Tíminn - 29.12.1945, Blaðsíða 3

98. Mað
TÍMEVIV, langardagiim 29. des. 1945
3
Halldór Kristjánsson.:
Þ 0 R P I
(Fjórða grein)
O K K
R
I
Meimtamál.
Menntamál héraðanna er eitt
af því, sem ekki má gleymast í
alhliða viðreisn þeirra, Mörgum
manninum hefir fundizt að
hann yrði nauðugur viljugur að
flytja til Reykjavíkur vegna
menntunar bárna sinna. Það
hefir verið að því stefnt, að
slíta skólana úti um land úr
öllum tengslum við mennta-
skólana. Þannig hafa Reykvík-
ingar fengið betri aðstöðu en
aðrir menn, til þess að njóta
æðri menntunar. Það er talsvert
atriði að stunda nám í mennta-
skólanum frá byrjun til þess að
komast áfram, því að nemendur
hans sjálfs hafa á ýmsan hátt
betri skilyrði til að komast i
efri bekkina en þeir, sem lært
hafa annars staðar.
Það1 er næsta eðlilegt, að fólki
hafi ekki þótt fýsilegt að senda
börn sín til náms i Reykjavik.
Það er dýrt að kosta nemendur
þar fjarri heimilum sínum. Auk
þess munu margir foreldrar
vilja hafa unglingana á heimil-
um sinum. Það þykir bæði
skemmtilegra og tryggara. Það
er ekki svo auðhlaupið að því,
að koma ungu námsfólki fyrir
á góðum heimilum og auk þess
lengstum vafasamt hvort það
fellir sig eins vel viö þau og
æskuheimilið. En að senda ó-
ráðna unglinga til náms i fram-
andi borg, án þes að tryggja
þeim i athvarf og vernd góðs
heimilis, er.næsta vafasöm ráð-
stöfun.
Það, sem liggur fyrir að gera
i þessum málum, er því fyrst og
fremst að bæta skólamál hér-
aðanna. Framsóknarflokkur-
inn hefir alla tið að því unnið.
Það má minna á menntaskól-
ann á Akureyri, sem hefir skap-
að ómetanlegt mótvægi gegn
einræði og ofríki Reykjavíkur,
þó að hann sé nú ónógur og
næsta sporið sé menntaskóli í
sveit.
í öðru lagi eru svo héraðs-
skólarnir og gagnfræðaskólar
kaupstaðanna. Þýðing þeirra
hefir alla tíð verið mikil og er
ennþá. En það sem nú liggur
fyrir í rökréttu og beinu fram-
haldi af þvi, sem gert hefir
verið, er að veita þeim rétt
gagnfræðaprófs, sem jafngildir
gagnfræðaprófi menntaskól-
anna. Ekkert annað er jafnrétti
milli landsmanna. Án þess ýæri
þeim mismunað eftir búsetu.
En það er hvorki hyggilegt né
heiðarlegt að láta réttinn til
háskólanáms vera bundinn við
búsetu.
í þriðja lagi er svo ýmiskonar
sérnám. Of lítið hefir verið gert
að því að veita mönnum kost á
því utan Reykjavíkur. Fiskifé-
lag íslands hefir að sönnu
gengizt fyrir námskeiðum í
skipstjórn og vélgæzlu úti um
land, og verður það seint of-
metið. En betur mætti búa að
þeirri fræðslustarfsemi. Sýnist
ekki um of, þó að sú kennsla
yrði að einhverju heimilisföst í
útgerðarhéruðum landsins.
Þá er iðnnámið. Margir iðn-
aðarmenn úti um land hafa
nemendur, en oft er um það
talað, að illa sé borgið bóklegri
fræðslu þeirra. Verði hún nem-
endunum ekki svo notadrjúg er
skyldi en meisturunum þó nógu
dýr. Þetta, þykja auðvitað mik-
il meðmæli með stöðum eins og
Reykjavík og kaupstöðum þeim,
sem hafa fasta iðnskóla, og verð-
ur oft til þess, að þeir njóta
vinnu nemanna.
Nú er svo komið, að nám í
iðnskóla' er stundað eins og
hvert annað skólanám, þannig,
að iðnnemar vinna ekki erfið-
isvinnu á meðan. Þá er það
heldur ekki nauðsynlegt, að þeir
stundi námið á sama stað og
beir vinna. Nærliggjandi þorp
og héruð geta því sameinast
um iðnskóla fyrir sig. Þetta er
nýtt viðhorf, sem taka verður
til greina sem fyrst. Iðnaðar-
mannastéttin úti um land þarf
að endurnýjast og-vaxa. Hún á
að byggja upp bæi framtíðarinn-
ar. Héruðin verða því að sam-
einast um fasta og myndarlega
iðnskóla, svo að hægt sé að
stuntja iðnnám úti í héruðun-
um við skilyrði, sem eru sam-
bærileg við það, sem er í höfuð-
borginni sjálfri.
Svo er þá í fjórða lagi undir-
staðan sjálf, þar sem barna-
fræðslan er. Hér skal ekki fjöl-
yrt um hana. Segja má, að til-
lögur milliþinganefndar í skóla-
málum, þær sem nú liggja fyrir
Alþingi sjái eftir atvikum vel
fyr\r hinni almennu fræðslu ef
að lögum verða og framkvæmd-
ar. Nokkur smærri atriði orka
tvímælis og mun svo jafnan
verða. En í heild eru þær til-
lögur mjög í samræmi við starf
Framsóknarflokksins, að jafna
metin milli íbúa smárra og
stórra staða, um aðstöðu og
skilyrði til þess að njóta gjafa
menntagyðj unnar.
Hér er. ekki hægt að ganga
begjandi framhjá því, sem gert
hefir verið fyrir frjálst menn-
ingarlíf í lancSinu. Lestrarfé-
félög fámennisins fá fastan,
opinberan styrk. Og iþróttalög-
in frá 1940 opna ótal leiðir til
hýlbrigðrar íþróttamenningar
Þessum störfum þarf að halda
áfram. Það má ekki gera góð
lög óvirk, með því að fella nið
ur fjárgreiðslur samkvæmt
þeim.
EeilMgðismál.
Það er ekki neitt hégómamál
hvaða öryggi menn eiga við að
búa í heilbrigðismálum. Nokk
ur dæmi eru til þess, að menn
hafi flúið úr héruðum landsins
vegna læknaleysis og slíkra á-
stæðna. Ýmsir eru þannig sett-
ir, að þeir þurfa daglegt nábýli
við lækni vegna fjölskyldu sinn
ar.
Mikil brögð hafa verið að því,
að læknishéruð væru auð og
yfirgefin og næstu héraðslækn
ar yrðu að bæta þeim við þjón-
ustusvæði sín. Úr þessu hefir
verið reynt að bæta með ýmsu
móti og gengið misjafnlega
Einna drýgst mun reynast
þessu sambandi að héruðin eigi
læknisbústaði og sjúkraskýli við
sitt hæfi. Læknirinn verður að
eiga sæmileg skilyrði til íbúð-
ar og starfs, svo að menn geti
ætlazt til þess af honum, að
hann vilji embættið.
Það er allt annað en glæsi-
legt fyrir ungan embættismann
— og gildir þar einu um lækna
og kennara, — að flytja í ó-
kunnugt hérað og verða að sæta
einhverjum ókjörum með hús-
næði. Mörgum finnst það frá-
gangssök að verða að hrekjast
milli misjafnra leiguíbúða með
|misjöfnum kjörum eða ráðast í
húsakaup eða oyggingar, án þess
að vita hve lengi þeir dvelja þar.
Þetta verður oft til þess, að
héraðið fer á mis við góða
starfskrafta. Það verður því á
allan hátt svipminna og ómerki-
legra og hrörnun þess heldur
áfram, þar sem gott mannval
myndi oft geta snúið straumn
um við og unnið hérað sitt upp.
Það er því mikil nauðsyn að
læknishéruðin séu aðlaðandi.
Góður læknisbústaður með
hentugri vinnustofu og skilyrð-
um fyrir læknirinn til að hafa
nokkra sjúklinga í sjúkrahúsi
við sæmilegan aðbúnað eru
nauðsyn hyers læknishéraðs.
Það er engin sanngirni að ætlazt
til þess, að maður, sem á marga
vegi færa, setjist niður þar sem
hann verður að vera á hrakn-
ingi með fjólskyldu sína og
sjúklinga og hefir auk þess af-
leit starfsskilyrði.
Það er þess vegna mikið mál,
að ríkið standi við þá stefnu,
sem upp hefir verið tekin, og
mæti óskum og framlögum hér-
aðanna með því að annast sín-
ar greiðslur á mótj, svo sem lög
standa / til.
Það hefir verið rætt ura ýms
ráð önnur til að tryggja hér-
uðunum lækna og hafa þau
bæði kosti og galla. Hér verða
bau ekki rakin,' en það eitt sagt
ið lokum, að við þessi mál má
ekki skiljast fyr en sæmilega er
'éð fyrir rétti og öryggi þess
fólks, sem í héruðunum býr.
'Tafmagiismálitl.
Undanfarin mlsseri hafa stað-
!ð yfir umræður um rafmagns-
mál þjóðarinnar. Sú djarfa og
’tórhuga tillaga hefir komið
pram, að þjóðfélagið tæki að sé^
'ð gefa öllum landslýð kost á
-afmagni m,eð svipuðum kjör-
um. Um þetta hafa verið háðar
'narnar deilur. Því hefir verið
haldið fram, að þar með væn
f’arið fram á ómögulega hluti
Vramkvæmd þessarar hugsjön-
ar væri svo dýr, að undir því
vrði ekki risið.
Hér skal á það bent, að and-
mælendur þessarar hugsjónar
halda sér jafnan við það i ræð
um sínum og ritum að ætlazt
'é til þess, að leiða rafmagn frá
stórum stöðvum í hverja sveit
og hvert heimili landsins. Þetta
er þó þeirra eigið heilafóstur oa
annað ekki. Hugsjónin er byggð
á því, að allir hafi jafnan rétt
til þeirra möguleika og þæg-
inda, sem rafmagnið veitir. Þsð
vilja menn að ríkisvaldið við-
urkenni í orði og verki. Hitt
verður svo að fara eftir áliti,
fróðustu manna hvar henta þyk
ir að leiða rafmagn frá stórum
stöðvum. En þar sem það nær
ekki til, á fólkið siðferðilegan
rétt til þjóðfélagslegra aðgerða
svo að það fái rafmagn með
sambærilegum kjörum við aðra
Það er þetta jafnréttissjón
armið, sem lagt var til gruird
vallar frumvarpi því til raforku
iaga, sem milliþinganefnd í mái-
inu flutti ■ í fyrra. Framsóknar-
flokkurinn stóð óskiptur að þv
máli, einn allra flokka. Enn er
það sannfæring hans, að hér
verði að byggj a á þessum grund
velli j afnréttisins.
Verzlmiin.
Það er ekki hægt að ganga
framhjá því, sem er höfuðorsök
þess, hvernig hallar á þorpin
í skiptunum við Reykjavík. Það
eru verzlunarmálin.
Reykjavík býr og hefir búið
við þau forréttindi.að níu tíundu
hlutar af allri innflut-nings-
verzlun landsmanna fer um
hennar hendur. Við það skap-
azt mikil atvinna þar og er þó
ekki mest um það vert. Aðalat-
riðið er það, að verzlunin hefir
dregið til sín óeðlilega mikið
fjármagn. Fjármagnið leitar
fyrst og síðast inn í verzlunina
vegna þess, að hvergi fær það
að ávaxta sig eins vel. Þáð er
áreiðanlegt að enginn háski væri
því fyrir alþýðu Reykjavikur,
jó að þrengt væri að silki-
klæðnaði þeim, sem sýndur er
og seldur í borginni svo að nokk-
ur herbergi, sem nú eru höfð til
verzlunar, losnuðu til annarra
hluta.
Verzlunin er í mörgum atrið-
um arðvænlegri en heppilegt er
í samanburði við aðra atvinnu-
vegi,x þá, sem einkum má kalla
bjargræðisvegi þjóðarinnar. Það
er óumdeilanlegt, að ef miðað
er við alþjóðarhag heldur verzl-
unin alltaf hjá sér miklu af
fjármagni, vinnuafli og hús-
næði. Og þr»ð er vegna þess, að
málum þjóðarinnar hefir ver-
ð stjórnað svo, að verzlunin
fékk þetta aðdráttarafl.
Þetta er í sjálfu sér alvarlegt
jóðmál, en það verður ennþá
alvarlegra þegar þess er gáð, að
meginhlutinn af þessu saman-
dregna fólki og fé verzlunarinn
or er í Reykjavík. Fjármagn og
vinnuafl, sem átti að bera uppi
blómlegt atvinnulif hringinn i
kringum landið er nú komið í
Tlingurverzlanir og skranbúðir
; Reykjavík.
Menn verða að gera sér ljóst,
rvílíka blóðtöku hér er um að
"æða og sameinast síðan um
ráð gegn henni. íslenzka þjóðin
má ekki við því, að öllum hér-
ðum landsins blæði út gegnum
verzlunina í Reykjavík.
Þau úrræði, sem fyrir hendi
>ru, geta verið ýmis konar og
kal ekki fjölyrt um einstök
/máatriði. En nokkuð skal þó
nefna.
Það verður að greiða fyrir
bví, svo' sem hægt er, að inn
fluttar neyzluvörur fari á land
í því héraði, sem notar þær, og
fyrr ekki. Við þetta verður að
miða samgöngukerfi landftns
Það verpur að breyta því hlut
falli, sem nú er á arðinum af
verzlun og framleiðslu.
Það verður að efla verzlunar-
’amtök fólksins sjálfs og gefa
'amvinnufélögunum kost á að
vaxa eins og fólkið vill styrkja
bau. Lögverndað arðrán undir
valdboðinni skiptingu innflutn-
ings, svo að fólk neyðlst til þess
að verzla við einstaklingsfyrir
tæki vegna þess, að verzlun þess
sjálfs fær ekki vörur, má ekki
eiga sér stað.
Mönnum er ekki svo ljóst, sem
vera teetti,hve þýðingarmikið það
er, að kaupfélögin festa arðinn
af verzlun viðskiptamanna sinna
heima í héraðinu. Á þann hátt
gefst mönnum tækSfæri, sem
beir mega ekki sleppa, í barátt-
unni- fyrir sjálfstæðri tilveru
•héraðanna.
Hér má ennfremur minna á
bað, sem Halldór Kiljan Lax-
ness sagði með sanni í tímarit-
inu Rétti 1934, að Framsóknar-
flokkurinn hefði allra flokka
drengilegast unnið að því, að
færa verzlunina í þjónustu al-
Bör Börsson verður lengi í
minnum hafður á okkar landi,
og sennilega er hann sú persóna
skáldsögu, er mest og bezt hef-
ir skemmt þjóðinni á' síöustu
árum, þó að til séu einstöku
vandlætihgapostular, sem ekki
hafa getað stillt sig um að hafa
horn í síðu hans, frekar en
flestu því, er orkar að lfetta
drunganum og þunganum af
okkar góðu þjóð.
En látum það liggja milli
hluta og lofum þeim, sem það
vilja, að agnúast við Bör. Hitt
skiptir hér máli, að nú er kom-
ið út annað bindi af Bör'Börs-
son, þýdd af þeim Helga Hjör-
var og Karli ísfeld. Skipti
Skipti Helga við Bör þekkja
allir frá tímum útvarpssög^
'^nnar og af fyrra bindinu, en
hins vegar er Karl nýr af nál-
inni á þeim Öldurstað. En hitt
Bör Börsson
er kunnugt, að hann er einn
snjaílasti þýðandi okkar á ó-
bundið mál og sennilegast
einnig sá afkastamesti, og þarf
enginn áð bera kviðboga
fyrir því, að honum fatist að
fást við bankadirektöra og kon-
súlsfrökenar Börs.
Það er skemmst af þessu bindi
að segja, aö það ber að öllu leyti
sama svip og hið fyrra — er
fullt af skemmtilegustu tiltækj-
um frá upphafi til enda, til-
tækjuni, sem allir hljóta að
veltast um í hlátri yfir, néma
einhver andleg dauðýfli og vol-
æðingar. Og frá öllu þessú er
sagt á þann kátlegasta hátt, er
sinn hæfir efninu.
Til bragðbætis eru svo í bók-
inn(i margir góðar toikningar
af sögupersónum og atburðum
þeim, sem kringum þær gerast.
Útgefandinn er Arnarútgáfan.
mennings með baráttu fyrir
vexti og þróun kaupfélaganna.
Þeirri baráttu er enn haldið á-
fram.
Hér er því tvíþætt verkefni
fyrir höndum. ^Annars vegar að
eflá verzlunarsamtök/n heima
fyrir og hins vegar að hafa áhrif
á löggjöf og stjórn þjóðmálanna.
Þarf þar hvort tveggja í senn,
að reisa skorður við gróða verzl-
ananna og gera framleiðslu-
störfin arðvænleg.
Franisékiiitrflokknr-
liin es*’ Jior|tin.
í beinu framhaldi af hugleið-
ingum þessum um nauðsynjamál
borpanna er rétt að draga
nokkrar ályktanir. Það er þá
fyrst að undirstöðuatvinnan,
bátaútvegurinn, á líf sitt undir
bví, að stefna Framsóknarmanna
ið færa niður dýrtiðina sigri.
Tafnframt ber svo að líta á það,
ið þau úrræði, sem nú er eink-
’im talað um til að gera útveg
borpanna tryggari og öruggari
á komandi tímum, eru baráttu-
mál Framsóknarflokksins.
Þar er fyrst að nefna lýsis-
sámlög og olíusamlög, sem víða
eru nú komin á og gefast hvar-
vetna vel. Þetta er fyrsta vígi
'amvinnuhreyfingarinnar á
sviði íslenzkra útvegsmála. Og
bað er enginn efi á því, að þau
boða marga og mikla sigra og
uppbyggingu. Þetta er byrjun að
bví, r*5 innleiða réttláta verzlun
og réttlátt endurgjald í viðskipti
fiskimannanna á þessu sviði.
Og hér verður ekki staðar num-
lð fyrr en þessir verzlunarhætt-
ir ná yfir öll innkaup og alla
vinnslu og sölu sjávaraflans.
Fiskimálasjóður og FLskveiða-
■jóður verða efldir og útgerð-
inni þar með veitt ódýrari lán
en hingað til og fjárhagslega
'éð fyrir ýmis konar tilrauna-
starfsemi og athugun nýrra úr-
ræða. Væntanlega verður eng-
inn ágreiningur um þau mál, en
svo milcið er víst, að þau stranda
ekki á Framsóknarmönnum.Það
sýnir m. a. frumvarp þeirra um
Fiskimálasjóð.
í þriðja lagi eru svo hafnar-
málin. Hér verður ekki roynt að
gera þau að flokksmáli, en full-
yrða má þó, að enginn flokkur
hafi reynst landsbyggðinni og
þorpum hennar betur i þeim
efnum en einmitt Framsfeknar-
flokkurinn. -
Svo eru naúðsynjamál þessa
fólks, þegar á land er komið.
Þar hefir Frsfl. verið í fylking-
arbrjósti á fjölmörgum sviðum.
Má þar minna á t. d. niargar
greinar eftir Jens Hólmgeirs-
son í Dagskrá, Tímanum og sér-
prentaðar um ræktunarmál,
lóðamál, félagsleg þægindi o. fl.
Hér hefir verið bent á það,
að Frsfl. berst fyrir því, að fólk-
ið i þorpunum fái ódýrari lóðir
og ræktunarlönd og hjálp til að
nytja þau, ódýrari og betri hús,
ódýrarj raforku, betri samgöng-
ur og betri skilyrði og skipun á
menntun og heilbrigðismálum
og menningarmálum almennt.
Svipa ftlýrtíðarimiar.
Þessar framfarir ýmsar, sem
þorpin eiga líf sitt undir, kosta
mikið íé, segja menn. Það er
satt. Og svipa dýrtíðarinnar vof-
ir yfir þorpunum og framtíð
þeirra. íslendingar hafa nú um
að velja framfarir eða verðbólgu
Ef svo er fram haldiö, sem horft
hefir um sinn, hverfa tækifærin
og skilyrðin i hít dýrtíðarinnar.
Meðferð fjárlaganna sýnir
það, að' annað livort þarf að
minnka verðbólguna eða hætta
við framfaramálin að miklu
leyti, nema menn vilji byggja í
skuld á þessiim miklu peninga-
tímum. Hvort vill nú þjóðin
heldur?
Fólkið í þorpunum veit að þess
hlutur hefir orðið á eftir. Það
veit að líf þorpanna, sem það
er bundið við föstum böndum,
er undir því komiö, a'ð hér verði
miklar framfarir. Framsóknar-
flokkurinn er málssvari þorp-
anna og; framfaranna. Og það
er meðal annars vegna þess, sem
hann berst fyrir niðurfærslu
dýrtíðarinnar.
Hér er ekkert hægt að gera
nema sameinast um það, að
sigra verðbólguna. En ef það er
gert og hið dreiíða fólk í sveit-
um landsins ber gæfu til að
úanda saman um það og önnur
nauðsynjamál sin, þá er óhætt
að treysta því, að bjart er fram-
undan yfir atyinnulífi og menn-
ingarlífi þess. En þjóðinni ríð-
ur á, að dyggilega sé unnið að
\ þessu sviði. Hvert ár sem líð-
ur raskar jafnvæginu meira
en orðið er og gerir viðnám
og sókn því eríiðari. Nú er því
rétta stundin til að taka hönd-
iUm sáman og sigra.