Tíminn - 07.09.1945, Blaðsíða 3

67. blað
TlMPnV, föstndagiim 7. sept. 1945
3
Sunnlenzkur bóndi:
Raforkan og dreifbýliö
i.
Pátt hefir háð Lslenzkum
byggðum meira en skortur á
nægri og ódýrri raforku. Af þeim
sökum hefir dreifbýlið ekki ver-
ið samkeppnisfært við stærstu
bæina, hvorki um lífsþægindi
þau, sem fylgja rafmagninu, né
orku til margvíslegra starfa og
reksturs. Það er þess vegna
mjög eðlilegt, að einhver hávær-
asta krafa þeirra, sem dreifbý -
ið byggja, sé krafan um nóga
raforku við sama verði og aðrir
njóta. Og það er ekki aðeins, að
þessi krafa sé uppi hér á landi,
heldur er svo í mörgum öðrum
löndum, þar sem menn gera sér
vonir um, að uppbygging og
endurreisn geti hafizt, nú þegar
ekki þarf lengur að einbeita
orku þjóðanna við stríðsrekst-
urinn. Þannig er til dæmis í
Bretlandi. Það var eitt af þeim
atriðum, sem Jafnaðarmanna-
flokkurinn brezki setti ofarlega
á stefnuskrá sína við kosning-
arnar í sumar, að öllum byggð-
um Bretlands yrði séð fyrir
nauðsynlegu rafmagni gegn
sama gjaldi og mönnum er ætl-
að að inna af hendi fyrir raf-
magnsnotkunina í stórborgum
landsins. Þetta var af jafnaðar-
mönnunum brezku talinn ský-
laus réttur fólksins 'í hinum af-
skekktari byggum landsins, og
réttmæti kröfunnar meðal ann-
ars rökstutt með því, að þetta
fólk hefði eins og aðrir lagt sitt
að mörkum fyrir heill og velferð
föðurlandsins á þeim erfiðleika-
tímum, er yfir þjóðina hefðu
gengið á undanförnum árum, og
þess vegna gæti mannfélagið
og ríkisvaldið ekki sett það skör
lægra, þótt það hefði kjörið sér
starfsvettvang í strjálbýlinu. í
öðru lagi væri einnig skylt að
létta því lífsbaráttuna vegna
þess, að það væri raunverulegt
landvarnarlið þjóðfélagsins, er
stæði vörð um það, að brezk
byggð gengi ekki saman. Svo er
á málum litið þar.
Hinar háværu kröfur dreif-
býlisins á íslandi um skjótar ög
öruggar úrbætur á rafmagns-
þörf þess, eru því ekki einstakt
fyrirbæri. Þær eru aðeins þátt-
ur af sjálfsögðum kröfum tím-
ans, er ekki verða þagaðar í
hel. Þetta mál er líka komið á
rekspöl. Framsóknarflokkurinn
hóf fyrir nokkrum árum mark-
vissa baráttu fyrir því, að haf-
inn yrði nauðsynlegur undir-
búningur að stórfelldum fram-
kvæmdum í þessum efnum, er
tryggðu viðhlítandi úrlausn á
tiltölulega skömmum tíma.
Þetta undirbúningsstarf var
innt af hendi, og nú er næsta
sporsins beðið með óþreyju. Þess
er beðið, að hafizt verði handa
um stórfellda framkvæmd þessa
verks — mesta nauðsynjamáls
dreifbýlisins. Hyggist núverandi
ríkisstjórn, sem kennir sig við
nýsköpun (en er frægust fyrir
að gera ókjarasamninga og
sökkva miljónum í hafið), að
trássast við að framkvæma eðli-
legt áframhald þessa nauð-
synjamáls, mun það áreiðanlega
verða henni og hennar stuðn-
ingsflokkum dýrt.
II.
Það þarf ekki orðum að eyða
að því, hvílíkum umskiptum
það myndi valda, ef allar byggð-
ir íslands ættu kost á þeirri raf-
orku, sem þær hefðu þörf fyrir.
Um ellefu aldir hefir myrkrið
og vetrarkuidinn verið einn
höfuðfjandi þjóðarinnar. Bar-
átta hennar við þann höfuð-
fjanda hefir ekki síður verið
hörð og átakanleg en hún er
löng orðin. Væri það merkileg
bók, ef sú saga væri skráð til
hlítar af fullum skilningi og
rakin stig af stigi. Nú hefir
tæknin og þekkingin gert mönn-
um kleift að sundra myrkrinu
og vinna bug á kuldanum, en
fólkið í dreifbýlinu er óvíða
komið lengra en svo í þessu efni
— vegna mjög skiljanlegra erf-
iðleika — að það stendur á
þröskuldi hins nýja tíma — ljós-
aldarinnar og ylaldarinnar. En
nú er líka kominn tími til þess
að hefjast handa. Vindrafstöðv-
arnar, sem reistar hafa verið
víða um sveitir undanfarin ár,
eru bráðabirgðaúrlausn, sem að
víða er mikil umbót i bili, með-
an beðið er eftir höfuðátakinu,
en getur ekki leyst málið til
frambúðar, nema þá á stöku
stað, þar sem við sérstaka örð-
ugleika er að stríða um flutn-
ing raforku, er betur fullnægði
þörfinni.
En ylurinn og birtan, sem raf-
magnið á að veita í híbýli lands-
manna, er þó aðeins einn þáttur
í þeirri gagnsemi og blessun, er
rafmagninu fylgir. Annað er
það, hvílíkan vinnusparnað og
afköst við margs konar störf
rafmagnið getur haft í för með
sér. Húsmæðurnar losna við reyk
og ryk og umstang. Eldsneytis-
öflun fellur niður, og það sparar
vinnu, áburð og peninga og hlíf-
ir skógunum. Ekkert er auðveld-
ara en að láta ýmis konar bú-
vélar, eins. og skilvindur og
strokka, ganga fyrir rafmagni.
Þá skapast einnig skilyrði til
þess að mjólka með mjaltavél-
um, þar sem það þykir heppi-
legt, stunda margs konar heim-
ilisiðnað, sem í senn væri auð-
veldari og arðvænlegri með til-
styrk rafmagnsins, og reka ýmis
konar smíðaverkstæði. Væri
meira að segja efalaust, að víðs
vegar í sveitum landsins risu
upp iðnaðarstöðvar — heil
hverfi, sem að verulegu leyti
byggðu tilveru sína á bættri
hagnýtingu landbúnaðarafurða,
smíðum, vélaviðgerðum og öðru
slíku. En slík þróun er einmitt
aðkallandi nauðsyn vegna stór-
aukinnar vélanotkunar í dreif-
býlinu og fyrirsjáanlegrar aukn-
ingar í þá átt.
Þó er það enn ótalið, sem eitt
út af fyrir sig mætti kallast
bylting í íslenzkum búskap, ef
vel tekst. Nú í sumar hefir Bún-
aðaffélag íslands látið gera
merkilegar tilraunir um nýjar
heyþurrkunaraðferðir, sem að
verulegu eða ef til vill mestu
leyti leystu bændur undan
valdi veðráttunnar 1 því efni.
Þessum tilraunum er ekki lok-
ið, en líkur benda til þess, að
þær muni gefa góða raun. Þessi
heyþurrkunaraðferð er grund-
völluð á rafmagni. Með tilstyrk
raforku er lofti dælt inn í hey-
ið, eftir að því hefir verið ekið
í hlöðu, segjum til dæmis gras-
þurru. Þetta atriði eitt er svo
þýðingarmikið, ef það reynist
ekki verr en vonir standa til, að
þess vegna verður ekki við það
unað, að einn einasti sveita-
bær á íslandi sé án rafmagns
til frambúðar.
Eitt mesta nauðsynjamál
dreifbýlisins er þvi fyrir margra
hluta sakir að herða sem mest
róðurinn fyrir því, að gengið
verði ötullega til verks í þess-
um efnum og láta sér ekkert
kák lynda.
Ný Ijóðabók
FYLGIST MEÐ
-*• J
Allir, sem fylgjast vilja með
almennum málum, verða að lesa
TÍMANN.
Þið, sem í dreifbýlinu búið,
hvort heldur er við sjó eða í
sveit! Minnist þess, að Tíminn
er ykkar málgagn og málsvari.
Sýnið kunningjum ykkar blaðið
og grennslizt eftir því, hvort þeir
vilja ekki gerast fastir áskrif-
endur.
Útvegið sem flestir ykkar einn
áskrifanda að Timanum og lát-
ið afgreiðsluna vita um það sem
fyrst.
Utanáskrift: Tíminn, Lindar-
götu 9 A, Reykjavík.
Meðal þeirra bóka, sem komið
hafa út síðu&tu vikurnar, eru
tvær Ijóðabækur, er vakið hafa
athygli. Eru það „Sólbráð“ eftir
Guðmund Inga Kristjánsson,
bóndann önfirzka, og „Blessuð
sértu sveitin mín“, eftir Sigurð
Jónsson á Arnarvatni. Að þessu
sinni verður lítillega drepið á
ljóðabók Guðmundar.
Eins og ljóðelskir menn muna,
vakti Guðmundur fyrst á sér al-
menna athygli með kvæðum, er
! hann birti i tímaritum fyrir
meira en áratug síðan. En áður
var hann orðinn allþekktur fyr-
ir skáldskap sinn í héraði sínu
og meðal ýmissa kunningja.
Árið 1938 kom svo út fyrsta
ljóðabók hans, „Sólstafir“, er
hlaut þegar hinar beztu viðtök-
ur, bæði lærðra og leikra, og
seldist upp á stuttum tíma.
í þessari ljóðabók var slegið á
nýja strengi. Mjög mörg kvæð-
1 anna voru um hina daglegu
i vinnu sveitamannsins og túlk-
I aði glaða lífstrú hins ötula
! landnema og umbótamanns. Þar
var ort um bústofn bóndans og
nytjar hans af jörð og skepnum,
grænkál og mjólk, angan heys-
ins og mýkt hafranna. Þessi
tónn í ljóðum Guðmundar Inga
fann þljómgrunn í hjörtum
mörg þúsund íslendinga. Þarna
fundu þeir talað þeirri tungu,
er þeim var bundin í barmi,
snertur sá strengur, sem þeim
var í brjóst laginn, þótt þeim
hefði einhvern $eginn ekki tek-
izt að seiða fram óma hans af
eigin ramleik. En svo voru líka
aðrir, sem létu sér fátt um finn-
ast, að svo fagurlega skyldi ort
um hversdagsleg störf og strit
og árangur þeirra. Þeir menn
réðu því, að Guðmundur Ingi
fékk engin bókmenntaverðlaun
á síðasta ári. En nokkru hefir
sennilega ráðið, að Guðmundur
Ingi ér búsettur vestur í Önund-
arfirði, því að það er eins og það
þyki sjálfsagt, að skáld og lista-
menn, er búa í dreifbýlinu, séu
Guðmundur Ingi Kristjánsson.
lægra metnir en aðrir, eins og
meðal annars má sjá á bók-
menntaverðlaunum Guðmundar
Böðvarssonar og Óskars Aðal-
steins Guðjónssonar, svo að
nefndir séu tveir menn auk Guð-
mundar Inga.
Hin nýja bók Guðmundar,
„Sólbráð“, er mjög í sama anda
og fyrri bók hans, þótt öllu
meira sé þar af kvæðum um
ýmsa afbragðsmenn, lífs og
liðna. í þessari bók sjáum við í
anda, er Stína frá Hnífsdal
gengur á kvíaból til mjalta, er-
um vitni þess, er járningamað-
urinn góði þuklar og tálgar hóf-
inn og fellir skeifuna, og svo
mætti lengi telja. Eru mörg
kvæðanna stórsnjöll, eins og
(Framhald á 5. síSu)
Gnðmundiir Gíslason Hagalín:
H A IVI S U N
OG SKOÐANIR HANS
Nýlega er út komin á vegum Bó.kfellsútgáfunnar ný og
vönduð útgáfa af Viktoríu eftir Knut Hamsun í endur-
skoðaðri þýðingu Jóns Sigurðssonar frá Kaldaðarnesi. í
tilefni af þessu skrifar Guðmundur G. Hagalín um Knut
Hamsun og skoðanir hans og lífsviðhorf og leiðir rök að
því, hvað til þess dró, að hann gerðist nazisti.
Mér var fyrir nokkru send ný
útgáfa af Viktoríu Hamsuns á
íslenzku, en svo sem mönnum
er kunnugt þýddi Jón Sigurðs-
son frá Kaldaðarnesi þessa sér-
kennilegu og fögru skáldsögu
fyrir meira en 30 árum, og var
þýðingin gefin út í mjög snotr-
um búningi. Nú hefir Bókfells-
útgáfan gefið hana út aftur og
vandað allan frágang bókarinn-
ar, þó að nokkuð sé hann með
öðrum hætti en á fyrri útgáf-
unni, — meðal annars sem prýð-
ir þessa útgáfu eru myndir eftir
listamanninn Atla Má. Jón Sig-
urðsson hefir farið yfir þýðing-
una og gert á henni smávægileg-
ar breytingar.
Ég fletti bókinni, þegar ég fékk
hana, og komst brátt að þeirri
niðurstöðu, að mér mundi finn-
ast sagan jafn töfrandi og þá er
ég las hana fyrir um það bil 30
árum. Svo lagði ég hana frá mér,
þar sem ég þóttist í önnum.
Ég greip hana síðan aftur fyrir
fám dögum, og það fór sem mig
grunaði. Ég las hana í einni lotu
— og minntist ekki á meðan
neins þess, sem gæti varpað
skugga á ánægju mina.
... Eins og mönnum er kunn-
ugt af útvarpi og blöðum, gerð-
ist Hamsun nazisti, og þegar
Þjóðverjar réðust inn 1 Noreg
og Quísling vó aftan að þjóð
sinni, fylgdi Hamsun honum að
málum og gerði það, unz yfir
lauk, þrátt fyrir þær þjáningar,
sem þjóð hans leið, þá hetju-
lund, er hún sýndi. Það er því
að vonum, að hinn áður mjög
svo ástsæli snillingur eigi nú
litlum vinsældum að fagna. Þeir,
sem helzt kynnu að vilja bera
blak af honum, segja sem svo:
Hann hefir verið orðinn elliær,
karlinn. Hamsun er nú maður
áttatíu og sex ára gamall, var
rúmlega áttræður, þegar innrás-
in var gerð í Noreg, svo að það
gæti' meir en vel verið, að fylgi
hans við nazismann, einkum eft-
ir hernámið og þá atburði, er
þar fóru á eftir, ætti rót sína að
rekja til elliglapa, og víst munu
slík glöp hafa átí einhvern þátt
í afstöðu hans. Þó hygg éá, aö
höfuðorsökin eigi sér aðrar og
dýpri rætur. Knut Hamsun er
áreiðanlega vandséðari og marg-
þættari persónuleiki en þá varir,
sem afsaka hann með elliglöpum
eingöngu.
Knut Hamsun er einn af hin-
um sterkustu stofnum þeirra
skóga Noregs, sem stóðu af sér
það tímabil, sem Norðmenn kalla
stundum Nóttina löngu. Hann
er runninn af einni þeirra ætta,
sem stóðust um aldir erlendan
yfirgang og féflettingu, harð-
rétti og jafnvel hungur og enn
fremur algera forsómun frá-
bærra hæfileika og ræktarleysi
við norska menningu af hendi
valdhafanna. Hann er af þeim
bændaættum í Austurdölum
Noregs, sem héldu tryggð við
óðul sín, af basndum kominn,
sem voru stoltir og stórbrotnir,
varðveittu forna siðu og forna
trú, gamalt húsasnið og hús-
muna, kunnu gamlar vísur og
ortu nýjar í svipuðum stíl.Þetta
voru sannar málmfurur, eins og
Norðmenn segj a, málmf urur,
sem hvorki bognuðu né brotn-
uðu.
Skáldrit Hamsuns báru lengi
fram eftir vott um mikið hafrót
hugans, hafrót, er var sama eðl-
is og rastirnar, sem myndast fyr-
ir nesjum úti, þar sem sterkir
straumar mætast. Og straum-
arnir, sem þarna gætti, voru
annars vegar gömul og rótgróin,
allsterk, en þó nokkuð einhæf
og gölluð norsk bændamenning
— og hins vegar hin alþjóðlega
vélamenning með öllu því, er
henni fylgdi. Með vaxandi þunga
leitaði hún á og ýfði víða sjóinn,
þar sem lengi hafði verið lágrisa
aldan eða ládeyða.
Á bernsku-, unglings- og beztu
manndómsárum Knuts Hamsuns
ollu þessir straumar svo rishá-
um sjóum og svo háskalegum
hringiðum í þjóðlífi Norðmanna,
að það voru svo sem margir fleiri
en Hamsun, sem eÞuðu það stór-
lega ,að knerrir norskrar menn-
ingar mundu fá afborið þá. Þeir,
sem lesa rit Garborgs, og þá ekki
sízt hina miklu dagbók hans —
rit í mörgum bindum — geta
kynnzt þvi, hve nærri lá örviln-
an hjá ýmsum af hinum stór-
brotnustu unnendum norskrar
þjóðmenningar á fornri og fúa-
lausri rót. En Garborg var jafn-
mikill hugsuður eins og hann
var skáld, raunsær og leitandi
í senn, jákvæður að vilja og innst
inni sanntrúaður á seiglu þraut-
reyndra menningarstofna — og
hann var maður lærður og með
afbrigðum rökvís. Hamsun hefir
alltaf fyrst og fremst verið skáld
og listamaður í eðli sínu, maður
ímyndunarafls og hugsvifa,
órór og ólgu, þrár og drauma,
þrátt fyrir þrótt sinn og upp-
runaleik — hafist í hæðir sól-
roðinna skýja og fallið niður í
hin sortafyllstu undirdjúp. Hann
hefir aldrei verið lærður maður,
og rökvisi hans aldrei getað
staðizt duttlunga ímyndunar-
aflsins og hinar furðulegustu
myndsköpunar. Hann dvaldi
talsvert hjá Kristófer Janson,
þegar Janson var únítaraprestur
i Ameríku. Janson sagði, að hann
hefði aldrei vitað til þess, að
Hamsun læsi nokkra bók sem
heild, heldur mundi hann ein-
ungis fletta bókum og grípa nið-
ur hér og þar.
Hamsun dáði ávallt þróttinn,
seigluna og kjarnann í hinni
norsku bændamenningu, en það
í henni, sem hann táknar með
„lus og gammelost,“ fyrirleit
hann meira en nokkur borgarbúi
af því að það var stórfellt og
andstyggilegt lýti á því, x sem
hann annars unni. Hins vegar
kynntist hann Norður-Ameríku
þar sem saman sló fjölmörgum
þjóðflokkum af svo að segja öll-
um kynþáttum í veröldinni—þar
sem ægði saman brota-brotum
óteljandi menningarafbrigða frá
ýmsum löndum heims, þar sem
komu fram alls konar trúar-
brögð — og loks hinar kúnstug-
ustu og hlálegustu blöndur af
öllu þessu, sem komið var sitt
úr hverri átinni. Þarna í lítt
numdu landi geipilegra mögu-
leika var svo háð hamslaust
kapphlaup um hinn tiltölulega
nýja gullkálf, dollarann — og
í ægilegri hringiðu alls þessa
skaut upp furðulegri getu til
ýmis konar afreka, hrikalegra
og því nær ómennskra á mæli-
kvarða hins gamla heims. Og
svo hin menningarlega nýmynd-
un, vísirinn að þjóðlegri, merin-
ingarlegri heildarsköpun? Ho,
það fór lítið fyrir henni, virtist
vera vonlaust um stór skref á
því sviði. Bókmenntirnar? Þar
sem annars staðar frekarhörmu-
legar horfur! Hinn fasti grunnur
menningarinnar þarna vestra
var Nýja-Englands-menningiri,
sprottin frá hreintrúarmönnun-
um brezku, sem voru kjarninn
í þeim þjóðabrotum, sem Banda-
rikin samanstóöu af í upphafi.
Þeir höfðu ávallt litið upp til
brezkrar menningar, og þeir
töldu sig aðal þjóðarinnar. Þeir
voru þröngsýnni en hinir þröng-
sýnustu ,Bretar, og bókmenntir
þær, sem fram komu, voru svo
hvorki frumlegar né stúrbrotn-
ar, voru yfirleitt linjuleg og lak-
leg stæling á brezkum bók-
menntum — og ef upp skaut sér-
stæðum kvisti og líklegum til
sjálfsteéðs þroska, þáhófstrama-
kvein og kjölturakkagelt meðal
hins hreintrúaða ný-enska að-
als.
Svo sem kunnugt er, varð Nó-
belsverðlaunaskáldið danska,
Johannes V. Jensen, himinhrif-
inn af því, sem var að gerast í
veröldinni á sviði tækni og nýrra
möguleika, Hann sá mannkynið
örinum kafið við að reisa menn-
ingarlegan skýjakljúf — Banda-
ríkjamenn þar yfirsmiðir, og
meðal yfirsmiðanna ráðamestir
og glæstastir að andlegu og lík-
amlegu atgervi hinir engilsax-
nesku og norrænu Vínlandsfar-
ar! En það varð á annan veg
um Knut Hamsun, sem fengið
hafði Nóbelsverðlaun eins og
Joh. V. Jensen. Hann var þarna
að vissu leyti ekki ósvipaður
kerruhesti úr sveit, kerruhesti,
sem á strætum borgarinnar
sperrir eyrun, fnasar og frísar,
skyggnist um, skelfdur, en þó
svo sem heillaður. Og útkoman
varð sú'hjá Hamsun, að það, sem
var að gerast þarna í stærri stíl
en hjá nokkurri annarri þjóð
veraldar, varð honum ímynd
þess, er koma skyldi: vélræns.
æðis, hamslausrar f j árgræðgi,
menningarlegs óskapnaðar og
fyrirlitlegustuyfirborðsmennsku,
Honum virtist svo, að ekki væri
annað sýnna en að þjóðlíf Norð-
manna væri á hraðri braut til
þess að verða svo sem skopstæl-
ing — mælikvarði 1:100 — á
þessum vestræna óskapnaði, ó-
skapnaði, sem tortímdi þeim
menningarlegu verðmætum, sem
voru ávöxtur langrar og þraut-
seigrar baráttu við óblíða nátt-
úru og hin þrengstu kjör.
í sambandi við kerr.uhestinn
notaði ég ekki aðeins orðið
skelfdur, heldur líka heillaður.
Og Knut Hamsun hefði ekki ver-
ið hinn næstum því ofnæmi sjá-
andi, ekki allt að því leiksoppur
tröllaukins ímyndunarafls — og
auk þess ekki búandi yfir ham-
römmum frumstæðum krafti, ef
hann hefði ekki orðið að öðrum
þræði heillaður af hinum því