Tíminn - 14.09.1945, Page 5

69. Mað
TPIIMV. föstndagiim 14. sept. 1945
5
Lfm l»etta leyti fyrir 49 árum:
Jarðskjálftarnir 1896
Ókunnugan mann, sem æki
í bifreið austur í sýslur í góðu
veðri núna einhvern september-
daginn og sæi öll þau blómlegu
býli og reisulegu bæi, er þar
blasa við sjónum, myndi sízt
renna grun í, hvernig umhorfs
var á þessum sömu slóðum fyrir
49 árum — haustið 1896. Þá
mátti heita, að sérhvert hreysi í
öllum Rangárvalla- og Árnes-
sýslum lægi í rúst að meira eða
minna leyti. 1309 bæjarhús og
2383 peningshús í þessum hér-
uðum voru gerfallin, en aðeins
806 bæjarhús og 1293 penings-
hús voru óskemmd. Aðrar bygg-
ingar héngu uppi skældar og
skakkar eða jafnvel hrundar að
hálfu leyti. Þúsundir manna
stóðu uppi húsnæðislausar, þar
á meðal sjúklingar, börn og
gamalmenni, og veturinn fór í
hönd. Þannig var ástatt eftir
jarðskjálftasumarið, sem svo er
enn nefnt.
Jarðskjálftar hafa verið mjög
tíðir á Suðurlandi allt frá upp-
hafi íslandsbyggðar. Fara sögur
af eigi færri en 50—60 jarð-
skjálftum, sumum mjög geig-
vænlegum, frá því um kristni-
töku og fram á okkar daga. Á
sextándu, seytjándu og átjándu
öld rak hver jarðskjálftinn ann-
an á fárra ára fresti. En 1896
voru 118 ár liðin frá síðast varð
þar stórtjón af völdum land-
skjálfta.
Jarðskjálftarnir 1896 gerðu
ekki boð á undan sér. Ekkert
sérlegt bar til tíðinda um sum-
arið, og lífið gekk sinn vana-
gang á bændabýlunum sunn-
lenzku. Hinn 25. ágúst gerði
ofsahok af norðri, en gekk niður
daginn eftir, og var loft skýjað
og komið drungaveður að kvöldi
hins 26. Fólk var að ganga til
náða eftir erfiðan vinnudag,
sumt þegar háttað, annað að
ljúka síðustu kvöldverkunum.
Allt í einu, klukkan 9,50 um
kvöldið, reið yfir ógurlegur járð-
skjálftakippur, líkt og storðin
hefði verið lostin heljarhöggi,
jörðin gekk í bylgjum og allt
lauslegt hentist til, en menn og
skepnur úti á víðavangi misstu
fótanna. Svo harður var kipp-
urinn, að stór björg köstuðúst
úr sæti sínu, og nýsmíðuð timb-
urhús færðust til á grunni.
Kirkjuklukkur allar hringdu
sjálfkrafa. Sums staðar hljóp
vöxtur í læki, aðrir urðu rauðir
sem blóð, og Þverá þornaði, þar
sem hún hafði í bóghnútu á
hesti fyrr um kvöldið. Gerféllu
þegar í þessari fyrstu hrinu
mg,rgir bæir, þar á meðal tiu
á Rangárvöllum, 28 af 35 í Land-
sveit og flestir í Gnúpverja-
hreppi. En í þessum sveitum
varð kippurinn harðastur. Þau
hús, er uppi héngu, skemmdust
flest meira eða mirína. Þannig
stóðu aðeins uppi sex baðstofur
í Landsveit. Víða annars staðar
á Suðurlandi hlauzt einnig til-
finnanlegt tjón af völdum hrær-
inganna. Fylgdu jarðskjálftan-
um víða ógurlegar dunur, grjót-
flug úr fjöllum og jarðrask.
Héldu margir í fyrstu, að nú
væri heimsendir kominn.
Manntjón varð þó ekkert af
völdum þessa jarðskjálftakipps,
þótt oft skylli hurð nærri hæl-
um, því að víða hrundu bæir
yfir fólkið, en annars staðar
slapp það nakið eða á náttklæð-
um út úr hrynjandi kofunum.
Á Þingskála á Rangárvöllum
féll bærinn yfir þrennt af heim-
ilisfólkinu í rúmunum og nam
þekjan við rúmbríkurnar og
stuðlana. Bóndinn komst sjálf-
ur nauðulega út, ásamt tveimur
unglingum, og hljóp hann ber-
fættur til næsta bæjar að leita
hjálpar. Tókst honum með að-
stoð granna sinna að ná fólkinu
lifandi úr rústunum. — í Bol-
holti hafði kona alið barn hálfri
stundu áður en kippurinn reið
yfir. Var barnið andvana, og
hafði konan verið færð milli
rúma. Vildi það henni til lífis, því
að súðin féll niður í rúmið, sem
hún hafði áður legið í. Var hún
borin út úr rústunum í miðjum
kippnum og búið um hana undir
berum himni í kálgarðinum,
unz tókst að tjalda yfir hana. —
í Koti á Rangárvöllum var hús-
freyjan ein heima, því að maður
hennar lá við á engjum. Fór
hann ekki heim að vitja konu
sinnar eftir kipinn, en um morg-
uninn átti annar maður leið hjá
bænum. Sat konan þá föst í
gluggatóftinni, og hafði rofið
fallið ofan á hana að hálfu leyti.
Bjargaði maðurinn henni, og
varð henni ekki meint af
hnjaskinu, þótt löng yröi henni
nóttin. — Þrjár húsfreyjur í
Landsveit urðu undir eldhús-
rústum, og var þeim nauðulega
bjargað. Voru það Guðríður í
Vindási og Helga og Guðríður á
Flagveltu. — Á Fellsmúla var
karlmanni bjargað undan háum
grjótvegg og þykku ræfri, jsem
hrundi yfir hann.
Margar fleiri slíkar sögur
gerðust þetta kvöld, þótt ekki
séu raktar hér.
Margvíslegt tjón annað varð
í þessum fyrsta jarðskjálftakipp.
Kýr köfnuðu í hrundum fjósum,
garðar og réttir jöfnuðust við
jörðu, jörðin sprakk sundur og
björg klofnuðu og skriðuföll og
grjótflug olli víða miklu tjóni,
einkum undir Eyjafjöllum, þar
sem fólk flúði bæina í dauðans
ofboði. Sums staðar var eins og
grasi gróin fjöll hristu utan af
sér gróðurhlíðarnar, unz þau
stóðu nakin eftir. Þar sem bæ-
irnir héngu þó uppi, kastaðist
allt lauslegt á gólf niður, og
brotnaði það, sem brotnað gat.
Þorði fólk á verstu jarð-
skjálftasvæðunum ekki annað
en að sofa undir berum himni
þessa nótt, enda víða sjálfgert,
þar sem enginn kofi stóð lengur
uppi. Hefir sú nótt verið ó-
skemmtileg.
Eftir þessa hrinu varð hlé, en
þó skammvinnt. Að morgni
næsta dags reið yfir nýr kippur,
og hrundu þá enn margir bæir.
Voru þá margir hætt komnir,
þótt engum yrði að fjörtjóni.
Þannig urðu tíl dæmis níu menn
innilyksa í bæjarrústum að
Grafarbakka í Hrunamanna-
hreppi, og á Þórarinsstöðum
hrundi fjós yfir blindan og ör-
vasa karl, er þar svaf á einum
básnum. En það vildi honum til
lífs, að einn raftur hékk uppi
yfir holu hans, svo að þekjan
féll ekki á hann, þótt fjósið
hryndi annars til grunna. — í
Vestmannaeyjum voru menn og
hætt komnir við bjargsig vegna
grjótflugs þennan morgun.
Nú var kyrrt um hríð. En því
fór þó fjarri, að hörmungunum
hefði linnt. Enn áttu jarð-
skjálftarnir eftir að \jalda Sunn-
lendingum þungum búsifjum, og
þá ekki sízt í lágsveitum Árnes-
sýslu, er ekki höfðu orðið fyrir
jafn tilfinnanlegu tjóni í
fyrstu hrinunum og þeir, sem
bjuggu i sveitunum beggja meg-
in Þjórsár ofanverðrar.
Laugardagskvöldið 5. septem-
ber kom enn ógurlegur jarð-
skjálfti, en í þetta skipti gekk
hann vestar en áður, og ték yfir
stærra svæði,,og varð mest tjón
um Flóa, Skeið og Holt. Féll.
fjöldi bæja, og varð fólk víðá
undir rústunum, því að það var
nýháttað, eins og fyrst, er jarð-
skjálftarnir gengu yfir. Og í
þetta sinn varð manntjón að.
Að Selfossi féll baðstofustafn
yfir hjón í rúmi sínu. Lenti
bjálki á þeim, og biðu þau bæði
bana. Einnig lézt kona að Ragn-
heiðarstöðum. Var hún nýbúin
að ala barn, þegar þesar ógnir
dundu yfir. Var hún borin út úr
bænum, en dó í höndum þeirra,
er yfir henni voru að stumra.
Margt fólk hlaut meiðsli, urðú
sumir undir grjóti, viðum eða
torfi, en nokkrir skárust á rúðu-
brotum,þegar þeir voru að reyna
að forða sér út. Auk allra þeirra
bygginga, sem hrundu, varð
margvíslegt tjón annað, bæði á
gripum og löndum, því að jarð-
rask varð mikið víða um Suður-
land og í Vestmannaeyjum.
Þetta kvöld fundust snarpar
hræringar í Reykjavík og sló
talsverðu felmtri á marga bæj-
arbúa. Var tjaldað á Austurvelli,
svo að Reykvíkingar gætu leit-
að þar athvarfs, ef í harðbakk-
ann slægi, en fáir munu þó hafa
kosið sér næturgistingu í tjöld-
unum.
Hræringa varð vart öðru
hverju um nóttina, en þó voru
flestir kippirnir fremur smá-
vægilegir. Einn var langharð-
LARS HANSEN:
Fast þeir sóttu. sjóirm.
FRAMHALD
ef mér fatast ekki, og við þurfum kannske á allri karlmennsk-
unni að halda, áður en nýr dagur rennur upp yfir okkur.
Klukkan ellefu árdegis var „Noregur“ út af ferettingsnesi.
Það var ekki meira en svo bjart orðið, en er þeir komu nær, sáu
þeir, að þar voru hundruð fiskibáta að leggja línur sínar, varla
eina sjómílu undan landi.
Flestir höfðu spáð góðu veðri um morgúninn, en menn voru
varla búnir að leggja lóðirnar, er hann skall á af slíkum ofsa, að
ekki var viðlit að draga nokkra línu. Það var ekki um annað
að velja en að forða sér í var. Lóðirnar varð að fela Guði á vald
og yfirgefa þær í þeirri von, að óveðrið yrði jafn skammvinnt og
það skall skyndilega á. Þvi snögglega rauk hann — ekki varð
á móti því borið. Fyrsta hrinan kom eins og fellibylur, og svo
var rokið mikið, að skúturnar lögðust bókstaflega flatar á sjón-
um og allt fór í kaf miðskips. Allur fjörðurinn var eins og
ein rjúkandi bylstroka yfir að líta, þótt ekki hryti eitt einasta
snjókorn úr lofti. Að fimmtán mínútum liðnum var ekki lengur
nokkur skúta á miðunum, og jafnvel máfarnir voru á bak og burt
og sáust hvergi.
Þá sagði hann Kristófer við Lúlla:
— Nú er bezt að láta hendur standa fram úr ermum eða
fara beina leið heim.
— Þar er ég þér sammála. En mér sýnist hann vera að skella
á með stórhríð, svo að við fáum líklega annað að hugsa fyrst
um sinn.
„Noregur“ kastaðist þyngslalega til á sjónum, en rokið færðist
jafnt og þétt í aukana, og innan skamms var komið aftakaveður.
Sjórinn var einn löðrandi brimskafl, svo að hann Kristófer gat
lítinn tíma gefið sér til þess að svipast um. Hann varð sífellt að
hafa augun á háreistum, hvítfyssandi öldunum, sem komu
æðandi að skútunni. En allt gekk slysalaust, því að hann Kristó-
fer var góður stjórnari og gat með einu litlu handtaki bjargað
skipi sínu undan sjóunum, sem á hverju andartaki virtust þó
albúnir að sökkva þessari litlu skel.
Og svo var dagsbirtan þorrin.
Allt í einu hrópaði Nikki á Bakkanum hástöfum til Kristófers:
— Ég er búinn að krækja í dufl. Þú verður að beita upp í
vindinn og svo reynum við að draga, því að' annars slitum við
lóðina undir eins.
Hann Kristófer heyrði ekki helminginn af því, sem Nikki sagði,
og það var ekki heldur nauðsynlegt, því að hann vissi undir
eins, að einhver strákanna hafði krækt í eitthvað, og það lá
auðvitað í augum uppi, að þetta var ekkert annað en lóðin,
sem þá vantaði. Það var eini hængurinn, að það var bráðasta
lífshætta að ætla sér að draga hana í þessu veðri — það sá
hann Kristófer betur en nokkur hinna. En hann eyddi ekki
löngum tíma til þess að hugsa um slíkt. Áður en hundrað önglar
voru komnir inn yfir borðstokkinn, hafði hann Kristófer rétt úr
sér við stýrið og var byrjaöur að snúa skútunni. Hann var
orðinn kófsveittur og hvessti aug;un á sjóina, sem komu æð-
andi utan úr myrkrinu, svo háreistir og ægilegir, að hann sá ekki
annað ráð vænna en byrsta sig o;g hrækja á móti, en það var
lokaráðið, sem hraustir sjómenn gxúpu til, þegar brotsjóir voru í
þann veginn að steypast yfir skip.
Björgunarskútan „Katrín“, sem var nýsmíðuð og hafði að-
setur í Brettingsnesi, fór á vettvang til þess að aðgæta, hvort
enginn bátur væri eftir á miðunum og þarfnaðist aðstoðar. Hún
var með þrírifað stórsegl og rifaða stagfokku og sigldi fram og
aftur um þær slóðir, þar sem helzt var skipa von. Skipstjórinn
var orðinn sannfærður um það, að hér væri (/.xki nokkur fleyta
ofan sjávar, er hann var rétt að s;egja búinn að sigla á skútu,
sem lá þarna í fárviðrinu og dró Íínu. Það var með naumindum,
að honum tókst að breyta stefnu.nni svo mikið, að ekki varð
slys. Það var versti sjór og stormuirinn svo mikill, að varla var
stætt á þilfarinu á „Katrínu".
Þegar björgunarskútan brunaði framhjá skútunni, sem lá við
iínuna, hittist svo á, að báðar voru niðri í bylgjudal, en í sömu
andrá var bilið orðið svo langt á milli þeirra, að allt hvarf í
náttmyrkur og hríðarmökk. Það var ekki nema eðlilegt, að þeir
á björgunarskútunni vildi grennslast betur eftir því, hvernig
ástatt væri hjá þessum ofúrhuga, ,sem lá þarna og dró línu,
þegar allar aðrar fleytur voru fyrii' löngu komnar i höfn, og
þess vegna beittu þeir upp í vindinn eins fljótt og þeir gátu
og juku seglin.
Skipstjórinn stóð í káetudyrunum hjá stýrimanninum.
— Mér væri næst að halda, að þotta hefði verið sá gamli
sjálfur, sem við sigldum þarna hjá, sa gði skipstjórinn. En hann
er bara alltaf einn síns liðs. Ég sá ekki betur en það væru
fjórir menn á skútunni.
ANNA ERSLEV:
Fangi konungsins
(Saga frá dögum Loðviks XI. Frakkakonungs).
SigríSur Ingimarsdóttir þýddi.
hann höfðingjann láta krukkuna á borðið fyrir framan
sig.
Um kvöldið settust allir að steikinni og Georg fékk
lof fyrir hana og eggjakökurnar.
Höfðinginn gætti þess, að menn fengju nægju sína,
svo að þeir þyldu betur nætursvallið. En eins og góðum
hershöfðingja bar, gætti hann þess líka að þeir borðuðu
ekkí yfir sig. Þeir fengu vín með matnum — en þó í hófi.
Georg gekk um og skenkti, en hann hafði augu og eyru
opin, og heyrði því, þegar höfðinginn sagði við menn sína:
„Stóri Hans og Lúövík! Þið haldið vörð í nótt! Ég vil
ekki, að við förum allir.“ Mennirnir, sem hann nefndi,
ætluðu að malda í móinn, en höfðinginn sat fast við sinn
keip. Síðan kallaði hann til Georgs: „í kvöld á þér aftur
að hlotnast sá heiður að drekka úr bikar mínum. Gjörðu
svo vel.“
Georg hörfaði aftur á bak og þóttist vera mjög skelk-
aður. „Ó, nei, náðugi herra!,“bað hann. „Ég vil heldzt
losna við það! í síðasta skipti sem ég drakk úr bikarnum
yðar......“
„Nú, hvað þá? Varð þér nokkuð meint af því?“
„Nei, en —“
„Ekkert en! Drekktu!"
Georg tók bikarinn og lézt tæma hann nauðugur.
Höfðinginn fyllti hann á nýjan leik og helíti út í vínið úr
skálinni. Benti hann síðan hinum að koma til sín og
skipaði þeim að drekka. Hinrik og Berthold litu hikandi
á Georg, en hann kinkaði kolli til þeirra og sagði. „Ykkur
er það óhætt“ og tæmdu þeir þá sinn bikarinn hvor.
Stundarfjórðungur leið, og ræningjarnir tóku að tygja
sig til brottfarar. Georg þótti stundarfjórðungurinn lengi
að líða því að nú var loks komið tækifærið, sem hann
hafði beðið svo lengi eftir. Heppnin var með honum.
Mennirnir tveir, sem áttu að halda vörð, þeir stóri Hans
og Lúðvík, sátu báðir við ytri enda stóra borðsins. Það
varð þeim félögum til bjargar. Þegar Georg gekk um og
skenkti í „brottfararbikarinn“ eins og höfðinginn komst
að orði, gætti hann þess að koma síðast til fyrrnefndra
manna, og þegar hann var í\þann veginn að hella í hjá
þeim, kallaði hann: „Hana nú, þar er kannan tóm. Ég
verð að fylla hana á ný.“
Hann hljóp yfir að eldstæðinu, þar sem vínbrúsinn
stóð, hellti á könnuna, en lét þó vera nokkuð borð á.
Síðan sneri hann baki við ræningjunum, þreif til flösk-
unnar með svefnlyfinu, er hann geymdi í barmi sér og
hellti öllu úr henni í könnuna.
Að því búnu blandaði hann drykkinn með hunangi,
til þess, að deyfa beizkjubragðið af lyfinu.
„Ég þori að veðja að þeir sofa eins og birnir í híði,
þegar þeir hafa fengið þennan skammt,“ hugsaði hann,
um leið og hann skenkti og horfði á þá drekka hvern
dropa úr bikurunum.
En nú var tími kominn til að leika hlutverkið til enda.
Ræningjarnir héldu að sjálfsögðu, að piltarnir hefðu
íengið drjúgan sopa af svefnlyfi, og því urðu áhrifin að
fara að koma í ljós.
Georg fór því að geispa hástöfum og þegar hann háfði
livíslað að þeim félögum: „Hermið allt eftir mér,“ leið
eltki löngu þar til þeir geispuðu hver í kapp við annan,
og teygðu syfjulega úr sér.
„Þið eruð líklega syfjaðir,“ sagði höfðinginn smeðju-
Ipga. „Vesalings strákarnir! Þið skuluð bara fara að leggja
ykkur!“
„Æ, já, ég get varla hangið uppi,“ svaraði Georg, því
að honum voru áhrif svefnlyfsins enn í fersku minni.
astur og olli hann stórfelldu
tjóni, einkum þó í Ölfusi, þar
sem stórum mest kvað að hon-
um. Felldi hann til grunna 24
bæi vestan Ölfusár. Var það
drjúg ábót ofan á annað tjón,
sem orðið var af völdum jarð-
skjálftanna þetta sumar.
Síðasti kippurinn, sem veru-
lega kvað að, kom 10. septem-
ber, og urðu þá enn miklar
skemmdir í Flóa. En smáhrær-
inga varð vart fram eftir öllu
hausti, og vöktu þær fólki óhug,
þótt eignatjón hlytist ekki af
þeim, og linnti þeim ekki til fulls
fyrr en árið eftir.
Þótt teljandi tjón hlytist
ekki af jarðskjálftum annars
staðar en á Suðurlandi, fund-
ust þeír glöggt austur í Horna-
fjörð og vestur um Faxaflóa og
BreiðafjöiVð. Um Vestfirðir og
vesturhlut a Norðurlands fund-
ust vægar hræringar.
Og auk ^oess stórfellda eigna-
tjóns, sem þeir ollu í tveimur
fjölmenmost u sýslum landsins,
höfSu þei.r þ;au áhrif að ýta mjög
undir ves.turrílutninga af Suður-
landi, er þá voru í algleymingi.
Fjöldi fólks hafði misst mest
eigna s'lnna 'Og stóð uppi hí-
býlalaus:t, lam&’.ð af óttanum við
það, að enn k.vnni jafnvel hið
versta að vera eftir. Það var því
ekki rmma eðliLegt, að margir
kysi fremur að leita á brott,
heldu r erí hefja því sem næst
landnám á heima.slóðunum.
Hann reikaði að bóli sínu, fleygði sér út af og byrjaði
að hrjóta litlu síðar. Hinir skildu nú hvað við átti, og
fóru að dæmi Georgs.
Eftir drykklanga stund var hellirinn tómur að varð-
mönnunum undanskildum.
„Ég er svo máttfarinn í löppunum,“ sagði annar.
„Vínið var svo skrambi sterkt,“ sagði hinn. „En gott
var það.“
„Já, gott var það ungi vinur,“ hugsaði Georg og hraut
nú enn hærra.
„Að heyra hroturnar í strákfíflunum!,“ sagði stóri
Hans glottandi. „Enginn fær staðist þetta svefnlyf.“
„Vonandi er það,“ hugsaði Georg og gat varla varizt
hlátri.
Ræningjarnir geispuðu aftur. Svefnlyfið var farið að
segja til sín.
I
\