Tíminn - 19.01.1945, Blaðsíða 5

5. blafí
TtMEVTV, föstudajglim 19. jan. 1945
5
IJnt þetta leyti fyrir 95 árum:
Vilhelm Moberg
Saya barnanna:
„Pereatið“ - aíhrópun Svein-
bjarnar Egilssonar
íslendingum hefir löngum
fallið illa að lúta aga. Þeim er
i blóð borin furðulega sterk
hneigð til þess að fara sínu
fram, hvað sem boðið er eða
bannað, og það er ekki örgrannt
um, nema í þeim búi laundrjúg
löngun til þess að brjóta fyrir-
mæli og reglur.
Þessi einkenni koma oft
gangast, en þeir neituðu þvi
þverlega allir nema einn. Töldu
þeir frelsi sínu og mannréttind-
um misboðið með þessari kúgun,
enda hefði rektor ekki vald til
slíks að lögum skólans. Leitaði
rektor þá úrskurðar y^irvald-
anna um fyrirmæli sín, og hlutu
þau staðfestingu þeirra. Var nú
ófriður í skólanum kominn á
Reykjavík eins og hún var slðasta sumarið, sem Sveinbjörn Egilsson lijði.
fram, og það er þó kannske um-
fram allt grunnt á þeim í skól-
um landsins, þar sem lítt tamdir
unglingar eru margir saman-
komnir. Hefir svo verið fyrr en
nú á síðustu áratugum, og það
jafnt, þótt uppeldi væri agasam-
ara fyrr á tímum. Sögufrægasta
skólauppþot, sem orðið hefir hér
á landi, er þó pereatið svo-
nefnda, er piltar á latínuskól-
anum í Reykjavík afhrópuðu
Sveinbjörn rektor Egilsson vet-
urinn 1850.
Um þetta leyti var talsverð
ólga hér á landi, og hefir það
sjálfsagt skapað heppilegan
jarðveg fyrir uppþot slíkt sem
þetta, því að oft er skammt öfg-
anna á milli á umbrotatímum,
eins og dæmin sanna. Á sömu
sveif hefir svo lagzt þetta óstýri-
láta eðli, sem svo ríkt er í ís-
lendingnum, ekki sízt á æsku-
skeiði, og loks má vera, að per-
sónuleg óvild og undirróður hafi
að einhverju leyti verið þarna
að verki.
Tildrög þessa atburðar voru
þau, að árið 1847 hafði verið
endurreist i latínuskólanum
bindindisfélag, er upphaflega
hafði -verið stofnað í Bessa-
staðaskóla nokkrum’árum áður.
Var það nefnt Bindindisfélag
Reykjavíkur lærða skóla, og var
rektor sjálfur formaður þess.
Bar fátt til tíðinda um félags-
skap þennan þar til eftir nýár
1850. Hafði um veturinn verið
að magnazt ókyrrð og ólga í
skólanum, og má ætla, að ekki
hafi allir virt félagsskapinn sem
skyldi.
Hinn 9. og 10. janúar skrifuðu
fimmtán skólapiltar rektori bréf
og tjáðu honum, að þeir væru
gengnir úr bindindisfélagi skól-
ans. Báru þeir því við, að félag-
inu væri lítill sómi sýndur, og
meðal annars hefði enginn fé-
lagsfundur verið haldinn um
haustið, og væri þó svo ákveðið
í bindindislögum skólans.
Rektor brá nú við og efndi til
fundar hinn 12. janúar. Fannst
honum það bera vott um mikið
staðfestuleysi í góðu máli, ef fé-
lagið ætti að sundrast svo fljótt.
Hélt hann ræðu á fundinum og
brýndi fyrir piltum nytsemi
bindindisins og sagði meðal
annars, að þeir ættu að vera í
félaginu af trú á hana, en ekki
af neinni hálfvelgju. Fór þó svo,
að sjö piltar gengu úr félaginu.
Hina næstu daga voru viðsjár
miklar í skólanum, og hörðnuðu
nú mjög tök rektors, sem í fyrstu
hafði farið sér hægt. Taldi hann
sig hafa vald til að setja piltum
lög í þessu efni. 14. janúar skip-
aði hann piltunum, sem úr fé-
laginu höfðu gengið, að ganga
í það aftur. Boðaði hann til
skólafundar um kvöldið og las
upp ný bindindislög, þar sem
svo var ákveðið, að piltar skyldu
allir vera í bindindi, og voru
lagðar við refsingar, ef út af var
brugðið. Þriðja brot skyldi varða
brottrekstri úr skóla. Spurði
rektor piltana sjö hvern um sig,
hvort þeir vildu undir þetta
það stig, að kennsla öll féll nið-
ur næstu tvo daga.
Að morgni 17. janúar voru
piltar enn kvaddir til fundar.
Hélt rektor þar harðorða ræðu
og kallaði skólann meðal ann-
ars ^gróðrarstíu lasta og ó-
dyggða“ og pilta „ekki allfáa ó-
ráðvanda“. „Hegning laga og
glæpa mænir eftir yður vonar-
augum“, sagði hann. Er hann
hafði lokið máli sínu. skipaði
hann þeim hverjum í sinn bekk
að lesa. En piltar voru hinir æf-
ustu, kölluðu ræðu rektors „ó-
þolandi skammaræðu" og sögðu,
að ekki hefði . verið hringt til
bæna eins og títt væri á morgn-
ana og þóttust ekki þurfa að
hlýða rektor, Hélt rektor heim
til sín, en piltar þustu út og
héldu suður fyrir bæ. Gengu
síðan aftur heim að skólanum
fylktu liði og þaðan að húsi
rektors, er síðar var nefnt Velt-
an og var rifið 1890. Fóru þeir
með hrópum miklum og kölluðu
á latínu: „Burt með meistara
Sveinbjörn Egilsson'". Kom
rektor út í dyrnar á húsi sínu,
hneigði sig og þakkaði þeim
komuna. Hurfu þeir þá brott, en
ítrekuðu afhrópun sína í bæn-
um og síðast í skólanum.
Ekki þarf að fjölyrði um það,
að nám pilta og skólahald allt
fór mjög í handaskolum það,
sem eftir var vetrar. Um vorið
sigldi rektor til Hafnar til þess
að halda fram málum sínum við
stjórnina þar. En þótt hann
héldi velli, varð skólastjórn
hans ekki löng eftir þetta. Hann
baðst lausnar ári síðar og sum-
arið 1852 andaðist hann. Er ekki
ólíklegt að þetta stímabrak
allt og óvild sú, er margir sýndu
honum, hafi átt sinn þátt-í því
að buga hann. Næsti rektor
skólans varð Bjarni Jónsson, er
áður hafði verið yfirkennari við
latínuskóla í Danmörku, og
gegndi hann embættinu til
dauðadags 1868. Hann var um
margt merkur maður, en drykk-
felldur, og mun drykkjuskapur
skólapilta, er Sveinbirni Egils-
syni vannst ekki þrek og líf til
þess að hamla gegn nema stutta
stund, hafa verið allmikill um
hans daga.
Eins og nærri má geta vakti
skólauppþotið mikinn styr og
umtal í fábreytni bæjarlífsins.
Tóku menn misjafnlega á þess-
um atburðum. Voru sumir skóla-
piltum reiðir, en aðrir gramir
fyrir þessa framkomu við slíkan
mann sem Sveinbjörn Egilsson.
Aðrir hlógu og sögðu sem svo, að
þetta væru strákar, sem ekki
létu kúga sig. Tveir embættis-
menn hlutu ekki lítið ámæli
fyrri afstöðu sína í þessari
orrahríð. Var annar þeirra
Kristján Kristjánsson land- og
bæjarfógeti, er sannaðist að
setið hefði að drykkjfi með skóla
piltum á heimili sínu eftir upp
þotið. Varð hann að gefa upp
embætti sitt árið eftir, og var
þetta eitt af því, sem honum
var gefið að sök. Hinn var Pétur
(Framhald á 7. siðu)
Eiginkona
FRAMHALD
lega hneigður til búskapar, en svona hafði hann þó ekki verið
hingað til.
Það er eitthvað, sem þjáir hann. Hermann er ekki lengl að
uppgötva, hvað það er. Hákon þráir konu. Gamli maðurinn sér
líka fljótlega, hver það er — hann er ekki glámskyggnari en
þetta ennþá. Hákon á bágt með að sneiða hjá einu heimili í
þorpinu. Já, það var enginn vafi — það var sú kona. Hnelln-
ustu kropparnir, sem maður sér — það eru þeir, sem laða mest.
Ja, kannske hefði honum farið eins og Hákoni, ef hann hefði
verið fjörutíu árum yngri.
Og Hermann veltir því fyrir sér, hvort Páll sé nokkur maður
handa þessari ungu stúlku. Páll ráfar þetta, og það er eins og
blóðið sé storknað í æðum hans. Skyldi nú lífið leysa það úr
læðingi, er mennirnir hafa fjötrað? Já, svona er það oft. Lífið
vill koma sínu fram. En þá er voðinn vís — ú-hú!
Þessi kona — ú-hú! Að ætla sér að komast upp á milli
hjóna! Það blessast sjaldan. Og maður, sem hugsar sig agnar-
vitund um, hvað hann er að gera — hann lítur ekki við giftri
konu. Það getur leitt ævilanga óhamingju yfir bæði, ef þeim
er hegnt lögum samkvæmt. Það kemur líka fyrir, að fólk, sem
gerist sekt um hjónabandsbrot, endar lífið í gálganum eða á
höggstokknum. Og þess bíður áreiðanlega kaghýðing og þrælk-
unarvinna eða einhver þess háttar hegning, sem er hin mesta
vansæmd að. Það er engin gamanleikur þetta.
Já, það getur skorizt í odda .... Auðvitað getur kænt fólk
villt öðrum sýn um tíma, en Hákon er ekki kænn né slóttugur.
Og í þessu þorpi, þar sem augu eru á verði í hverjum kima, er
það ekki auðvelt að laumast óséður upp í rúm annars.'Hann
var vissulega kominn út á ógæfubraut. Skyldi hann snúa við
í tæka tíð?
• Og um það er ekki að deila, að menn ættu að vera svo hrein-
lundaðir og heiðarlegir, að enginn þyrfti að óttast, að nágrann-
arnir gerðu spjöll uppi í sjálfu hjónarúminu. Það var líka
æskilegt með tilliti til aga og siðsemi í landinu. Og hvers
vegna að stela steik grannans, þegar fullt var af veiðidýrum í
skóginum? Það er hægt að ná sér í kvenmann, án þess að troða
öðrum um tær.
En því er nú samt svo undarlega farið, að blóð mannsins
er máttugra en öll heimsins lög.
Ennþá hefir honum ekki tekizt að ná konunni á sitt vald —
það er augljóst. Hann er friðlaus af fýsn — hann er ástríðu-
fullur maður, sem engan hemil hefir á sér. Hermann hefir
tekið eftir ýmsu, sem hann getur ekki misskilið. Ef til vill
getur konan samt staðizt hann svo lengi, að fýsn hans hjaðni
af sjálfu sér eða leiti í annan farveg. En hann logar eins og
eikistokkur, og það getur auðveldlega- farið svo, að hún verði
eldinum að bráð, ef hún forðar sér ekki frá voðanum í tæka
tíð.
Og ef lífið kemur vilja sínum frám við þau, þá geta afleið-
ingarnar orðið þungbærar. Þá þurfa þau að taka á öllu sínu
hugrekki og þreki, þá kemur í ljós, hvað í þeim býr — ef það
býr þá nokkuð í þeim.
Ef Hákon hefði verið hygginn, myndu honum hafa verið hæg
heimatökin um að fullnægja hvötum sínum, án þess að eiga
hundrað í hættunni. Hermanni dylst það ekki, hvernig Elín,
vinnukonan, snýst í kringum hann, hvenær sem færi gefst.
Hún snýst í kringum húsbónda sinn eins og heimakær bleyða,
sem bíður þess, að hann strjúki henni. Hann þyrfti ekki að við-
hafa nein fleðulæti eða mikla blíðmælgi — þennan kvenmann
gæti hann lagt á bakið, hvenær sem honum sýndist, og þá væri
hann búinn að tryggja sér vinnusama og hagsýna konu — hún
kostar kapps'um að vinna Hákoni af trúmennsku, þó að hann
sé þvermóðskufullur og þybbist við.
Já, Hákon er ekki hagsýnn. Sæll er sá, sem ekki hefir fyrir
því að hugsa.
*
Og svo rennur upp sá morgun, að Hákon vaknar við þyt
ákafrar gleði. Hann skynjar þetta, áður en hann er búinn að
nudda stírurnar úr augunum, áður en hann hefir gert sér
grein fyrir annríki dagsins. Þetta er ekki neinn ljúfur draum-
ur, sem hann er að rifja upp, hann minnist þess, sem er miklu
meira vert — þess, sem er raunverulegt og hefir gerzt.
Hann komst heill á húfi og óbrotinn heim frá læknum. Og
þó skeytti hann ekkert um það, hvar hann gekk, gekk beint á
stokka og steina.
Margrét — nafnið ómar í andardrætti hans. Margrét — að
hann skyldi þora að vera svona nærgöngull við hana. Hann
botnaði ekkert í sjálfum sér eftir á. Hann hafði tekið utan
um mittið á henni og Jjrýst henni að sér, án þess að vita, hvað
hann var að gera. Og svo fann hann funheitar, titrandi varir
hennar við munn sér. Funheitar konuvarir opnuðust honum
snöggvast, en samt nógu lengi. Það var ekki nema sem svar-
aði einu andartaki, en það var samt nógu lengi.
Hákon fer út til þess að sinna jörð sinni og skepnum, og hon
um finnst þorpið, bithaginn, gerðin, rauðbrún björkin — allt
baðað annarlegu ljósi. Margrét — hann hefir nálgazt hana, og
hann finnur það marga daga og nætur á eftir. Ein lítil snerting,
snerting við hina þunnu húð varanna — og í henni fólst öll sál
konunnar. Þessi snerting var eins og óumræðilega glæst fyrirheit,
sem hann hrifsaði til sín í græðgi, — sem hann teygaði. Hinar
blíðu varir, ^sem titruðu við hörund hans, hafa í einu vetfangi
heitið honum allri konunni, líkama hennar og sál.
Og þegar hún baðst vægðar, þóknaðist hann henni, því
að hann fann til með því, sem hann átti, og vildi vægja því.
Hann sér ekki lengur rauðköflótta skýluna í espilundinum. En
það orkar ekkert á þolinmæði hans. Hún hefir glúpnað fyrir hon-
um — svo sannarlega sem varir hennar vorn mjúkar og titrandi,
og hann krefst ekki meira strax. Hann er hættur að koma til
Páls, hann þarf þess ekki — hann lifir svo dýrðlega daga án þess.
Hann erjar jörðina og vinnur vorverkin, en það er um Mar
gréti, sem hugsanir hans snúast. Hann sér hana fyrir sér, ber
fætta og rjóða í kinnum á mjaltaskemlinum -L blóðið streymir
fram í kinnarnar vegna hans. Því hann sá, hvaða litbrigði urðu
á andliti Margrétar, þegar hné hans námu við skemilinn hennar.
Og hann hefir séð hana prúðbúna á sunnudögum, í rauða upp
hlutnum, sem luktist um barm hennar — upphlut með ísaum
JÚLLl OG DÚFA
Eftir JÓJM SVEIIMSSOIM.
Freysteinn Gunnarsson þýddi
En við fengum fljótlega nægju okkar. Blá af kulda
stigum við upp úr aftur.
Á meðan við vorum að klæða okkur aftur, kom dreng-
ur hlaupandi heiman frá bænum.
Hann færði okkur þær fréttir, að sézt hefði til okkar,
og húsbóndinn hefði sagt, að við ættum að koma heim
og inn til hans undir eins.
Okkur brá í brún, því að nú vissum við, á hverju við
áttum von. Það var hvorki meira né minni en vöndur-
inn, sem beið okkar heima. Og allir vita, að vöndurinn
er ekki neitt barnagull.
Okkur hefði verið nær að hlýða Júlla heldur en að
vera að skvampa þetta í jökulköldu vatninu.
En nú var of seint að naga sig 1 handarbökin fyrir það.
Með tárin í augunum lukum við af að klæða okkur
og ætluðum svo heim.
En þá kom Júlli aftur til okkar eins og hann væri
kallaður.
Og aldrei gleymi ég því, hvernig hann reyndist okk-
ur þá.
Hann fann ekki að við okkur, heldur horfði hann á
okkur stéinþegjandi og alvarlegur. Það leyndi sér ekki,
að hann vorkenndi okkur, og við sáum undir eins á hon-
um, að hann ætlaði að hjálpa okkur.
„Ég skal koma með ykkur heim,“ sagði hann.
Og nú trítlaði allur hópurinn heim til bæjar. Yngstu
börnin nudduðu augun með hnúunum, eins og grátandi
börn gera venjulega.
Þegar heim kom, gengum við hægt og hægt inn göng-
in, löng og krókótt. Því næst urðum við að fara gegnum
baðstofuna, þar sem fólkið sat inni. *»
Við bárum okkur heldur ódjarflega. Allir horfðu á
okkur þegjandi og alvarlegir.
Loksins komumst við að herbergi húsbóndans.
Júlli barði að dyrum.
„Kom inn,“ var kallað inni.
Júlli opnaði dyrnar og ýtti okkur inn og hélt vinstri
hendinni um hurðarsnerilinn á meðan.
Síðan kom hann inn á eftir okkur og lokaði dyrunum.
Tilkynnmg
Nefnd setuliðsviðskipta hefir fyrir hönd rikisstjórnar-
innar fest kaup á ýmsum tegundum bifreiða, er setulið
Bandaríkfanna hér hefir afgangs sínum þörfum. Hér er
aðallega um vöruflutningablfreiðar að ræða af ýmsum
stærðum og gerðum. Ennfremur nokkrar svokallaðar
„jeep“ bifreiðar. Gert er ráð fyrir að sumar þessara bir-
reiða komi til afhendingar á næstu vlkum, en aðrar að
stríðslokum. ,
Fyrst um sinn þar til öðru vísi verður ákveðið mun Við-
skiptaráðið úthluta bifreiðunum til umsækjenda, og verða
bifreiðarnar seldar í því ástandi sem þær eru við afhend-
ingu frá setuliðinu.
Framleiðendur til sjávar og sveita, svo og aðrir, sem
vegna embættisstarfa eða nauðsynlegs atvinnureksturs
þurfa á slíkum bifreiðum að halda, verða að öðru jöfnu
látnir sitja fyrir um kaup. Skriflegum umsóknum skal
skilað til Viðskiptaráðs fyrir 1. febrúar 1945. Skal þar
skýrt fram tekið um stærð og tegund þeirrar bifreiðar, sem
óskað er eftir. Ennfremur skal upplýst til hvers nota skal
bifreiðina og hvort kaupkndi á bifreið fyrir.
Allar upplýsingar er varð sölu þessara bifreiða almennt,
verða gefnar í síma nr. 1886 kl. 5 til 6 daglega meðan á
úthlutun stendur, en að öðru leyti mun Viðskiptaráð, eða
einstakir menn úr Viðskiptaráði eigl vlðtöl út af um-
sóknum.
Er því nauðsynlegt að umsækjendur taki fram í um-
sóknum sínum allt er þeir telja máli skipta í sambandi
við bjfreiðaþörf sína.
Reykjavík, 16. janiiar 1945.
V í ðskíptar áðid.