Tíminn - 09.09.1956, Blaðsíða 5

TÍMINN, sunnudaginn 9. september 1956.
T'

f ÍSLF.NZKA ÁLFTIN er nor-
| rænn fugí. Utan íslands eru
= heimkynni hennar nyrzt í
1 Skandícavíu, ennfremur í Rúss
1 landi og Síberíu allt austur að
| Kyrrahafi. Hvergi mun hún þó
| vera eins algeng og hér á landi,
| enda hefir hún notið hér alfrið-
| unar um langt skeið. Annars
1 staðar hefir henni fækkað
| mjög, og má <nefna sem dæmi,
I að í Svíþjóð er talið, að ekki
I séu néma um 20 álftapör eftir,
= en þar voru álftir algengar áð-
| ur fyrr í nyrztu héruðum lands
í ins.
| HÉR ERU álftir algengar um
1 íand allt, bæði á láglendi og til
1 fjalla. Álftavörp eru þó mest á
í heiðum uppi og í gróðurverum
Í Miðhálendisins. Hreiðurstað vel
i ur álftin sér á tjarnarbökkum
É eða í tjarnarhólmum, en þó
1 kemur fyrir, að álftir verpi í
Í mýrum og flóum alllangt frá
Í næsta vatni. Stundum verpa
| þær líka við leysingavatnstjarn
| ir, sem þorna upp þegar á sum-
É arið líður. Hreiður álftarinnar
Í nefnist dyngja. Það er hlaðið
! upp úr mosa og ýmis konar flóa
Í gróðri, en í hreiðurlautinni eru
É fíngerðari hreiðurefni og svolít
I ið af gráhvítum dún og fjöðr-
Í um. Eggin eru 3—5, sjaldan 6.
Í í sumar hafa þó álflahjón með
Í 7 unga haldið sig á Elliðavatni
\uð. Reylíjavík, .og veit ég ekki
'= þetur;.en. bétta sé eina dærhi
' r 'þéss', aé ’áiífir hafi átt 7 Cgg hér
= á landi.
. | ÁLFTIN fer að vitja varpstöðv-
| anna þegár er ísa leysir af vötn
É um. Venjulcga hefst varpið þó
Í eklci íýrr en síðari hluta maí-
Í mánaðár. Þó eru nokkur dæmi
| þess, að álftir hafi orpið miklu
| íýrr Á láglendi sunnan lands og
É vestan. ■ÍÍSnn 'l. maí 1954 íannst
;■ ! n t, ‘ftflálftíffhrciður nieð 5 eggj-
Í um mikið stropuðum við Brú-
Í ará í Árnessýslu og nýlega hef-
| ,ir. Olaiu^' Syeinsson á Lamba-
vatni á Rauðajandi (V.-Barð.)
tjáð mér, að' síðusíp dagaifá 1
marz í ár hafi álft verið orpin
í vatnshólma hjá StökkumLá
Rauðasandi. Eftir að hún vár
orpin gerði fr.ostkafla .og lagði
þá allt vatnið ne.ma vök við
hólmann, sem álftirnar héldu
opinni. '
Enn sem komið er hefir sára-
lítið verið merkt af álftum hcr-
á landi og aðeins ein þeirra hef
ir komið fram erlendis: Sumar-
ið 1944 var merktur álftarungi
iiii iiiiiiiiiiiiii iii ii 11 ii iii iii i ii 1111 ii 1111 ii i ■ 111 ii n i ii i ii ii 11III iii r
þeirra á þeim tíma árs. I frosta- É
vetrum falla þær oft úr hor. |
■- ■ *.' ''v <■' ~
FYRR Á ÖLDUM deildu vís-'' |
indamenn í Evrópu mjög um É
það, að álftir gætu sungið. Staf É
aði þessi deila af því, að menn =
í Miðevrópu þekktu aðeins • =
hnúðsvaninn, sem er yfirleitt =
mjög þögull og gæddur litlum É
raddstyrk, eða þá að þeir gerðu É
ekki greinarmun á honum og É
hinni norrænu álft,- öðru nafni =
söngsvaninum. Munu íslending’
ar öðrum fremur hafa orðið til
þess að leiða sannleikann í Ijós
í þessu máli. Meðal annars get-

Á-' .Lý .- ■ J

í Berjanesi í Landeyjum, og
urðu örlög hans þau, að hann
beið bana af að fljúga á liá-
spennulínu í janúar 1943 á
eynni South Uist í Suðureyjum.
Af merkingunum verður því lít
ið ráðið um það, að hve miklu
leyti íslenzkar álftir eru far-
fuglar. Hitt er þó víst, að álftir
eru hér staðfuglar í allríkum
mæli. Á vetrum halda þær sig
mjög á ósöltu vatni, bæði ám
og vötnum, svo lengi sém
nokkra„auða: vök. er að finna.
ur hinn merki fræðlmaður Ole
Worm þess í riti sínu Museum
Wormianum, sem var prentað í
Hollandi 1655, að íslenzkir
námsmenn í Kaupmannahöfn
hafi sagt sér, að ekkert sé al-
gengara en heyra álftir syngja.
Páll Bjarnason Vídalín getur
einnig um söng íslenzkra álfta
í ritlingi, sem gefinn var út í
Leipzig 1757. Segist hann oft
hafa haft ánægju af að hlusta á
svanasöng á íslandi og hann
neitar því, að sú saga sé á rök-
En þegár að htírðir leita þær til um.byggð, að svanir synjgi aö-
sjávar og halda sig á grunnum- eins- fyrir andlát sitt, en þaö
vogum og víkum, þar sem út- mun þá hafa verið skooun
firi er mikið og gnótt mar- margra fræðimanna.
hálms, sem er uppáhaldsfæða Finnur Guðmundsson.
Iliiiiiinililliliiiiiii111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111
MÁL OG Menning
Ritsti. dr. Haildór Halldórsson.
Fyrir nokkru veik ég að ör
nefninu Agðahvammur og
minntist í því sambandi á þýð-
ingu séra, Björns í Sauðlauks-
dal á orðinu agði. Ég tek enga
afstöðu til þess, hvort þýðing
Björns er. rétt eða ekki, en þyk-
if þó sennilegt, að hún styðj-
ist að nokkru leyti við orðabók
Guðmundar Andréssonar, þar
sem vikið er að orðinu í sam-
bandi við annað orð. Þess ber
og að geta, aö frá 17. öld eru
nokkur dæmi þess, að orðið
agði sé notað sem stofnorð í
kenningum. Ég tek sem dæmi
víspbrot eftir séra Stefán í
Vallanesi:
Margur örvar agði
að honum þá fer.
St. Ól. 11,280.
Ég minntist á það í þættin-
um um Agðahvamm, að agði
lcæmi að fornu fyrir sem viður-
nefiii og jafnvel mannsnafn.
Agði jarl er nefndur í sögunni
af Þorsteini bæjarmagni, sem
varð uppistaðan í hinu fræga
kvæði Gríms Thomsens Á Glæsi-
völlum, sbr. Fms. 111,184. Og
margir munu kannast við Agffa
í Agffanesi, sem um getur í
Sneglu-Halla þætti, sbr. Mork-
i'nskinnu (Kbh. 1932), bls. 234—
2351 Ég geri ráð fyrir, að agffi
sem stofnorö i kenningu eigi
rætur að rekja til einhverfa
slikra sagna. ■ I ?
En nú er komið upp úr kaf-
inu, að orðið agffi er til sem lif-
andi orð í alþýðumáli. Skömmu
eftir aö þátturinn um Agða-
hvamm birtist, hringdi til mín
stúlka, fædd og upp alin við
Eyj.afjörð .utanverðan, og sagði
I mér, að daglegt mál hefði verið
þar um slóðir að nota orðið
agði um „óhreinlegan mann“,
t. d. í samböndunum hann er
bölvaður ekki sen agffi og ótta-
legur agði ertu. Iiún þekkti eirin-
ig orðið agffalegur í merking-
unni „óhreinlegur, t. d. i klæða-
burði" og sögnina agffast i merk
ingunni „Vera óhirðulegur, kæru
leysislegur". En orðið agði tíðk-
ast ekki aðeins í Eyjafjarðar-
sýslu, heldur einnig í Þingeyj-
að hafa heyrt talað um agffa-
legt tal eða orðbragð, en þrátt
um sóðalegt tal og sóðalegt
orðbragð.
Ég þakka Þorláki kærlega fyr-
ir þessa nákvæmu greinargerð
um merkingu orðsins. Eg hefi
fengið framburð hans staðfest-
an af fleiri Þingeyingum. M. a.
segir Torfi Guðlaugsson svo í
bréfi til mín, dagsettu á Dalvik
26. ágúst:
í Höfðahverfi er algengt að
tala um agffa „sóða“. Hann
gengur um geilar og tóftir eins
og agffi.
Þá hafa þeir Konráð fræði-
maður Vilhjálmsson og Björn
háskólabókavörður Sigfússon
sagt mér, að í þeirra heimahög-
í Þingeyjarsýslu hafi agffi
arsýslu, eins og rriarka má af um
bréfi því, sem hér fer á eftir, frá ( haft ofangreinda merkingu.
Þorláki Marteinssyni, fyrrum Þær héimildir, sem ég hefi pú
bónda á Veigastöðum. Bréf Þor- rakið um orðið agði og orð leidd
láks var dagsett í Reykjavík 14.! af því, eru allar úr Eyjafjarðár-
ágúst. í því s’egir svo: Isýslu og Þingeyjarsýslu. Ég full-
í þættinum Mál og menn-Lyrði þó ekki, að orðið kunni
ing i Tímanum 12. þ. m. erækki að þekkjast víðar. Ásgeir
rætt um oröiö agffi og þar tal- j Blöndal Magnússon cand. mag.
ið, að það þýffi,, samkvæmt. segir mér, að hann þekki orðíff
orðabók séra Björns í Sauð- | vel í þessari merkingu. Ásgeir er
lauksdal, „göfugur maður, Vestfirðingur. Ekki hefir Ásgeir
reyndur maður.“
Mér kom i hug, þegar ég las
þetta, að norðanlands, minnsta
lært orðið af orðabókum, þvi að
agði í þessari merkingu er ekki
í neinni íslenzkri orðabók, og
kosti í Þingeyjarsýslu, er dag-;j orðabók Háskólans hefir ekkert
legt mál að tala um agffa ogjdæmi um það. Ég hringdi í Guð-
agffaskap, en í rnjög fjar- | mund Hagalín til þess að vita,
skyldri merkingu við það, sem hvort hann kannaðist við orðið
að ofan getur. 1 að vestan, en hann kvaðst aldrei
Samkvæmt málvenju þar er hafa heyrt það. Mætti því ætla,
að Ásgeir hafi lært orðið af móð
ur sinni, sem hann segir hafa
verið þingeyska að ætt.
Áður en ég skilst við orðið
agði, þykir mér rétt að geta þess,
sá agffi, sem klæðist illa, þ. e.
er hirðulaus urri búning sinn,
sömuleið.is sá, sem er ium-
gengnisillur um hús og í kring
um þau. Slæm umgengni er
kallaöur agffaskapur. Orðin að Jón Aðalsteinn Jónsson cand.
agffasiiápur og sóffaskapur
hafa því mjög svipaða merk-
ingu, en þó er hiö, síSartalda
aðeins sterkara orð. Sá er líka
munur, að aldrei minnist ég
mag. segir mér, að agffi merki í
Vestur-Skaftafellssýslu* „dreng-
hnokki,: snáöi“. Hann tóíc. fram,
að það'væri alls ekki í niðraridi
merkirigu:i Þættiámér. værit; jum
a.
< X X •

Þáttur kirkjunnar:
Kirkpdagur
A
HVERJUM söfnuði er bæði
þörf og riauðsyn að eiga einu
sinni á ári nokkurs konar há-
tíðisclag til að minnast sögu
slrinar, tákmarks síns og vona
** S
W r-l~-
*) f* + » T
.
halda brautum smum hremum
sinni í gleði og
og
ekki sízt í fögnuði og meðlæti
á blómabrautum æskunnar. .
Margt þarf hver söfriliðUr' að
sinna. Þetta verður eins og af- eiga nú á dögurn, senr éRKi'kdni
niælisdagúr í ævi einstaklings- til mála áður, t. d.. rnyndir,
ins. Þar er allt gjört til að skuggamyndavél, kvikmyndavél
vekja, gleðja og styrkja til og allt, sem þarf til slíkra sýn-
stærri átaka víðtækari verkefna inga á kirkjulegum húgðarefn-
um leið og rifjað er upp frá um og atburðum. Kirkjú’dagarn
liðnum dögum það, er helzt ir gætu eflt til átaks með gjöf-
mætti verða fyrirmynd og um og fjársöfnun á öllum- þess-
hvatning á líðandi stund. Allt, um viðfangsefnum, auk hinna
sem gjört er og sagt á þessum venjulegu kirkjugripá, se’m
helgidegi verður að miða að ein snerta lýsingu, skreytirigu, fégr
ingu safnaðarins, eflingu hans un og líf kirkjunnár. 'sjálfrar
og auði hans, kynna hina ein- allt frá blómurn, sálmabókum
stöku fólaga og hvetja þá til og smáhlutum á altarinu til
sameiginlegs átaks. ; kirkjuklukkna, hljóðfæíá óg;
1 Nokkrir söfnuðir á Islandi veggmynda. Kirkjari1 þari að
1 hafa þegar heígað slíka daga, ilma, lýsa og brosa við-'-öllum- í
1 kirkjudaga um nokkurra ára fegurð sinni og tign, sóm-börn,
| skeið, og alls staðar gefizt prýði in hennar hafa gefið, gjört og
! lega, sé vakandi áhugi fyrir mótað. Þá gefur hún aftur gjal-
1 hendi. ir eilífðarinnar.
1 ÞETTA VERÐUR stund vakn- KIRKJUDAGUR árlega -gefur
| ingar og vöku fyrir kirkjunnar öllu slíku síendurtekna- hugsun,
1 hönd, ræður eru fluttar, söngv- sílifandi fórnir. Ég ráðiegg því
| ar sungnir, skrúðgöngur haldn- öllum söfnuðum bæði í bæ óg
| ar, sýningar, einkum skrautsýn sveit, við strönd og í -dal,- að
ingar útbúnar og sýndar, lesið eignast sinn kirkjudag, helga
upp úr gömlum minningum hann og fórna kirkju sinni kær
safnaðarins ef til eru, annars leiksþjónustu, bæði með efl-
minningum þjóðar eða einstakl- ingu starfsins og fegrun húss-
inga. Börn og unglingar eiga ins. Byrjið strax, veljið dag á
sinn þátt, ef unnt er. Allir fó- heppilegum árstíma. Þó ekki
| lagsmenn og konur safnaðarins, væri annað en fjölmenna- til
ungt fólk og eldra, ætti lielzt kirlcju eihn dag, t. d. í sláttar-
að gjöra eitthvað, koma í skruð lokin eða vértíðarlokin, gefa
gönguna með fána sinn, sækja Guði dýrðina, hlýða messu og
samkomuna, kirkjuna, syrigja drekka saman vel útilátinn kaffi
sinn söng, biðja sína bæn, gefa sopa hjá safnaðarkonum á eft-
sína gjöf. ir. Þetta vermir sálina, ;lýsir
hugann og fyllir hjört.un nýjum
AUÐVITAÐ ættu allir að gefa vonum og varma gagnvart
hinu kirkjulega starfi sína gjöf heilögum málefnum . Droftins,
á þessum ársdegi’þöss, óg helzt skapar kynni, vináttu .Qg. Eam-
að hafa safnað til þess allt ár- starf. Allt slíkt er kristindómur
,ið. Margt þarf að gera fyrir að ógleymdri hinni gömlu.,-og
'fléstár kirKjíir, 'flestá” söfnuði, góðu íslenzku gestrisHÍ,.* söaa
skreyta kirkjurnar, báeta söng- þarna fengi að njótaiaín bseð*
inn og hljóðfærasíáttinn, auka við að GEFA og ÞIGGiJ'A. *•«..••.
kirkjusókn og félagsMörf, færa _ _ ■> né •
börnum og únglirigum fjöl- LÁTIÐ NÚ ekki þessa .litlu
breytlara safnaðarlíf, þar sem blaðagrein verða íslenzJsuskij&Í-
kirkjan ýrði þeim annað heim- unni einskis virði, eignist ykkgr
'ili rrieð sögum, ljóðum, söngv- KIRKJUDAG sem allra, ;fyvst,
'úm, gjöfum og gleðimótum, þar áður en áminningin glsyngifí.;
sem þeim ér kennt að þekkja Rvík, 31. ágúst J9þ6.,:..\»£
Krist, gérá hann að fyrirmynd Árelíus, Níelsspn. ]

!!!í!I!Hí!:IííHhíIíí1gI!!!iíIM •

Náttóran er étæmandi uppspretta
yndisstunda fyrir börn
að fá bréf frá sem flestum um
þetta orð, svo að hægt sé að á-
kveöa útbreiðslu þess sem nán-
ast.
Frá H. H. (þ. e. Hallþirni Hall-
dórssyni) barst mér svo látandi
athugasemd, dagsett 31. júli:
Af tilefni í orðunum, stað-
all, staðla og stöðlun í þætt-
inum Mál og menning i Tim-
ánum sunnudaginn 29. þ. m.,
leyfi ég mér að vekja athygli
á því, að stanflardisermg á
dönsku (Normung á þýzku)
þýðir kvörffun á íslénzku (sbr.
ákvörðun) og standardisera þá
kvarffa, enda þýðir orðið
standard „mælir, kvarði“.
Mér voru þessi orð vel kunn
áður. Ég lærði þau, er ég orðtók
kennslubækur í hagfræði eftir
Gylfa Þ. Gíslason menntamála-
ráðherra, fyrir nokkrum árum.
En mér falla betur orðin staðall,
staðla og stöðlun, og fyrir þá sök
vakti ég athygli á þeim. Ég hefi
ekki trú á því, að orðið lífskvarði
útrými danska oröinu leve-
standard, sem oft heyrist í ís-
lenzku, en lífsstaðall ætti frem-
ur að geta gert það. Sögnin
kvarða mun einnig hafa verið
tekin upp í merkingunni „kali-
brere“, að þvi er Steingrímur
Jónsson rafmagnsstjóri segir
mér;i En um þessi mál ætla ég
ekkn aff deila. Orðasmiðanna er
Mt
Rithöfundurinn Raehael Car-
son mun mörgum: íslendingum
að góðu kunn fyrir bók sína „Haf-
ið og huldar lendur“, .seiu. komið
hefur út í íslenzkri ,þý,ðingu. í
grein í tímaritiuu.: g.ýVpmans
Home Companion“.;.h,pfur hún
skrifað um þá ótæ?Rai)Sli upp-
sprettu undrunar pg, gleði, -sem
náttúrna geti orðiff þörnum, ef
athygli þeirra sé .þeint á þær
brautir. Lýsir hún, þyí hvernig
hún hafi tekið lítinn frænda
sinn með sér niður í fjöru. eitt
óveðurskvöld, er hann- var, aðeins
20 mánaða gamall og. - hvernig
hún hafi síðan tekiö drenginn
með sér í gönguferðir um skóga
og strönd. Aldrei kveðst hún
hafa reynt að kenna honum nöfn
á dýrum og jurtum, áðeins rætt
við hann um það, sem vakti at-
hygli hennar sjálfrar. Síðar hafi
sig furðað á því hve mörg nöfn
liafi fests í minni drengsins og
(iTamliaicí á 8. siðu)
að búa til orð, en tíminn- sker
úr því, hver sigra.
Vilmundur Jónsson landlækn-
ir kenndi mér nýlega skemmti-
legt orð. Það var orðið liándvit í
sambandinu bera vitni um hand-
vit. Hafði Vilmundur. lært þetta
í skýrslu um réttarrannsókn, er
hann las nýlega. Þetta orð hefir
eklri áður komizt á orðabækur.
H. H.
\\ t . ' , i

œm