Tíminn - 19.01.1945, Blaðsíða 3

5. blað
M, föstudaglmi 19. jan. 1945
Páll Þorsteinsson:
»Menningarbúskapur«
i.
Sumir þeir, er fjalla um þjóð-
félagsmálin, hafa á síðustu tím-
um skreytt ræður sínar og rit-
smíðar ýmsum nýyrðum. Sú
framleiðsla beinist ekki sízt að
því að auðkenna bændastétt
landsins og búnaðarháttu henn-
ar.
Einn af ráðherrum landsins
hefir þegar framkvæmt þá ný-
sköpun að mynda orðin „kjöt-
bóndi“ og („mjólkurbóndá''1 og
birt þau í senn gervöllum lands-
lýð gegnum útvarp ríkisins.
Orðicí „menningarbúskapur“ er
og nýr ávöxtur, sem vaxið hefir
upp úr þessari nýrækt í jarð-
vegi tungunnar. Hefir eigi enn
verið metið gildi hans og gæði.
En ef orðinu „menningarbú-
skapur“ ber þegnréttur í ríki
íslenzkrar tungu, mun orðið „ó-
menningarbúskapur" geta öðl-
azt sess gegnt því samkvæmt
lögmáli tungunnar. Er þá eigi
að ófyrirsynju að gera sér þess
grein, hvernig draga eigi línu
milli menningar og ómenningar
eftir bæjarstæðum og búskap-
arháttum.
II.
Nú er mikið orð á því gert, að
landbúnaðurinn á íslandi sé
þjóðhagslegt vandamál. Þeir,
sem mest hafa um þetta að
segja, þykjast jafnframt hafa
eitt allsherjar úrræði í þessum
efnum, er leysa á allan vanda.
Samfærsla byggðarinnar virð-
ist að þeirra dómi vera óvé-
fengjanlegt goðsvar við öllum
vandamálum íslenzkra sveita.
Samt sem áður er stefnan iðu-
lega skýrgreind þannig, að ætl-
unin sé ekki sú að eyða þann
veg heilar sveitir eða byggðar-
lög, heldur aðeins færa úr stað
einstök býli úr afdölum eða af
annnesjum þessa lands að und-
angenginni athugun á staðhátt-
um. Eigi verður fram hjá því
horft, að slík skýrgreining hinn-
ar „nýju stefnu“ er í einu óljós
og ekki með heilindum. Það get-
ur ékki talizt ný stefna að vilja
kappkosta að konia upp þéttbýli
á vissum stöðum, aðallega í við-
bót við þá byggð, sem fyrir er,
með tilliti til eðlilegrar fólks-
fjölgunar og ekki sízt með það
fyrir augum að efla nýjar fram-
leiðslugreinar, svo sem fjöl-
breytta garðrækt, gróðurhúsa-
rækt og ýmiss konar iðnað. Það
hefir um alllangt skeið einmitt
verið áhugamál margra manna,
sem efla vilja veg og gengi sveit
anna og framleiðslu þjóðarinn
ar í heild. Og það markar ekki
nýja stefnu, þótt einstök býli,
sem illa eru sett, leggist í eyði,
eða séu færð til. Og það leysir
heldur ekki þjóðhagslegan
vanda. Fasteignamatið nýja
sýnir, að á árunum 1930—1940
hafa 371 jörð fallið úr byggð á
íslandi. Það er að meðaltali ein
eða tvær jarðir í hverjum hrepp
á landinu. í stað þess hafa risið
upp 572 býli á ýmsum stöðum
á sama tíma. Þrátt fyrir þessa
breytingu eru vandamál land
búnaðarins í heild nær alveg hin
sömu eftir sem áður. Sé það
hins vegar ætlunin að taka upp
nýja róttæka stefnu um sam-
færslu byggðarinnar með það
fyrir augum að leysa þjóðfélag
ið úr miklum vanda, hlýtur að
vera fyrirhugað að uppræta heil
byggðarlög eða heilar sveitir á
ýmsum stöðum á landinu. Er þá
næsta lítilmannlegt að hylma
yfir þær fyrirætlanir með falskri
túlkun málanna.
En víst er um það, að þessi
„nýja stefnan" er birt þjóðinni
með ýmsum hætti, en þeim á-
huga, sem trúboðum er gefinn
og boðuð sem fagnaðarerindi,'
er flutt sé öðrum þræði af ein
skærri umhyggju fyrir menn
ingunni í sveitum landsins.
III.
íslendingar hafa oft verið
nefndir söguþjóðin og það með
réttu. Bókmenntirnar, sem skrá
settar eru á hinu forna og fagra
máli okkar, íslenzkunni, eru
hinn dýrmætasti arfur þjóðar-
innar, sem hefir verið og er
sameign hennar. Skáldin, sem
þessi verðmæti hafa skapað,
hafa aldrei myndað sérstaka að-
alsstétt í þessu landi. Egill
Skallagrímsson og Snorri
Sturluson voru að vísu efnaðir
höfðingjar að fornu, og Einar
Benediktsson hafði oft yfir
miklum fjármunum að ráða á
mælikvarða síðari tíma. Á hinn
bóginn naut Hallgrímur Péturs-
son eigi auðsældar, en gaf þjóð-
inni samt sem áður andlegan
fjársjóð, sem hús hefir lært
nokra mannsaldra. Stephan G.
Stephansson var aðeins bjarg-
álna frumbýlingur, en þó jafn-
framt „mesta skáld í öllum ný-
lendum Breta“. Þorgils gjall-
andi var fátækur einyrki úti á
landi, sem kom ekki einu sinni
til Reykjavíkur alla sína ævi,
en vann eigi að síður merkileg
bókmenntastörf. Athuganir, sem
merkur fræðimaður hefir gert
sviði íslenzkunnar, leiða til
Deirrar niðurstöðu, að æsku-
menn, sem setztir eru á bekk í
Menntaskóla Reykjavíkur og
flestir hafa alizt upp við „menn-
ingarbúskap“ þéttbýlisins, sýna
þrátt fyrir allt mun minni orð-
gnótt í ritgerðum sínum held-
ur en „útkjálka“-bóndinn Þor-
gils gjallandi hafði á takteinum.
Rannsóknir, sem gerðar hafa
verið í sambandi við próf skóla-
barna mörg undanfarin ár, sýna
glöggt, að harla lítill munur er
á kunnáttu unglinganna í strjál-
býli og þéttbýli. En ef metið er
eftir aðstöðu til skólanáms og
starfstíma skólanna, er hlutur
sveitaæskunnar mun betri. Þess-
ar athuganir hafa meira að
segja varpað ljósi yfir þá stað-
reynd, „að börn í farskólum og
enda líka föstum skólum utan
kaupstaða læra jafnmikið í
reikningi eða meira næstu þrjú
árin fyrir fermingu en kaup-
staðabörnin öll sex eða sjö
skólaárin." Skýringin, sem gefin
er á þessu fyrirbrigði, er m. a.
sú, að mjög sennilegt sé, „að
umhverfi og dagleg störf leggi
miklu betri grundvöll að reikn-
ingsnámi barna, sem alast upp
í dreifbýli heldur en hinna, sem
alast' upp í kaupstöðum." Nú er
reikningur sú námsgrein, sem
byggist hvað mest á skýrri hugs-
un og persónulegum þroska að-
ilans, en það er aftur undirstað-
an að menningu mannsins.
Skýrslur áfengisverzlunarinn-
ar um áfengiskaup og skýrslur
heilbrigðisstjórnarinnar um viss
samskipti sumra borgaranna
við innlenda og erlenda menn
sanna og átakanlega það, sem
augljóst er af daglegu lífi, að
„menningarbúskapur" þéttbýl-
isins er því miður ekki áfalla-
laus.
Hvernig sem litið er á þessar
staðreyndir um menningu og
andlegan þroska þjóðarinnar,
ber allt að sama brunni, svo að
ekki verður séð, hvernig- draga
má línu milli menningar og ó-
menningar eftir landfræðileg-
um staðháttum einstakra hér-
aða á íslandi. Þær virðast þó
helzt benda til þess, að sjálft
þéttbýlið standi höllum fæti á
sumum sviðum menningarinnar
og þurfi sannarlega að vera vel
á verði í þeim efnum, þegar
fram líða stúndir.
IV.
Efnahagur og atvinnuskilyrði
munu eiga að kallast meginat-
riði „menningarbúskaparins".
Nú er það kunnara en frá þurfi
að segja, að arður búanna fer
eigi eingöngu eftir þéttbýli og
samgönguskilyrðum. Sauðfjár-
ræktin krefst mikils víðlendis
svo að vel sé. Kjarnmestu sauð-
löndin eru einatt inn til dala og
upp til heiða og verða oft ekki
nytjuð að fullu/nema þar sé
byggð. Reynslan sannar, að af-
urðir sauðfjárins rýrna, þar sem
byggðin þéttist, þótt ræktunar-
lönd séu næg, ef þröngt er um
haglendi. Ýmiss konar hlunn-
indi eru víða til mikilla nota,
en að jafnaði mest í „útkjálk-
um“ landsins. Gæði landsins og
fjarlægðir frá stærsta markaði
landbúnaðarafurða innan lands
fara á engan hátt saman. Rækt-
unarlönd eru oft hin beztu í af-
skekktum sveitum og mörgum
sinnum frjórri en hin gróður-
beru holt umhverfis Reykjavík,
sem þó eru brotin til ræktunar,
rétt eins og skortur á landrými
stæði þjóðinni fyrir þrifum. All-
ir munu sjá, hversu fráleitt það
er að draga saman framleiðslu
landbúnaðarvara, þegar hörgull
er á ýmsum nauðsynlegum mat-
vælum í landinu. Auk þess eru
líkindi til, að með auknum iðn-
aði megi gera sumar afurðir
landbúnaðarins fjölbreyttari en
ennþá er orðið til neyzlu innan
lands og aðrar stórum verðmeiri
en verið hefir til sölu á erlend-
um markaði.
V.
Kenningin um „menningar-
búskap“ og samfærslu byggðar-
innar er studd með því, að allir
þurfi á greiðum samgöngum,
rafmagni og fleiri þægindum að
halda, en það sé ofvaxið íslenzku
þjóðinni að gera sér öll óðul
landsins undirgefin á þann hátt.
BÓKMENNTIR OG LISTIR
Tveír ungir rithðiundar
Ég minnist þess að hafa eln- er þá þegar hafði tileinkað sér
hvern tíma séð á það bent í sjálfstæðan og sérkennilegan
Nú er það öllum kunnugt, að á
síðustu áratugum hefir orðið
gerbreyting á samgönguháttun-
um í þessu landi. Akbraut hefir
verið lögð langdrægt umhverfis
landið og allvíða út um héruð-
in. Bifreiðar hafa leyst „þarfasta
þjóninn" af hólmi að miklu leyti
og reksturskostnaður þeirra
komizt í það horf, að hestorkan
reynist oft dýrari. Þessu hefir
þjóðin afkastað á stuttum tíma,
þrátt fyrir litla peningaveltu og
margháttaða örðugleika. Nú eru
í aðsigi breytingar á vinnuhátt-
um í vegagerð. Það er meira að
segja fullyrt af núverandi for-
sætisráðherra og ýmsum fylgj-
endum hans, að á næstunni
verði sama verk unnið í vega-
gerð fyrir tvær krónur, sem nú
kostar tólf til fimmtán krónur.
Með öðrum orðum, að leggja
megi sex til átta sinnum lengri
vegi en nú er gert fyrir sama
fjárframlag.
En svo ber við, að samtímis
því að þetta er staðhæft, segja
ýmsir stallbræður ráðherrans,
að hagur þjóðarinnar muni ekki
þola það, að vegakerfið í land-
inu sé fullkomnað og aukið svo
frá því sem þegar er orðið, að
viðhlítandi sé að viðhalda að
mestu því strjálbýli, sem nú er í
þessu landi.
Hér skortir mjög á samræmi
jOg skakkar allmiklu um niður-
stöður.
Ennfremur er vitað, að sam-
göngutækin sjálf eru sífellt að
fullkomnast. Hér hafa verið bif-
reiðar á vegum erlendra manna
á síðustu misserum, sem runinð
hafa greiðlega yfir misjafna vegi
og jafnvel vegleysur. Meðal ann-
| ars er ýmsum kunnugt, að setu-
| liðsmenn hafa haft vélknúin
í fargögn í fórum sínum, sem
! komizt hafa hindrunarlítið um
í órudda mela, ægisanda og yfir
óbrúuð stórvötn, svo sem Jök-
ulsá á Breiðamerkursandi.
Enn er fluglistin alveg á byrj-
unarstigi hér á landi, en sú
byrjun, sem orðin er, vekur
vissulega góðar vonir, svo að
ætla má, að hlutverk flugvél-
anna verði hið mikilsverðasta,
þegar á næstu árum. Slík far-
gögn gera fjarlægðirnar milli
bæja og héraða í þessu landi að
nær engu. Meira að segja er tal-
að um flugvélar erlendis, ,er ým-
ist þurfa mjög lifcla og óvandaða
flugvelli eða setzt geta hvar sem
er, eins og fuglinn fljúgandi.
Þegar samgöngumálin eru
skoðuð í ljósi þessara stað-
reynda, virðist fremur ástæðu-
lítið að vera svo óttasleginn- yfir
(Framhald á 6. síðu)
grein hér í blaðinu, að ávallt
yrðu margir til þess að taka
upp þykkjuna fyrir sveitirnar
og sveitafólkið, ef farið væri um
það hraklegum eða ómaklegum
orðum. Á hinn bóginn væri eins
Óskar Aðalsteinn Guðjónsson
og ævinlega mætti að ósekju
ganga í skrokk á því fólki, er
fest hefir byggð í hinum dreifðu
sjávarþorpum landsins. Fer því
þó fjarri, að barátta þess sé sið-
ur virðingarverð eða óþjóðholl-
ari en annarra þegna þjóðfé-
lagsins, eða það eigi minni rétt
á vernd, ef á það er hallað.
Það er einnig eftirtektarvert,
hversu fáir rithöfundar hafa
kosið sögum sínum svið meðal
þessa fólks. Enn er það mest í
; tízku, að sögurnar gerist til
sveita fyrir svo eða svo mörgum
áratugum. Á þetta vafalaust rót
sína að rekja til þess, að skáld
;okkar og rithöfundar eru und-
| antekningarlítið sveitamenn að
uppruna, fóstraðir í hinum
dreifðu býlum og mótaðir þar.
i En nú á hinum síðustu árum
hefir komið fram á sjónarsviðið
! ungur rithöfundur, sem alger-
| lega hefir helgað sögur sinar
1 fólkinu og lífinu í bæjum og
þorpum við sjávarsíðuna. Þessi
ungi rithöfundur er ísfirðing-
urinn Óskar Aðalsteinn Guð-
jónsson. Þriðja skáldsaga hans,
„Húsið í hvamminum“, kom út
nokkru fyrir jólin í vetur.
Fyrsta bók hans kom út fyrir
allmörgum árum og hét „Ljósið
í kotinu“. Bar hún öll merki
byrjandans, enda rituð af korn-
ungum manni og lítt reyndum á
þeirri hálu og villugjörnu braut,
sem krafizt er, að rithöfundur-
inn þræði. Næsta bók hans,
„Grjót óg gróður“, er kom út
fyrir fám árum,hlaut hina beztu
dóma. Þótti hún bera vitni um
ótvíræða hæfileika höfundarins,
stíl, sem féll vel að yrkisefni
hans og efnismeðferð. Þessi stíll
hans var kröftugur og hvatlegur
og snöggyrtur. í hinni nýju bók
hefir hann enn þroskazt og
auðgazt.
„Húsið 1 hvamminum“ er al-
ger nútímasaga og gerist 1
kaupstað, eins og fyrri bækur
höfundarins báðar. Söguhetjan
er ung stúlka, — Auður Álf-
hildur heitir hún —, er flytur
til kaupstaðarins og setzt þar að.
Þar segir frá lífi hennar og
þrám, ást og þróttmikilli lifs-
baráttu oig loks sorg hennar, er
hinn ungi maður hennar fellur
á þeirri vígaslóð, þar sem svo
margir vaskir synir íslands hafa
sinn bana beðið þessi síðustu ár.
Inn I sögu hinnar ungu og táp-
miklu stúlku er svo slungið
margvíslegum myndum úr
kaupstaðarlífinu. Eru þar ekki
sízt margar sérkennilegar og
tápmiklar lýsingar á konum,
ungum og öldruðum.
Yrkisefni sínu gerir Óskar Að-
alsteinn þau skil,að margur eldri
rithöfundur væri fullsæmdur af.
Er vart um það að deila, að með
þessari bók hefir hann hafizt á
bekk hinum fremstu ungum rlt-
höfundum okkar.
„Húsið í hvammlnum“ er 360
blaðsíður og kostar 48 krónur
í bandi og 38 krónur ób. Útgef-
andi er Prentsmiðjan ísrún á
ísafirði.
* * *
f
Haustið 1935 fór ungur mað-
ur af íslandi af stað út í heim-
inn til þess að afla sér þess
frama, er auðið mætti verða.
Hann hét Þorsteinn Stefáns-
son, ættaður af Austfjörðum, og
Þorsteínn Stefánsson
var einráðinn í að verða rithöf-
undur. Hann hafði margvísleg-
um störfum gegnt, þótt ungur
(Framhald á 6. síðu)
Sigurður Helgason;
Nóbelsverðlaunaskáldið
Jóhannes V. Jensen
Hér birtist framhald greinar Sigurðar Helgasonar rit-
höfundar um danska Nóbelsverðlaunaskáldið Jóhannes V.
Jensen. Er hér getið hinna helztu skáldrita hans og stutt
grein gerð fyrir efni þeirra. — Niðurlag þessarar greinar
um Jóhannes V. Jensen birtist í næsta föstudagsblaði.
einkum þegar skáldfrægð hans
tók að vaxa flestum andstæð-
ingum yfir höfuð, eins og áður
er vikið að.
Þessi fyrsta bók hans, skáld-
sagan Danskere, segir frá sál-
arstríði ungs sveitamanns, sem
fer til náms í kaupstað, samlag-
ast treglega umhverfi sínu þar
og líður illa af þeim sökum. Er
talið, að bókin sé að mestu leyti
saga hans sjálfs á námsárun-
um, enda þótt hann hafi harð-
lega neitað því.
Tveimur árum síðar kom
næsta bók, skáldsaga eins og
hin, Ejnar Elkjær, (1898), um
svipað efnl, en þótti veigameiri
bók. Sama ár kom út fyrsta
bindið af sögum hans frá Him-
merlaðdi. Nefndist það Him-
merlandsfolk, og með þeirri bók
vann hann sér þegar sess meðal
fremstu rithöfunda. Síðar bætt-
ust við tvö bindi í þetta safn,
Himmerlandshistorier (Sögur
IV.
Fyrsta bók Jóh. V. Jensens
kom út 1896, og þar með hófst
hin langa og margbreytilega rit-
höfundarstarfsemi hans. Hann
var 23 ára að aldri og hafði
hlotið þann undirbúning, sem
lýst hefir verið hér að framan,
frjálslegt og þroskavænlegt
uppeldi í heppilegu umhverfi,
góða menntun og talsverða
þjálfun í ritleikni. Síðar komst
hann svo að orði, að hann hefði
„hefnt sín“ með því að gerast
rithöfundur. Notar hann og það
orðatiltæki sums staðar í bókum
sínum og virðist eiga við það,
að viðkomandi jafni sakirnar
við samtíð sína eða umhverfi
með því, sem hann tekur sér
fyrir hendur. Þessi hefnd
skáldsins var nú samt engan-
veginn mjög grimmileg, að
minnsta kosti ekki í fyrstu, en
síðar kann að vera, að ýmsa
hafi sviðið undan penna hans,
Johannes V. Jensen
frá Himmerlandi) 1904 og 1910.
Þesar sögur frá Himmerlandi
mynda sérstæða heild meðal
annara verka Jóh. V. Jensens.
Efni þeirra sækir hann heim til
æskustöðvanna, og eru margar
þeirra það, sem kallaðar eru
sannar sögur, en þær eru sagðar
með nýjum hætti og af mikilli
snilld. Hv*.:sdagslegt efni verður
þar víða að margþættum og
áhrifaríkum skáldskap. Bregður
þar sums staðar fyrir gaman-
semi, en víðast ber mest á ör-
lagaþrunginni alvöru í þessum
sögum.
Heiðabændurnir og heiðakon-
urnar eiga þarna sina þætti,
kjör þeirra, örlög og hugsunar-
háttur. í Himmerlandi var mik-
ill fjöldi umrenninga og ýmis
konar einkennilegra manna á
uppvaxtarárum Jóh. V. Jensen,
og verða þeir honum að drjúgu
yrkisefni. Hann lýsir himmer-
lenzku fiskimönnunum, sem
kynslóð eftir kynslóð höfðu
haldið bátum sinum til fiskjar
eða siglt með bættum seglum út
eftir ostrumiðunum og höfðu
alltaf verið svo fátækir, að eng-
um óðalsherra flaug í hug að
gera sér þá að féþúfu. Og allar
þær manngerðir, öll þau örlög
og atvik, sem sagt er frá í þess-
um sögum, eiga rætur sínar í
umhverfi Himmerlands, og sjálf
heiðin leggur þar til drýgsta
skerfinn. „Hinn þunglyndislegi
eyðiblær Vestur-Himmerlands
speglast í þeim“.
Næst þessum bókum kom
Kongens Fald, stór söguleg
skáldsaga í þremur bindum.
Hún kom út á árunum 1900—
1902, og er efni hennar sótt 1
miðaldasögu Danmerkur frá
tímum Kristjáns II.
Almennt mun svo litið á, að
Kongens Fald teljist með því
bezta, sem eftir Jóh. V. Jensen
liggur, einkum sumir kaflarnir
og einstakar lýsingar, t. d. á
grimmd og eyðileggingu hern-
aðarins, ýmsum þjöðlífsmynd-
um og sálarlífs-fyrirbrigðum,
hefndarþorstanum og ástúðlegu
sambandi foreldra og barna.
Náttúrulýsingar bókarinnar
þóttu og einstæðar að snilld.
„Hann breiðir út fyrir augum
lesenda sinna brosandi lands-
lag Danmerkur með skógum,
engjum og ökrum, og lætur þá
sjá, hvernig korngresið bylgjast
í sumarblænum". Og samtíðar
ritdómari kemst svo að orði:
„Sérhver strengur í sál lesarans'
hlýtur að hrærast, ýmist af bitr-
asta sársauka eða dýpsta fögn-
uði.“ En það, sem þessir góðu
menn nefna hér, hefir raunar
alltaf verið talið meðal höfuð-
kosta Jóh. V. Jensens, bæði fyrr
og síðar.
Um þessar mundir var Jóh.
V. Jensen á stöðugu ferðalagi
um heiminn og lengst af ævl
sinnar. Þegar Ejnar Elkjær kom
út, hafði hann nýlega brugðið
sér snögga ferð til Ameríku,
síðan var hann á Spáni, í
Frakklandi, Englandi og í Nor-
egi. 1902—1903 fór hann til Ind-
lands um Kína og Japan og það-
an til Ameriku, enda lýsir hann
vinnubrögðum sínum í sam-
bandi við næstu bók á þessa
leið:
„Ég gerði frumdrögin að henni
í New York 1897 og hefi unnið að
henni síðan. í Noregi með skíði
á fótum, í París við hið hvíta
ljós Boulevardans, milli pálm-
anna í Singapore, í pestarlofti
Shanghaiborgar, í bitrum vetr-
arkuldanum í Chicago, við
vængjaþyt farfuglanna í vor-
kuldunum í Arkansas og í raf-
magns-hitabeltisloftslagi New
York borgar“.
Þessi bók, sem var samin og
skrifuð svona víða í veröldinni,
heitir Madame D’Ora (1904) og