Tíminn - 09.11.1945, Side 3

T
85. blað
TÍMDJX, föstudagmii 9. nóv. 1945
3
Halldór Kristjánsson:
Hvað kosta óþurrkarnir?
Sumarið 1945 verður mörgum
bóndanum minnisstætt vegna
óþurrka og hrakviðris. Langt er
síðan slíkt votviðrasumar hefir
komið í mörgum héruðum
landsins, þó að til séu lika þau
svæði, sem fengu óvenjulega
sólríkt og gott sumar. Mjög £r
það að vonum, að menn hug-
leiði það í árferði slíku sem
þessu, hvílíkt tjón bændastétt-
inni stafar af óþurrkunum og
hver ráð séu til þess að verjast
þeim. Ástæða væri til þess að
gera sér vonir um það, að sú
ádrepa, sem bændur á óþurrka-
svæðinu fengu nú í sumar,
nægði þeim til þess, að búast
svo um, sem oezt eru föng á, til
þess að geta varizt slíkum ó-
kjörum. Ég skil ekki annað en
bændum sé það hin mesta skap-
raun að láta kúga af sér drjúg-
an hlut heyja sinna til einskis
gagns, e f annars er úrkostar.
Slíkt kapp eiga þeir flestir við
heyskap sinn.
Það er ekki ætlun mín að
ræða hér nein þau nýju úr-
ræði,.sem nú eru á ýmis konar
tilraunastigum og sumir gera
sér góðar vonir um. Þessi grein
er hvorki um hesjur né heyofna
né súgþurrkun. Þær aðferðir
verða að sjálfsögðu reyndar og
notaðar að meira eða minna
leyti. En ég ætla hér að ræða
votheysverkunina. Það munu
nú vera liðin 75 ár síðan farið
var að reyna hana hér á landi,
skrifa um hana í búnaðarrit og
hvetja menn til að taka hana
upp. Það er þvi komin mikil inn-
lend reynsla af þessu bjargráði.
Og það væri ekki svo fráleitt að
gera sér það til gamans að hug-
leiða, hvað aukin vitheysverkun
gæti sparað íslenzkum land-
búnaði.
Það dæmi, sem hér liggur fyr-
ir, er erfitt til reiknings, og
hlýtur jafnan að vera undir á-
litum komið.hversu reikna skuli.
Menn greinir á um það, hversu
mikið megi nota vothey. Ég hefi
að sönnu sjálfuf séð kú og
hross og ær lifa á votheyi einu
saman svo lengi að vikum og
mánuðum skipti og þrífast vel.
Jafnframt veit' ég, að ýmsir
merkisbændur hafa ár eftir ár
verkað helming heyja sinna
votan og gefizt vel. Af margra
ára reynslu veit ég það sjálf-
ur, að kýr má fóðra h. u. b. að
hálfu, hross að öllu leyti og fé
að einum þriðja á votheyi og
gefur það góðan arð.
Undanfarin ár hafa um það
bil % af heyskap landsmanna
verið úthey, en % taða.Við skul-
um nú gera ráð fyrir því, að
bændur byggju svo, að þeir gætu
látið helming töðunnar í vot-
heyshlöður eða tæplega þriðj-
ung alls heyskaparins. Ég vildi
raunar ráða mönnum til þess að
geta hirt að minnsta kosti helm-
ing heyja sinna votan af lján-
um í óþurrkatíð, en við skulum
ekki reikna með því i þessu
dæmi. Árið 1944 var öll taða á
landinu 1.338.516 hestar. Af
þessum heyskap voru þurrkaðir
1.281.086 hestar, en 57.430 voru
vothey. Það vantar því 611.828
hesta til þess að helmingur töð-
unnar hafi verið verkaður votur.
Ég geri ekki ráð fyrir því, að
miklu hafi skeikað frá þessum
hlutföllum í sumar. Þetta er
svipað hlutfall og síðustu prent-
aðar búnaðarskýrslur sýna á ár -
unum kringum 1940. Nú vil ég
gera ráð fyrir því, að þetta hey,
sem vantar til þess að helm-
ingur töðunnar sé vothey, 611
þúsund hestar, hafi hrakizt, svo
að hálft fóðurgildið sé tapað.
Tjónið er þá 30.00 krónur á
hest eða 18 milljónir og 330
þúsund.
Um þetta er það að segja, að
í sumum héruðum hraktist hey
ekki í sumar og dregur það mjög
úr tjóninu. Hins vegar ganga
óþurrkar um öll héruð landsins
af og til, svo að alls staðar eiga
menn skemmdirnar visar á
nokkurra ára fresti, ef þeir eiga
allt undir þeim þurrki, sem
háður er duttlungum veðrátt-
unnar. Hitt er og að talsvert
af heyi mun hafa tapað meira
en hálfu fóðurgildi sínu í sum-
ar. Enn er þess að gæta, að
þar sem votheysgerð er töluverð,
verkast þurrheyið betur en ella.
Það er af þvi, að minna safn-
ast fyrir i þurrkinn. Menn láta
í vothey í verstu rosunum. Svo
ráða þeir betur við að viðra og
þurrka það, sem þeir eiga úti,
þegar flæsa gefst, af þvi að þeir
hafa minna undir. Það er hægra
að þurrka 200 hesta en 300 í
slæmri tíð með sama mann-
afla. Því er það oft, að votheys-
bóndinn á þurrheyið sitt grænt
og gott, þó að heyið velkist og
hrekjist hjá hinum, sem allt vill
þurrka.
Eitt atriði enn er svo þýðing-
armikið í þess.u sambandi, að
ekki sæmir að ganga framhjá
því. Vegna óþurrka draga menn
stundum að slá fullsprottin tún.
Grasið trénar þá og fúnar við
rót. Með hverjum degi sem líð-
ur, tapar bóndinn, því að fóðr-
ið, sem hann á þarna óslegið,
verður óhollara og minna að
notagildi. Þegar svo loksins
hann slær blettinn, er grasið
fúið við rót og kemur seint til
aftur, svo að seinni sláttur
bregzt. Votheysbóndinn, sem
stendur svo framarlega í hey-
skaparmenningu, að hann get-
ur boðið óþurrkunum byrginn,
slær sléttú^sína, þegar hún er
mátulega sprottin og hirðir hey-
ið, hvernig sem veðrið ræðst.
Hann fær betra fóður í fyrra
slætti og miklu meira í seinna
slætti. Ég er því alls ekki viss
um það, að heildartjónið sé of-
metið hjá mér áðan.
Þá er nú eftir að meta alla
aukavinnuna, sem í það fer að
þurrka hrakninginn. Ég hygg,
að það sé ákaflega vægt að ætla
eitt karlmannsdagsverk á 20
hesta. Dagsverkið reikna ég á
60 krónur, og er það ekki 'hátt,
þegar allra fríðinda er gætt.
Aukavinnan væri þá við þessa
61 þús. hesta hátt á 4. milljón,
þó afó svona vægt sé i sakirnar
farið. Heildartjónið er þá kom-
ið í 22 milljónir króna.
Nú skal það sagt berum orð-
um, svo að engum þyki mál-
flutningur minn einhliða, að
talsverðan stofnkostnað þarf til
þess að hægt sé að notfæra
sér bjargráð votheysgerðar-
arinnar. Það er geysilegt átak
að byggja votheyshlöður á
skammri stund yfir 600 þús.
hesta, að ég ekki tali um 1
milljón, ef þær ættu að vera
til fyrir helming alls heyaflans.
Hins er þó að gæta, að bændur
þurfa hlöður hvort eð er — og
votheyið þarf ekki nema hálft
hlöðurúm á við þurrhey. Það
sparar því hlöðurúm að verka
vothey og gefur þannig með sér
á þvi sviði, þegar til lengdar
lætur. Svona staðreyndir benda
því ákveðið til þess, hvað eigi að
byggja næstu árin. Það er á-
byrgðarhluti að hindra það, að
votheyshlöður séu byggðar.
Það má að sjálfsögðu ræða
margt um þessar' tölur mínar
fram og aftur og ég vildi helzt
að það væri gert. Bændur ættu
að endurskoða hjá mér reikn-
inginn. Ég get þá lika bætt því
við, svona til gamans, að sum-
arið 1941 voru 84 hreppar á
landi okkar alveg votheyslausir.
Sumir þeirra eru á þvi svæði,
sem óþurrkarnir léku verst í
sumar. Og það eru nokkur dæmi
um það, að töðufallið í þessum
hreppum hafi verið 8—10 þús-
und hestar og allt þurrkað.
Ég fer ekki nánar út í töl-
ur, sem varða einstök héruð, að
þessu sinni. En ég get ekki stillt
mig um að nefna eitt atriði enn-
þá votheyinu til tekna. Það eru
andlegu áhrifin. Það er ólíkt
sálarástand, sem það skapar, að
sjá lífsbjörg sína grotna niður
til einskis og fá ekki að gert,
eða hitt, að sigrast á rosanum
og hirða töðu sína rólegur og
öruggur, hvernig sem veðráttan
veltist. Slíkur munur verður
aldrei metinn til fjár.
Ég ætla ekki að halda ein-
stökum tölum úr þessum dæm-
um til streitu.Ég get vel fallizt á
það, að tjónið, sem óþurrkarnir
valda, en hægt er að komast
hjá með votheysverkun, sé óút-
reiknanlegt. Hitt er þó víst, að
í árum eins og þessu, nemur
það tugum milljóna. Og erum
við ekki sammála um það, að
-þessi vitneskja ætti að vissu
leyti að nægja?
Leikfélag Reykjavíkur tekur 200.
leikritið til meðferðar
V'etrarstarfsemi Leikfélags
Reykjavíkur er nú að hefjast
með fullum krafti. Nokkrar
sýningar hafa þegar verið á
leikjum, sem æfðir voru og
sýndir í fyrra, og byrjað að
sýna nýjan leik, sem nefnist
Uppstigning, saminn af íslenzk-
um höfundi, sem ekki vill láta
nafns síns getið. Þe,tta nýja
leikrit gerist í sjávarþorpi á ár-
unum 1945—1946 og eru leik-
endurnir fjórtán. Meðal þeirra
eru: Regina Þórðardóttir, Lárus
Pálsson, Emelía Jónasdóttir,
Arndís Björnsdóttir, Helga
Möller, Anna Guðmundsdóttir,
Inga Þórðardóttir, Þorsteinn Ö.
Stephensen, Gestur Pálsson,
Valur Gíslason, Brynjólfur Jó-
hannesson, Haraldur Björnsson.
Leikstjóri er Lárus Pálsson.
Hér er ekki aðeins á ferðinni
nýtt leikrit, sem marga mun
fýsa að kynnast, heldur eru nú
eins konar tímamót i starfs-
sögu Leikfélagsins. Þetta er sem
sé tvö hundraðasta leikritið,
sem það tekur til sýningar. Leik-
félagið á orðið merka sögu að
baki, sem fyllilega væri vert að
vekja meiri athygli á heldur en
gert hefir verið, því að vanséð
er, að menn kunni að meta að
makleikum það menningargildi,
sem það hefir á undanförnum
árum haft fyrir höfuðstaðinn og
iandið allt. En ánægjulegasta
staðreyndin í því efni er þó sú,
að það hefir fram á þennan dag
sífellt verið að sækja fram, og
enn er ekki sýnilegt neitt lát
á þeirri sókn. Nú standa vonir
til þess, að starfsskilyrði ís-
lenzkra leikara batni stórum,
áður en mörg ár líða.Þeim breyt
ingum munu að sjálfsögðu
fylgja auknar kröfur um menn-
ingarhlutverk íslenzkrar leik-
listar. En þeim kröfum ætti Leik
félagið líka að geta orðið við
með fullri sæmd, ef svo stefnir
sem nú horfir, en það leiðir
aftur af sér, að á herðar þjóð-
félagsins leggjast ríkari skyld-
ur en áður við þessa listgrein og
það fólk, sem af mikilli óeigin-
girni og atorku hefir helgað
sig henni.
Það, sem nú ríður mest á í
þessu efni, er að hraða því sem
auðið er, að Þjóðleikhúsið verði
gert nothæft. Er á öðrum stað
í þessu blaði skýrt frá því,
hvernig því verki miðar áfram.
Verði hins vegar óeðlilegur
dráttur á því, nú þegar fjár
virðist tiltölulega auðaflað 1
landinu, er hætt við, að við
megum lengur en menningar-
viðleitni okkar er hollt, horfa á
hið mikla steinbákn autt og
lítt notað, svo sem verið hefir
undanfarin ár, bæði að sjálf-
ráðu og ósjálfráðu. Allir, sem
unna leiklist og binda við hana
vonir um aukna menningu
þjóðarinnar, verða þess vegna
að leggjast á eitt um það, að
lokaátakið vérði gert nú hin
næstu misseri.
FYLGIST MEÐ
Þlð, sem i drelfbýlinu bölð,
hvort heldur er við sjó eða 1
svelt! Minnist þess, að Timinn
er ykkar málgagn og málsvari.
Sýnið kunningjum ykkar blaðið
og grennslizt eftir þvi, hvort þeir
vilja ekki gerast fastir áskrif-
endur.
Askriftargjald Tímans
utan Rvikur oe Hafnarflarðar
^r kr 30.00 árganeurinn.
Utanáskrift: Tíminn, Llndar-
götu 9 A, Reykjavík.
W. Adolpke Roberts:
Þættir úr
stjórnmálasögu
Stjórnarfarið í ríkjunum í Suður- og Mið-Ameríku hefir löng-
um verið sögulegt, spilling margvísleg og byltingar og róstur tíð-
ar. Hér segir amerískur blaðamaður nokkra þætti úr stjórnmála-
sögu iýðveldisins Kúbu síðustu árin, en stjórnarfarið þar hefir
oft dregið mjög dám af því, sem gerist í Suður-Ameríku, og oltið
á ýmsu, þótt nú virðist þar betur horfa en áður. En föstum
fótum stendur „lýðræðið“ þar sjálfsagt ekki, fremur en víða
annars staðar, þar sem það nafn er haft að skrautfjöður, eins
og nú orðið er svo títt.
1.
Sá, sem nú er forseti lýðveld-
isins Kúbu og verður það næstu
þrjú árin, heitir dr. Ramón
Grau San Martín. Hann var
kosinn til þess embættis við
friðsamar og óþvingaðar kosn-
ingar 21. maí 1944, er hinn nafn-
kunni stjórnmálamaður eyjar-
innar, Fulgencio Batista, er ver-
ið hafði forustumaður í landi
sínu og raunverulegur drottnari
þess í ellefu ár, lét af völdum.
Við fyrri kosningar hafði Bat-
ista jafnan notað herinn til
þess að tryggja þær njðurstöður,
sem hann óskaði eftir, þar á
meðal kosningu sjálfs sín. En í
fyrravor lýsti hann því yfir, að
hann hefði ekki í hyggju að
beita slíkum aðferðum lengur.
Fæstir lögðu að vísu trúnað á
þáð, að þetta væri annað en
blekkingar, fyrr en að kosning-
unum dró og staðreyndirnar tÖl-
uðu sínu máli.
Árið 1933 sat að völdum á
Kúbu Gerardo Machado, rosk-
inn stjórnmálamaður, sem naut
almennrar virðingar — fyrr á
tímum, er Kúbubúar gerðu upp-
reisn sína gegn Spánverjum.
Hafði hann verið frjálslyndur
maður og kjörinn forseti á þeim
forsendum. í tvö ár stjórnaði
hann landinu með ágætum. En
svo varð skyndileg breyting á
hqnum og stjórn hans, og hefðu
þau umskipti sjálfsagt orðið
efni í lífseiga þjóðsögu, ef hann
hefði verið uppi á þeim tímum,
er fólk trúði á Kölska og sálna-
veiðar hans. Á skömmum tíma
fór valdagræðgi hans yfir öll
skynsamleg takmörk og hann
fylltist grimmd og kúgunar-
anda, sem áttu sér fá dæmi. Það
var ekki aðeins, að hann berði
skilyrðislaust niður hverja þá
rödd, sem honum geðjaðist ekki,
heldur var engu líkara en hann
gerði sér sívaxandi far um að
leita uppi imyndaða andstöðu
til þess að geta klekkt á enn
fleiri mönnum.
Meðal afreka hans var að
breyta stjórnarskránni til þess
að framlengja umboð sitt um
sex ár. Þetta var svo sem ekki
einsdæmi á þessum slóðum, og
vera má, að .það hefði getað
heppnazt, ef skynsamlega hefði
verið að farið. En hann beitti
andstæðinga sína, sem nú risu
upp, slíkri grimmd, að boginn
hlaut að bresta. Meðal þeirra
hegninga, sem hann lét beita,
voru geldingar, og auk þess iét
hann tæta sundur brjóst á kon-
um með glófum með stálklóm.
Aftökur voru daglegt brauð.
Margir þóttust sjá fram á, að
Machado væri ekki andlega
heill, og eftir öllum sólarmerkj-
um að dæma virtist brjálsemi
hans færast óðfluga í aukana.
Eitt sjúkdómseinkennið var sí-
vaxandi kynhvöt hans, er var
einkennilega háttað, að hann
krafðist tólf ára telpna eða
yngri. Það var eins konar skatt-
ur, sem hann lagði á kunnustu
fjölskyldur landsins, að upp-
fylla þessar kröfur.
Það var háskólinn í Havana,
sem lét mest að sér kveða í
andófinu við Machado. Þar hafði
verið mynduð leynihreyfing,
sem fimm þúsund stúdentar
tóku þátt í. Mikill fjöldi há-
skólakennara tók einnig þátt i
þessari hreyfingu. Machado
svaraði með því að loka háskól-
anum, og síðan hófst hamslaus
elíingaleikur lögreglunnar við
menn þá, sem líklegt þótti að
átt hefðu hlut að leynihreyí-
ingunni. Tugir manna voru
drepnir og mikill fjöldi fangels-
aður og látinn sæta hraklegri
meðferð. En það tókst ekki að
kveða hreyfinguna niður. And-
stæðingar forsetans hörðnuðu
við hverja raun. Það voru raun-
verulega þessir háskólaborgar-
ar, sem björguðu Kúbu frá enn-
þá verri örlögum en orðið var.
Ef þeirra hefði ekki notið við,
hefði allt lent í öngþveiti og
Bandaríkjastjórn ekki komizt
hjá því að senda þangað her-
lið til þess að taka landið her-
skildi og binda þannig endi á ó-
stjórnina.
Leynihreyfingin kom sér nú
upp herliði, og loks tókst að
hrinda harðstjóranum af stóli.
Margir menn, sem áður voru
lítt kunnir meðal þjóðar sinnar,
gerðust leiðtogar fólksins á
stund hættunnar, og við hlið
þeirra stóðu svo aðrir, sern
meira voru þekktir. Meðal þeirra
var dr. Ramón Grau San Mar-
tín, prófessor í lífeðlisfræði,
frjálslyndur hugsjónamaður, er
eflað hafði sér mikilla vinsælda
og álits nemenda sinna. Hann
hafði meðal annars gert athygl-
isverðar rannsóknir á krabba-
meini og bólgum í maga. Ríkis-
stjórnin hafði lengi haft illan
bifur á honum og látið fangelsa
hann oftar en einu sinni, þótt
ekki þyrði hún að vinna honum
frekara mein.
Margt lagðist á eitt um að
steypa Machado. Verkalýðurinn
gerði allsherjarverkfall. Sum-
nes Welles, er var sendiherra
Bandaríkjanna á Kúbu, ráð-
lagði forsetanum að áegja af
sér, og yfirmaður hersins sneri
baki við honum: Sjálfum var
honum sýnd sú linkind, að hann
fékk að flýja óáreittur í flug-
vél og hafa með sér miklar
birgðir gulls. Hann lifði fimm
ár í útlegð en dó svo, yfirgefinn
og vinasnauður.
II.
Leynihreyfingin myndaði nú
bráðabirgðastjórn í skyndi. En
hún varð ekki langæ. Nú kom
nýr maður til sögunnar. Það var
Fulgencio Batista, er hingað til
hafði verið liðþjálfi að tign.
Hann var þrjátíu og tveggja ára
gamall og ritari herforingja-
ráðsins. Var hann því öllum
hnútum kunnugur í hernum, og
þess neytti hann nú. Hann safn-
aði um sig liðsforingjum, sem
lítinn frama þóttust hafa hlot-
ið við þessa síðustu stjórnar-
byltingu eða jafnvel verið vik-
ið frá völdum. Með lið sitt hélt
hann til Havana og innan eins
sólarhrings hafði hann náð á
sitt vald öllum þeim stöðum í
höfuðborginni, er hernaðariega
þýðingu gátu haft. Jaínframt
leitaði hann samvinnu við há-
skólahreyfinguna. Myndaði
hann fimm manna ráðuneyti og
lét fá sjálfum sér í hendur
æðsta vald í landinu. Ráðherra-
stöðurnar skipuðu tveir prófess-
orar, ritstjóri, lögfræðingur og
bankastjóri.
Annar prófessorinn í stjórn-
inni var dr. Grau, sem þá var 46
ára. En eftir skamman ráð-
herradóm var hann gerður for-
seti — um stundarsakir — og
gegndi því embætti fimm erfiða
mánuði.
Bandaríkin kröfðust nú sem
endranær, að landið stæði við
allar fjárhagslegar skuldbind-
ingar sínar og i engu yrði geng-
ið á rétt bandarískra þegna. En
þeir, sem að hinni nýju stjórn
stóðu, hirtu ekki allir mikið um
slíka smámuni. Þeir kröfðust
fyrst og fremst Kúbu handa
Kúbumönnum og vildu ekki
sætta sig við neitt minna. Bar-
ista vildi á hinn bóginn eiga
sem bezt og nánust samskipti
við Bandaríkjamenn.
Grau hét þjóð sinni miklum
ræktunarframkvæmdum, einn-
ig skattalækkun og afnámi fjár-
hagslegra yfirráða útlending^.
Hann stöðvaði afborganir af 60
milljón dollara láni, er Macha-
do hafði tekið í Bandaríkjun-
um. Hann gaf út lög, þar sem
svo var ákveðið, að ríkið skylcii
I