og frekari á-
gizkana. Það er því aðeins ómaksins
vert að koma með ágizkun, að mögu-
legt sé að prófa svarið. Agizkanirnar
em getgátur um möguleg tilfelli eða
atburði: Þær eru tilgátur. Tilgáturnar
er því aðeins vert að taka til greina,
að unnt sé að takmarka möguleik-
ana. Möguleikana má takmarka með
því að uppgötva, að það, sem væri
mögulegt í ákveðnum kringumstæð-
um, er ekki mögulegt í þeim kring-
umstæðum, sem búið er að ganga úr
skugga um. Slík rannsókn fylgir á-
kveðnum reglum, og er það hlutverk
hagnýtrar rökfræði að finna þessar
reglur.
011 hugsun, sem beinist að því að
leysa viðfangsefni, felur í sér álykt-
un. Ályktun er hugsunarferill, þar
sem lmgsandinn fer frá einhverju
gefnu til einhvers, sem hann fellst á
af því, og aðeins af því, að hann hef-
ur fallizt á liið gefna, sem venja er
að kalla forsendu. Ályktun er hugs-
unarferill frá forsendu til niðurstöðu.
Við föllumst á niðurstöðu álykt-
unar á grundvelli þess, sem við álít-
um vera rök. Að telja einliverja at-
hugun eða skoðun til raka er að á-
líta hana gefa eitthvað annað til
kynna, benda til einhvers annars. Að
telja staðreynd til raka er að álfta
hana hafa þýðingu fyrir einhverja
aðra staðreynd. Við getum haft ein-
hver rök til stuðnings ákveðinni nið-
urstöðu og engin rök á móti henni,
en samt er ekki víst, að rökin veiti
okkur heimild til að skera úr málinu.
Rök liafa úrslitaþýðingu fyrir á-
kveðna niðurstöðu, þegar ekki er
hægt að komast hjá því að fallast á
niðurstöðuna, ef við föllumst á rök-
in. Slík ályktun er oft kölluð nauð-
synleg ályktun. En auðvitað getur
okkur skjátlazt bæði með tilliti til
staðreyndanna og þess, sem stað-
reyndirnar benda tii. Rökhugsun er
stefnuföst hugsun á hæsta stigi. Rök-
hugsandi maður leitast við að ná
tökum á viðfangsefni sínu í heild, og
að veita eftirtekt þeim atriðum, sem
eru tengd innbyrðis, en tengja ekki
af handahófi atriði, sem ekkert eiga
skylt hvert við annað og geta því
ekki varðað lausnina. Skynjun þeirra
atriða, sem lúta að lausn ákveðins
viðfangsefnis, er komin undir tveim
mjög ólíkum þáttum: þekkingu og
hugkvæmni. Góður athugandi er
luigkvæmur. Víst er, að hann stend-
ur ekki eins og glópur. Að standa
eins og glópur andspænis vandamáli
er merki um heimsku eða svo mikla
furðu, að hæfileikinn til að hugsa
lamast um stundarsakir. Fáum tekst
að lnigsa skýrt og vera skynsamir í
öllum aðstæðum. Oft exm fáfræði og
geðshræringar alvarlegur þrándur í
götu skýrleiks í hugsun og skynsam-
legra viðbragða. En miklu má áorka
með sterkri löngun og einbeittum
vilja til að taka sér fram.
dagskrá
33