Helgafell - 01.12.1942, Síða 158

428
HELGAFELL
Þjóðsögur og gerviþjóðsögur
Guðni Jónsson: ÍSLENZKIR SAGNA-
ÞÆTTIR OG ÞJÓÐSÖGUR, III. hefti.
Rvík 1942. — AMMA, íslenzkar sagnir
og þjóðsögur. Finnur Sigmundsson sé-
um útgáfuna. 1. hefti II. bindis, Akur-
eyri 1941. — GRÍMA. Tímarit fyrir ís-
lenzk þjócSleg fræði. Ritstjórar: Jónas
Rajnar og Þorsteinn M. Jónsson. 17.
hefti. Akureyri 1942. — Einar Gu3-
mundsson: ÍSLENZKAR ÞJÓÐSÖGUR
II. hefti. Reykjavík 1942.
Þoð er ekki lítiS að vöxtunum, er út hefur ver-
ið gefið síðustu árin af því, sem í daglegu tali
er kallað þjóðsögur. Helztu ritsöfn um þetta
efni, sem enn eru að koma út, eru: Rau5sk.inna
Jóns Thorarensens, íslenzkir sagnaþœttir og
þjóðsögur Guðna Jónssonar; Amma, íslenzkar
sagnir og þjóSsögur, útg. Finnuv Sigmundsson;
íslenzkar þjóSsögur, útg. Einar Guðmundsson;
Grlma, tímarit fyrir íslenzk þjóSleg frœiii. Rit-
stjórar eru þeir Jónas Rafnar og Þorsteinn M.
Jónsson. Auk þessara safna hafa fjöldamörg rit
og bæklingar verið gefin út um þetta efni á síð-
ustu árum, og er útgáfu sumra þeirra ekki lok-
ið enn, svo sem Vestfirzkra sagna Helga Guð-
mundssonar, ÞjóSsagna Sigfúsar frá Eyvindará
og ÞjóÖsagna Ólafs Davíðssonar.
Við lestur sumra hinna nýrri þjóðsagnasafna
getur varla hjá því farið, að manni detti í hug
hendingin: ,,Allt er hirt og allt er birt“. Rit
þessi eru að vísu vinsæl. Það er varla til svo lé-
legur samsetningur, ef honum er gefið nafnið
þjóðsögur eða þjóðsagnir, að kverið renni ekki
út. A. m. k. er orðið torvelt að ná í sum hin
nýrri þjóðsagnakver. Því fer fjarri, að ég vilji
amast nokkuð við útgáfu rita um þetta efni, þvi
að mér þykir mjög gaman að þjóðsögum og
sagnaþáttum. En þegar sítrónan er kreist um
of, verður safinn beizkur. Betur mætti vanda til
útgáfu margra þeirra og að skaðlausu draga héi
nokkuð saman seglin.
Helztu einkenni þjóðsögu er, það, að hún er
frásögn um atburði, oftast dulræna eða óvenju-
lega atburði, sem gengið hefur all-langa hrið í
munnmælum. Hún er að nokkru leyti verk ótelj-
andi manna, sem enginn veit nöfn á. Alþýða
mjnna hefur skapað hana í sinni mynd og sett
svip sinn á hana. Oft er sannsögulegur atburð-
ur tilefni þjóðsögunnar, en hin upprunalega frá-
saga hefur aflagazt eða skekkzt á ýmsa lund:
Hún verður oftast einfaldari, aðeins meginatrið-
in eða uppistaðan haldast nokkum veginn rétt,
hun ykist, verður dramatískari, andstæður skerp-
ast, nýjum atriðum er bætt inn í, o. fl. Þjóð-
sagan sýnir og, hvernig alþýðan á hverjum tíma
skýrir fyrir sér örlög manna og atburði, hún ber
keim af menningu hennar yfirleitt, trú hennar
og hjátrú, von og ótta. En þótt þjóðsagan sé
þannig mótuð í megindráttum, er samt engan
veginn sama hver segir hana. Góður sögumaður
varpar persónulegum blæ á hverja sögu, bæði
að orðlagi og byggingu. Hinn listræni, heil-
steypti svipur, sem er á sumum þjóðsögum, er
sennilega að mestu leyti verk góðs sögumanns.
Sagan af Galdra-Lofti hefur varla gengið manna
milli f jafnlistrænum búningi og hún er í Þjóð-
sögum Jóns Árnasonar. Sögumaðurinn, séra Skúli
Gíslason, hefur gert úr henni listaverk. Mér
finnst ég skilja vel þátt þann, sem munnmæl-
in eiga annars vegar og sögumaðurinn hins veg-
ar í góðri þjóðsögu, er ég heyrði eitt sinn Her-
dísi Andrésdóttur segja munnmælasögu nokkra,
sem mér var áður kunn úr átthögum mínum. Fá
ný efnisatriði komu þó þar fram, og viðburða-
röðin var nær hin sama, en orðalagið og heildar-
mótið voru stórum áhrifameiri og listrænni í frá-
sögn Herdísar en munnmælasaga þessi er hjá ó-
tíndum almenningi. Ég hygg, að það sé oftast
fyrst í þessari endursköpun góðra sögumanna, að
þjóðsagan fær á sig listrænt snið.
Ef athugað er til dæmis safn Guðna Jóns-
sonar, kemur í ljós, að þar er tiltölulega fátt af
hreinum þjóðsögum, enda hefur hann gert sér
þess fulla grein, eins og sjá má af heiti safnsins:
fslenzkir sagnaþœttir og þjóðsögur. En það er
fleira en sagnaþættirnir í safni þessu, sem get-
ur ekki talizt til þjóðsagna, svo sem frásagnir
um dulræna reynslu, hafðar eftir þeim mönn-
um, er fyrir henni urðu. Þessar sagnir eru alls
ekki þjóðsögur, þar sem þær hafa ekki gengið f
munnmælum. Þær eiga ekki heima í þjóðsagna-
safni, heldur tímariti eins og Morgni, þar sem
gögnum er safnað um alls konar dulræna reynslu
eftir traustustu heimildum. í flestum nýrri þjóð-
sagnasöfnum úir og grúir af sögum um dul-
skynjanir og fyrirburði. Safnendur gera sér far
um að hafa þær sannleikanum samkvæmar og
vottfesta þær jafnvel. Með þessu móti verður sú
frásögn jafnan fyrir valinu, sem fæstra manna
hefur farið á milli. Þessar sönnu frásagnir um
dulræna reynslu ættu því að hverfa úr þjóð-
sagnasöfnum.
í hinum nýrri þjóðsagnaritum ber og mjög á
sagnaþáttum, þ. e. sögnum um einhverja „sögu-
lega“ atburði, um einkennilega menn o. fl. Efni
þetta er ótæmandi, því að meðan lönd byggjast,
gerist ávallt eitthvað, sem er öðru fremur í frá-
sögur færandi. Munnmæla-sagnir þessar eru auð-