Skírnir - 01.01.1984, Blaðsíða 316
308
AÐALSTEINN INGOLFSSON
SKÍRNIR
fyrri helming þessarar aldar. Sýningar þeirra Kjarvals og Ásgríms vöktu með
mönnum áhuga á myndlist, eins og frásagnir í samtíða dagblöðum og tíma-
ritum bera glöggt með sér, og er sýningum þeirra og nokkurra annarra
sleppti, lá beinast við að leita fróðleiks og myndrænnar svölunar í þeim fáu
ritum sem fyrir hendi voru.
í hinu litla íslenska menningarsamfélagi er ekki ólíklegt að kver á borð
við það sem Isafoldarprentsmiðja gaf út um Ásmund Sveinsson árið 1940,
eða kver Máls og menningar urn Kjarval, með formálsorðum eftir Halldór
Laxness, útgefið 1938, hafi haft öllu meiri áhrif á samtíð sína en listsögu-
legir doðrantar annars staðar í nágrannalöndum okkar, sökum fátíðni slíkra
verka.
Erró hefur t.d. lýst því í mín eyru, af hve mikilli áfergju hann sóttist
eftir öllu því sem komið hafði út á íslensku um myndlistir og listamenn, er
hann var að vaxa úr grasi.
Þar sem myndir eru af skornum skammti, leitar augað sér fróunar hvar
það getur.
Hvort sem myndlistarhneigð er mönnum ásköpuð eða áunnin, þykist ég
fullviss um að hún nái ekki að dafna eða beinast í rétta átt, nema því aðeins
að einstaklingurinn skynji að myndin sé sérstök veröld, laustengd veruleik-
anum. Og sá skilningur verður tæplega til, nema fyrir nálcegð mynda af ein-
hverju tagi á manndómsárum einstaklingsins. Myndirnar þurfa í sjálfu sér
ekki að vera merkilegar. Jóhannes Sveinsson frá Efri-Ey sat hugfanginn yfir
litríkum umbúðapappír utan úr heimi.
Þegar horfið er frá þeirri myndlist sem íslendingar skapa á þessari öld,
sem aðgengileg er til rannsókna, og aftur til 19. aldar, þegar listamönn-
um okkar tókst loks að komast í beint samband við evrópska mynd-
listarhefð, verður spurningin um hinn myndræna hvata óumflýjanleg. Hvers
konar myndefni höfðu íslendingar fyrir augunum á 19. öld? Hvaða mynd-
ir héngu á veggjum þeirra, almúga sem efnafólks? Og hvaða myndir var að
finna í bókum í eigu íslendinga á því tímabili? Hvaðan var þetta myndefni
ættað og hvaða skoðanir, ef einhverjar, höfðu menn á því?
Svör við einhverjum þessara spurninga gætu gefið vísbendingu um það
hvers vegna það reyndist íslenskum listamönnum svo auðvelt að stökkva úr
túninu heima og yfir í útlendar listaakademíur á seinni hluta 19. aldar.
Var það einungis sjálfstraust sem fékk Jóhann Sveinsson, nýorðinn Kjarval,
til að sigla til Lundúna og beiðast áheyrnar í æðsta listaskóla þar í borg,
Royal Academy?
En meðan við bíðum svara, gæti bók dr. Kristjáns heitins Eldjárns um
Arngrím málara Gislason komið okkur á sporið. Þessi síðasta bók dr. Krist-
jáns, í smíðum allt frá því 1945, er höfundur gerðist starfsmaður Þjóð-
minjasafnsins, er að mörgu leyti óvenjulegt fræðirit. Veldur því fyrst og
fremst upplag Arngríms Gíslasonar, sem var ekki einasta málari, heldur
þúsundþjalasmiður: hljóðfæraleikari, hagyrðingur, bókbindari og sundkenn-
ari. Þar fyrir utan voru fjölskyldumál hans harla flókin og gott efni í skáld-