Náttúrufræðingurinn - 2014, Blaðsíða 38

Náttúrufræðingurinn
38
Örnólfur Thorlacius
Sérstök kynhegðun dýra
Náttúrufræðingurinn 84 (1–2), bls. 38–42, 2014
band á milli kynlífs og æxlunar,
þegar kynferli leiðir til frjóvgunar
– samruna karllegrar og kvenlegrar
kynfrumu – sem verður upphaf nýs
einstaklings. Einfrumungar fjölga
sér með frumuskiptingu. Annað
veifið skiptast tveir einfrumungar
á hluta erfðaefnis síns án þess að
æxlun – fjölgun einstaklinga – fari
fram eða erfðaefni annars rennur
inn í hinn. Þessari uppstokkun
verða hér ekki gerð nánari skil, en
hún leiðir til arfgengrar fjölbreytni,
sem er eiginlegt hlutverk kynferlis,
og þar með kynjaðrar æxlunar hjá
fjölfrumungum.
Auk kynæxlunar þekkist kynlaus
æxlun hjá mörgum dýrum. Ýmist
vaxa afkvæmin þá af ófrjóvg uðum
eggjum (geldæxlun), svo sem hjá
blaðlúsum yfir sumarið, ellegar heilir
einstakl ingar spretta út úr líkömum
fullvaxinna dýra (vaxtaræxlun).
Þannig fjölgar til dæmis ein stökum
holdýrum (holsepum), svo sem
smásepunum sem tengdir eru inn-
byrðis í gríðarstórum sambúum
kórala í hitabeltishöfum. Hér verður
ekki fjallað frekar um kynlausa
æxlun, en flestar dýrategundir sem
fjölga sér kynlaust geta líka æxlast
kynjað við aðrar aðstæður.
Kynskiptingar og
tvíkynja dýr a
Hjá ýmsum dýrum myndar sami
einstaklingurinn bæði karllegar
kynfrumur, sáðfrumur, og kven-
legar eggfrumur. Sum eru þessi dýr
sérkynja, á tilteknum tíma annað
hvort karl- eða kvenkyns, en geta
skipt um kyn. Til dæmis verða
ýmsar rækjur kynþroska sem karlar
en breytast í kvendýr þegar á ævina
líður (1. mynd).
Nokkrir litprúðir fiskar í höfum
hjá kóralrifjum hitabeltisins lifa við
fjölkvæni, þar sem karlinn er stærri
og skrautlegri en kerlur hans. Ef
hann fellur frá eru þær ekki lengi í
ekkju standi. Ýmist tekur aðvífandi
hængur hrygnurnar þá að sér eða
hin stærsta þeirra breytist í hæng og
sinnir hinum (2. mynd).
Eiginlegir tvíkynjungar hafa sam-
tímis virka kynkirtla beggja kynja,
eistu og eggja stokka. Fátítt er þó
að dýrin frjóvgi eigin egg, heldur
leggur einn einstaklingur öðrum til
sæði. Oft eru þetta fastvaxin botndýr
eins og hrúðurkarlar (3. mynd), eða
dýr sem hittast sjaldan, svo sem
ánamaðkar. Hrúðurkarlar lifa í
þéttum breiðum á hafsbotni og hafa
svo langan getnaðarlim að dýrin
geta seilst með honum til granna
sinna. Ánamaðkar hafa tvö kynop,
hið karllega nokkru framan við hið
kvenlega. Þegar tveir ánamaðkar
mætast í moldar göngum sínum eða
Þ að á við um menn, eins og öll dýr sem fjölga sér með kynæxlun, að aðlögunargildi
kynhvatarinnar er fólgið í því því að
hún leiðir til þess að afkvæmi fæðast.
Flestir menn viðurkenna þá ánægju
sem kynlíf sem slíkt veitir, þótt sumir
setji þessum gleðigjafa strangari
mörk en aðrir. Öll samfélög manna
fella hegðun þegnanna í ákveðinn
ramma, sem varðveittur er í formi
skráðra laga eða boðorða þar sem
ritmál er þekkt, en annars í munn-
legri geymd. Margt í þessum ramma
varðar kynhegðun og afleiðingar
hennar. En þegar skyggnst er um
utan mannheims kemur margt í ljós
hvað varðar kynhegðun dýranna.
Hvort hugtakið kynlíf eins og við
skiljum það eigi við dýrin skal látið
liggja á milli hluta. Eins og fleira í fari
villtra dýra sem menn hafa í haldi,
til dæmis í dýragörðum, þar sem
aðstæður til mökunar eru oft annar-
legar, er þessi hegðun oft ónáttúrleg
hjá dýrum. En margt nýtt og for-
vitnilegt í hátterni dýra hefur komið
í ljós á síðari árum því nú fylgjast
atferlisfræðingar óséðir með dýrum
í þeirra náttúrulega umhverfi með
ýmsum tækniaðferðum. Notaðar
eru faldar myndavélar sem mynda
jafnvel hátterni dýranna um nótt
með innrauðum geislum sem þau
sjá ekki, eða með því að festa á dýrin
senditæki sem greina allar ferðir
þeirra gegnum gervitungl.
Kynferli og æxlun
Hjá fjölfrumungum, jafnt dýrum
sem plöntum, er augljóst sam-
1. mynd. Ýmsar rækjur verða kynþroska
sem karldýr en breytast í kvendýr þegar á
ævina líður. Myndin er af úthafsrækju
(Pandalus borealis). Ljósm. Wikipedia.
a Heimildir um tvíkynja dýr og náttúrlega kynskiptingu eru auðfundnar á netinu og í kennslu- og handbókum.