Tímarit Máls og menningar - 01.09.1999, Page 120

RITDÓMAR
ursson í lifanda lífi, og svo tilraunum
síðari tíma manna til að lýsa honum. Fyrir
þessu gerir vofan sér fulla grein:
„Maður sér að þegar höfundar eru að
lýsa liðnum tímum, þá sjá þeir allt
annað en það sem helst vakti athygli
okkar sem þá vorum uppi“ (bls. 13).
Og hún heldur áfram hugleiðingum sín-
um um raunveruleikann og mynd hans í
sögubókum af ýmsu tagi, þ.á.m. Grettis
sögu sem henni er harla kær.
Allt þetta er í hæsta máta forvitnilegt,
og hlýtur að vekja effirvæntingu lesand-
ans. En það verður því miður að segja þá
sögu eins og hún er, að eftir fyrstu blað-
síðurnar verður höfundi mun minna úr
þessari ágætu hugmynd en efni standa
til. Skáldsagan breytist að verulegu leyti í
ævintýrasögu sem er að vísu læsileg og
spennandi en losaraleg á stundum og
með mörgum lausum endum. Sagan um
baráttu almúgapilts við grimm yfirvöld
sem svífast einskis og beita lúalegustu
brögðum hefur margoft verið sögð, og
erfitt að sjá hvaða tilgang það hefur að
segja hana einu sinni enn, þó svo að farið
sé út í reyfaraleg vinnubrögð með flótta
og útilegum út um fjöll og firnindi, und-
ankomu með skipi til útlanda og fangels-
isuppreisn í Kaupmannahöfn. Þessi
vinnubrögð gera líka að verkum að
framvinda sögunnar verður svo ósenni-
leg á köflum að hætt er við að einhver les-
andinn hafí ekki lengur við að trúa. Það
er með ólíkindum hve fljótt Svartur nær
fullurn líkamsburðum, og ríflega það,
eftir að hafa verið lamaður að hluta til og
á fjórum fótum í mörg ár. Hann hlýtur
síðan að hafa verið í meira lagi skarpur
þegar upp var staðið, þar sem hann gat
lært af Fjalla-Eyvindi á tveimur dögum
„að viðhalda eldsglæðum án þess að
vekja athygli með reykjarbólstrum,
hvernig væri gott að þurrka bæði fisk og
kjöt svo það geymdist, og hvaða plöntum
óbyggðanna væri hægt að gera sér mat
úr“ (bls. 142). Kannske er þetta
skýringin á því, hvað hann verður strax
ratvís á hálendinu: hann finnur hvaða
helli og afdrep sem er, jafnvel í fjarlæg-
ustu landshlutum, eftir lýsingunni einni
(sbr. bls. 196 og 199). Þegar hann er
kominn alla leið til Veiðivatna austur,
þekkir hann ekki aðeins staðhætti, held-
ur virðist hann kunna skil á örnefnunum
líka. Þá fer kannske einhver grunur að
læðast að lesandanum. Sögumaður veit
um einhverja Vestfirðinga sem reyndu
að semja spænska orðaskrá „sem síðar
kom reyndar í ljós að var á Baskamáli“
(bls. 41). Slík þekking lá víst ekki á lausu
á 18. öld, en það væri eftir öðru að vofan
hefði gluggað eilítið í málvísindi á næt-
ursetum sínum á Landsbókasafninu og
tínt upp þennan fróðleiksmola. Skyldi
hún ekki á sama hátt hafa legið yfir kort-
um og lýsingum af landinu, og kannske
túlkað flakk sitt eftir á í ljósi alls þess?
A.m.k. finnst manni á stundum eins og
hún hafi orðið fyrir áhrifum af Árbók
Ferðafélagsins eða einhverjum álíka rit-
um:
„Inni á miðju hálendinu, umgirt eyði-
legum sandflákum og á milli beljandi
jökulvatna, verður fýrir manni græn
og hlýleg vin í kvosum við fáein stöðu-
vötn; sum þeirra eru full af fiski, væn-
um og feitum urriða, og heita fyrir
vikið Veiðivötn. Þessi vötn hafa bænd-
ur í uppsveitum Suðurlandsins lengi
nýtt sér og gert þangað veiðiferðir á
sumrum; að vetrarlagi er hins vegar
sjaldgæft að nokkur leggi leið sína
þangað“ (bls. 199).
En þetta má e.t.v. flokka með þeim lausu
endum sem eru á víð og dreif í sögunni:
atburðir taka oft hver við að öðrum án
118
w ww. m m. is
TMM 1999:3