Lögmannablaðið - 01.03.2010, Blaðsíða 22

22 < LÖGMANNABLAÐIÐ – 1 / 2010
Áhrif réttarins á samfélagið
Franski heimspekingurinn sem kallaði
sig Voltaire mun eitt sinn hafa komizt svo
að orði, að hættulegt væri að hafa rétt
fyrir sér, þegar stjórnvöld væru á rangri
skoðun.
Vafalaust var þetta viturlega mælt, en
Voltaire lét þetta aldrei kúga sig og
samfélagið mundi smækka ósegjanlega,
ef hinir beztu menn létu undan slíkum
skynsemisrökum. Hæstiréttur er hluti
samfélagsins með kostum þess og
göllum.
Eins og um aðra verður sú krafa gerð
til dómara réttarins sem Stephan G.
Stephansson orðaði svo í ljóði sínu „Við
vatnið“:
Og lífsins kvöð og kjarni er það að líða
og kenna til í stormum sinna tíða.
Árið 1803 gekk í Hæstarétti Banda-
ríkjanna dómur í málinu Marbury gegn
Madison, þar sem dómstóll í fyrsta skipti
hafnaði því að framfylgja lögum vegna
þess að þau brytu í bága við stjórnar-
skrá.
Í íslenzkri lögfræði hafði það verið
orðað frá því um aldamót 1900, að sama
regla gæti gilt á Íslandi, það er að
dómstólar hefðu vald til þess að hafna
því að framfylgja lögum, ef þeir teldu að
þau brytu í bág við stjórnarskrá. Á þetta
reyndi í örfáum dómsmálum á fyrstu
áratugum tuttugustu aldar. Fyrst var það
þó í hinu fræga Hrafnkötlumáli árið 1943,
sem kenningin kom til fram kvæmda, H
1943.237. Í 2. gr. laga nr. 127/1941 var
kveðið svo á, að íslenzka ríkið hefði
einkarétt til að gefa út íslenzk rit sem
samin voru fyrir 1400, svo og hefði Hið
íslenzka fornritafélag heimild til útgáfu
fornrita. Lá refsing við, ef brotið var gegn
lögunum.
Þrátt fyrir þetta gáfu þrír menn út
Hrafnkelssögu Freysgoða undir titlinum
Hrafnkatla. Mál var höfðað gegn þeim,
þeir voru sakfelldir í héraði, en tveir af
þremur dómurum Hæstaréttar kváðu
upp þann dóm, að ákvæðið bryti í bága
við prentfrelsisákvæði 67. gr. stjórnar-
skrárinnar og yrði mönnunum því ekki
refsað.
Í því samhengi sem ég er að fjalla um
þetta, er mjög athyglisvert að gæta
lítillega að sératkvæði þriðja dómarans
sem vildi framfylgja ákvæðinu. Hann
sagði meðal annars:
„Samkvæmt því sem rakið er að framan,
finnst engin heimild í 67. gr. stjórnar­
skrárinnar handa dómstólum til að fella
úr gildi lög nr. 127/1941, en dómstólar
geta ekki virt að vettugi lög, sem almenni
löggjafinn hefur sett, nema stjórnarskráin
sjálf veiti ótvíræða heimild til þess.“
Satt að segja óar mig við þeirri hugsun,
að sératkvæðið hefði orðið gildandi
réttur. Leiða má getum að því, að
temprunarvald dómstóla á vald beitingu
löggjafa og framkvæmdavalds hafi verið
mjög til góðs á undanförnum áratugum.
Mestu áhrif Hæstaréttar Íslands felast ef
til vill í því, að gangi löggjafarvaldið of
langt, kynni þessari réttarreglu að verða
beitt.
Þrýstingur utanfrá
Á undanförnum áratugum hefur oft
gustað um Hæstarétt m.a. vegna dóma
um óheimilt framsal löggjafarvalds og
raunar framkvæmdavalds. Deilt hefur
verið um dóma um fiskveiði stjórn-
unarlöggjöf, um jafnræðisreglu 65. gr.
stjórnarskrár í öryrkjadómnum svo-
kallaða og nú á síðustu tíu árum eða svo
hefur athyglin beinzt sífellt meira að
dómum, sönnunarmati og refsingum í
kynferðisbrotamálum, ekki sízt brotum
gegn börnum.
Oft hefur andað köldu frá fram-
kvæmdavaldinu til Hæstaréttar, þótt ekki
hafi farið mikið fyrir því í fjölmiðlum.
Árið 1999 var beinlínis gerður aðsúgur að
Hæstarétti af hálfu þeirra sem óánægðir
voru með dóm í tilteknu kynferðis-
brotamáli, sá aðsúgur var gerður með
tölvubréfum og munu hafa borizt mikið á
annað þúsund tölvubréf til réttarins og
einstakra dómara.
Í gagnrýni á réttinn hefur mér oft
fundizt eins og fornkveðið er: Þeir tala
mest um Ólaf kóng, sem hvorki hafa
heyrt hann né séð.
Ekki verður dregið í efa, að dómstóll
geti misboðið siðferðiskennd sam-
félagsins. Hæstiréttur Íslands verður sízt
af öllu sakaður um það. Við mættum vera
þakklát ef allar opinberar stofnanir sinntu
verkefnum sínum jafn vel og Hæstiréttur
hefur gert undanfarin ár og raunar allan
starfstíma sinn.
Hættan af múgþrýstingi
Fjármálahrunið haustið 2008, fyrir rúmu
ári, hefur leitt til þjóðfélagsástands sem
er gjörsamlega ólíkt nokkru því sem við
höfum áður þekkt. Því fer fjarri að öll kurl
séu komin til grafar. Samt sem áður er
ljóst, að mikill fjöldi fólks hefur orðið fyrir
miklu fjárhagslegu og félagslegu tjóni.
Skýrsla Rannsóknar nefndar Alþingis
mun sjálfsagt varpa ljósi á það hvað í
raun og veru gerðist, allt frá einkavæðingu
ríkisbankanna 1999 til og með 2003 og
eftir þann tíma. Vonandi verður í
skýrslunni einnig dregið fram að hve
miklu leyti fjármálahrunið hér var hreint
sjálf skaparvíti og hvað stafaði frá þróun á
alþjóðlegum fjármálamörkuðum undan-
farin 17-18 ár að minnsta kosti.
Birtingarmynd ástandsins kom
auðvitað mjög vel fram í hinni svokölluðu
búsáhaldabyltingu í fyrravetur, hún
kemur líka mjög skýrt fram í þeirri heift
sem virðist gegnsýra þjóðfélagið. Ekki er
hægt að draga neitt úr því, að öflugasta
félagskenndin þessa mánuðina virðist
vera hatur og heift.
Mættum við þó vera minnug orða
Meistara Jóns Vídalíns:
„En sá, sem reiður er, hann er vitlaus. Og
því segir Horatíus, að hún sé nokkurs
konar stutt æði, teiknandi þar með, að
enginn sé munur þess, sem reiður, og
hins, sem vitstola er, nema að reiðin varir
skemur, æðið lengur, og eru þó dæmi
þess, að sumir hafa búið svo lengi að
heiftinni, að þeir hafi aldrei orðið heilvita
aftur. Heiftin er eitt andskotans
reiðarslag..“.
Annar vitur maður mun eldri, Alcuin,
enskur lærður maður sem var kennari og
ráðgjafi við hirð þess sem við köllum
Karlamagnús um aldamótin 800, sagði
um máltækið: Vox populi, vox dei, það er
rödd fólksins er rödd Guðs:
„Eigi skal hlusta á þá sem segja, að
rödd fólksins sé rödd Guðs, af því að