Tíminn - 17.06.1953, Blaðsíða 3

133. blað.
TÍMINN, miðvikudaginn 17. júní 1953.
3.
Þorkell Jóhannesson:
SAGAN OG FRAMTÍDIN
-Góðir íslendingar, heima- j
menn og gestir.
^Vegna Þjóðræknisfélags ís-
lendinga býð ég yður öll vel-
kominú helgistað þjóðar vorr
ar, Þingvélli við Öxará. Hér
standið þér j .sporum þeirra i
manna, sem björtustum ljóma J
hafa varpað yfir sögu vora í
þúsund ár, allt frá upphafi
Aíþingis og stofnun hins
fdrna þjóðveldis, fram til hins
ógleymanJega ' dags, er ís-
lénzka , íýð'véldið v.ar endur-
reist, 17. júní 1944, fyrir að
kaIla-r.éttuín-9- úrum. Hér er .
þýí margs að minnast og'
margt að sjá og skoða, vafa- j
láust miklu meira og fleira
en stuttr^r gjundar töf leyfir
að þes^u sinni. :En jafnvel,
söitSsömaa ^essum stað rúm '
aé meira af~djúpum áhrifum '
frá umhverfinu og innan frá j
ú| hugskoti sjSlfrar vor en J
lupgdvöl víðast unrrars staðar,!
ef við gefum okkur aðeins'
töna^til. .að'-sjá- og -minnast. j
♦ ' I
IVið erum. hér. .stödd á kross (
götum. Hér mættust ráða-;
menn þjóðarinnar á hinum
hjesta höfuðstað þessa lands ^
ú|ii 800 ár. Leið Jieirra hefir j
lejgið um fjöll óg fyrnindi,;
lstnga vegu og torsótta. En
sto vel fallinn sém þessi stað
ur má virðast til samkomu1
mikils f jölmennis fyrir'
margra kosta saki, landgæða
og fegurðar, þá er augljóst j
mál, að Þingvellir hefðu samt,
altírei orðið höfuðstaður ís- j
lands, ef eigi bættist það við,
að torfundinn myndi sá stað-
ur, er betur lægi við samgöng
um á þéím tima, er menn fóru
aílra sinna ferða- á hestbaki
og greiðasta leið milli lands-
fjórðunga lá yfir hálendið og
yfirleitt hið efra um byggð-
irnar, ér.úr allar voru óbrúað-
ar og végir ruddir en hvergi
lagðir. Héðán liggur hin
skemmsta leið til Vesturlands
um Uxahryggl. Kaldidalur og
Kjölur voru og eru beinasta
leið til Norðurlands, og svo
Sþrengisandur til Norð-Aust-
urlands. Val þingstaðarins
fqrna við Öxará sýnir flestu
betui-T.hversu .glöggt auga hin
ir fornu feður vorir hafa haft
fyrir"hinrri~hagnýtu hlið þess
níáls. Hér hefir allt verið at-
húgað ''•gaumgæfilega, allar
röksemdir mældar og vegnar
af traustú .viti og nákvæmri
þékkirig'ú,'' entíá éfást enginn
ujn það, að hér var fengin
rétt niðurstaða. Af mjög
mörgu, Sem hiriir fornu ís-
lendingar hafa gert og ráðið,
er val þeirra á þingstað sín-
utn eitt hið aðdáunarverðasta.
íOg staðuririri Jsjálfur er
héimúr* fyrir sig, sem engu
öðru verður til jáfnað. Mynd
hjms’-er óafmáanlega greypt
í hug og hjarta hvers manns,
sem hann lítur. Hinir miklu
töfrar íslenzkrar náttúrufeg-
ui^ðar eru óvíða máttugri en
h'ér, ogað vísu hvergi eins ná-
téngdir örlögum þjóðar vorrar
fýrr og- siðar.
-Þess vegna hrífa Þingvellir
oss líka af meira krafti og
kyngimagni en nokkur staður
arinar. Hér segir þjóðerni vort
ótvíræðast til sín. Á þessum
stjað er heimkynni vor allra.
Hér mætumst vér sem vinir og
nánir frændur, hversu tor-
fær fjöll og víð höf sem oss
greindu fyrr og síðar hvern
frá öðrum. Að koma á Þing-
Ávarp ílutt á Þingvölluiii 14. jjúní 1953 á samkomu Þjóðrækn-
isfélags tslendinga í tilcfni af heimsókn Vestur-lslendinga.
velli er fyrir íslendirig eins og
að koma á kærar bernsku-
stöðvar. Það skiptir ekki máli,
þó að hann hafi aldrei komið
þar áður. Kennileiti, örnefni
á þessum slóðum, eru oss gam
alkunnug. Vér erum ö!l. ef
svo mætti segja, uppalin með-
al þeirra. Það eigum vér, eins
og svo margt annað í menn-
ingu vorri og þroska að þakka
kvæðum vorra beztu skálda,
er vér lásum og lærðum í
æsku, og svo fornum frásögn
um, er vér hlýddum við kné (
móður vorrar, ómmu eða afa. |
Almannagjá, Öxará, vellirnir
inn af árósunum, gjárnar
handan við vellina, hraunið,
vatnið, djúpið mæta mesta á
Fróni, í hinni marglitu fjalla
umgjörð sinni, Hrafnagjá og
Hrafnabjörg í austri, en til
norðurs Skjaldbreið og Ár-
mannsfell, með Meyjarsætii
Þorkell Jóhannesson
„..’ skipa Alþingi, setja lög og
nefna dóma og ráða ráðum
fyrir land sitt. Vér mundum
sjá höfðingja landsins á Al-
þingi víkja af höndum sér
ásælni erlendra koriunga og
gera viturlega sáttmála við
erlendar þjóðir. Við mundum
sjá nafnkenndar hetjur, glæsi
legar konur, skáld og íþrótta-
menn, setja lífsins, æskunnaf
og snilldarinnar brag á þenn
an stað nokkra hásumardaga
ár hvert, stutta stund, en þó
nóg til þess að frjóvga og
auðga þjóðlífið út um hinar
afskekktustu byggðir lands-
ins vetrarlangt. Héðan mund
um vér sj á flokk hinna fyrstu
kristnu manria þokast yfir
hraunið austan frá Vellan-
kötlu og halda hina fyrstu,
; kristnu guðsþjónustu á Þing-
eitthvað fyrir peningana sína.! völlum vér sjáum hið rólega,
Sú sjón, sem oss gefur hér, fumlausa far hinna fornu
oÉT Hofmannaflöt off^leriera i er annað og miklu meira- Hun landsstjórnarmanna frá sögu
og Moimannanot og lengra ( hefi þegið innihald frá öllu os friðaröld Vér siáum vs oe
til vesturs Sulur. Hmn mikli!. . og irioar°ia- ver sjaum ys og
og breiði dalur, sem hér verð i KJ “ þnSUn5 SJSíkí ÞyS’ umbrot og byltingar
ur norðan frá Skialdbreið að |Skapað og motaö islenzka sturlungaaldar, flekkað blóði,
ui noröan ira fak aianreið aö;þjóð Þrátt fyrir Virkileikans svikum erimmd áeirnd oe
Þmgvallavatm, milli Almanna , f:! , ,. , . , , svixum, gnmma, agirna og
eiár osr Hrafnaeiár hefir blæ’ Þrátt fyrir knstalstært taumlausri valdafíkn, sem
mvndazt við stórkostleet land 1 skyggni’ sem 6r einkenni fórnar sjálfstæði landsins fyr
mynaazt viö storKostiegt lana lands vors á björtum júnídegi, ir veetvll:Ur a- stundarhae
Hamraveggir g,4nna erum vér slðdd mltt , ésýni.
legri veröld. Hér um þessar ungs, vér sjáum hina myrku
gjár, um vellina og ótal laun migold) þar sem veraldlegt og
sýna, hversu landið brotnaði
og seig niður, eins og skála-
þak fellur í tóft sína. Slík
jarðmyndun er fágæt. Á nokkr
um stöðum hér á landi má
þó sjá svipað, en hvergi jafn
tígulega-hrikalegt og hér. En
þó þetta mikla sköpunarverk,
sem við horfum nú á, væri í
höfuðdráttum myndað fyrir
þúsundum eða tugþúsundum
ára, eru Þingvellir í núver-
andi mynd nokkuð breyttir
frá þvi, sem var, er Alþingi
var sett hér fyrst. Mesta breyt
ingin mun hafa orðið á árun-
um 1784 og 1789, er nýtt land-
sig varð hér um Þingvelli, svo
að landið lækkaði um nær 2
fet, en við það urðu allmikil
spjöll á sjálfum völlunum af
ágangi frá vatninu og Öxará. ,
Þessar byltingar eru stundum ! sitt um alla jörðina. Þessi æva ^ arlamba hjátrúar og spillts
og sjálfsagt með rétti taldar forna, goðkynjaða hugmynd, aldaranda. En fleira gefur hér
tii orsaka þeirra, er því ollu,! Þess heiðna helgisögn um líf- [ að líta. Austur undir Hrafna-
að Alþingi var flútt h'éðan tií |ið> eðli Þess> uPPruna °g ör- gjá sjáum vér tjaldborg bisk-
Reykjavíkur undir lok 18. ald 1ÖS> kemur mér nú í hug. Hér upsins í Skálholti, meistara
á Lögbergi stóð og stendur enn Brynjólfs Sveinssonar, tákn
lýðmeiður hinnar íslenzku þess, að enn sé til í landinu
þjóðar. Vér erum sjálf hluti vald og manndómur, sem gæti
stigu hins kjarrgræna hrauns, andlegt ’va,ld togast á um
liggja rætur þjóðlífs vors>1 landslýðinn, völd og fé. Sjón-
duldar, ósýnilegar, en oss þó arsviðið er óbreyttf en samt
svo nátengdar, að vér finnum mj0g með oðrum brag en fyrr
til þ°irra i hjartataúgum vor , um Myndirnar, sem eftir verð
um. Þessar rætur verða ekki, ur tekið, eru óskýrari, strjálli.
slitnar, án þess að höggvið , og fiestar dapurlegar. Vér sjá-
sé á þráðinn, sem tengir oss; um Norðlendinga koma hina
við lífið, sjálfa tilveruna. Þær sömu leið og hina fyrstu
eru hluti af oss sjálfum, hvort kristnu menn austan yfir
sem vér gerum oss grein fyrir hraunið frá vellankötlu, með
því eða ekki. lik jðns Arasonar og sona
Hinn mikli snillngur ís- hans, og hverfa norður af völl
lenzkrar sögu og orðlistar,' unum í átt til fjalla. Vér sjá-
Snorri Sturluson, seglr í Gylfa [ um sívaxandi merki kúgunar,
ginningu söguna um Ask Ygg- j fátæktar, harðneskju og
drasils, heimstréð mikla, meið grimmdar. Yfir þessum völl-
lífsins, sem stendur rótum í um hvílir reykjarsvæla frá
þrem heimum og breiðir lim [ bálköstum galdramanna, fórn
ar og lagt niður árið 1800.
Hér stöndum vér á Lögbergi,
mitt á sviði hins forna A1
þingis, umkringd af rústum jaf laufum hans og limi, en átt það til að halda til jafns
búða frá ýmsum tímum. Ef
þér gangið hér um á þing-
staðnum, munuð þér finna
steina í grasi með áletrun um
það, hverjir hér hafi tjaldað.
Þér munið finna hér gamal-
kunnug nöfn úr fornri og
nýrri sögu landsins, frá gull-
öld þess og lægingartíma. Vér
erum hér heima stödd. Allt
er hér meira og minna þekkt
og kunnugt. Allt með blæ veru
leikans en jafnframt þeim
brag endurminninganna, sem
fær hjarta okkar til að slá
hraðar, ljær augum vorum
meiri birtu og hvassari og
næmari sjón. Það, sem vér
horfum á og skynjum hér, er
ekki venjuleg útsýn, ekki að-
eins falleg, hugþekk mynd,
sem náttúran frjáls og sterk
töfrar fram. Þetta útsýni, sem
þér sjáið hér, er ekki aðeins
einn af mörgum stöðum, sem
fallnir eru til þess að sýna.
ferðalöngum svo að þeim megi
finnast, að þeir hafi þó fengið
rætur hans liggja þúsund ár við mekt sjálfs Bessastaða-
aftur í tímann og þó miklu ‘ valdsins, sem drottnar yfir
lengra. Þær eru greindar og lögréttunni á sjálfum Þing-
kvíslaðar um allt þetta land. völlum. Vér sjáum Skúla
Þær verða víðar raktar. Vér Magnússon, aðsópsmikinn,
finnum jafnvel sprota af þeim viljasterkan og glæsilegan,
á hinum miklu kornsléttum hefja hér viðreisnarstarf sitt
Norður-Ameríku, allt vestur
undir Klettafjöll. En þar sem
vér stöndum nú, kemur allt
saman, rætur, lauf og lim. Ef
hin ósýnilega veröld liðinna
alda mætti birtast augum vor
um, eins og vér skynjúm hana
með tifinningum vorum og
minningum, myndi allt þetta
mikla sjónarsvið tala til vor
lifandi tungu, ofar hinu mátt
uga en torskilda máli þagnar
inpar. Líf og hreyfing mundi
hér ríkja i stað eyðikyrrðar.
Vér myndum sjá og heyra
hina vitrustu og göfugustu
menn, syni landnemanna,
setja allsherjar lög á Lögbergi
og stofna þjóðveldi á íslandi
í dögun sögunnar. Vér mynd-
um sjá vitra stjórnskörunga
með stofnun Innréttinganna
fyrir 200 árum. Þó er Alþingi
nú orðið næsta sviplítið frá
þvi sem fyrrum, vegna fá-
mennis þingsóknarmanna,
enda hefir hin danska ein-
valdsstjórn nú náð fullum tök
um á öllum efnum lands-
manna. Vér sjáum eldreykj-
armóðuna 1783 leggjast yfir
þessa velli og skóginn standa
með skrælnuðu laufi um há-
sumar, eins og táknmynd um
hagi íslenzku þjóðarinnar á
mestu neyðartimum, sem yf-
ir landið hafa gengið. Al-
þingi á Þingvöllum riðar til
falls. En þó á það eftir að
skapa sér verðuga minningu
með almennu bænaskránni
um frjálsa verzlun og allsherj
ar mótmælum gegn verzlunar
áþjáninni 1795 að forgöngu
Magnúsar Stephensens. Svo
fellur áratugakyrrð yfir þenn
an stað. Alþingi er horfið á
braut og Snorrabúð verður
stekkur Þingvallaprestsins.
Hingað koma ekki aðrir en fá
einir náttúruskoðarar. En í
þeim hópi er skáldið Jónas
Hallgrímsson, og með honum
og hinum ódauðlegu kvæðum
hans rísa Þingvellir upp í dög
un nýrrar aldar. í stjórnmála
átökum þeim, sem hér verða
upp úr 1840, verða Þingvellir
að nýju með vissum hætti
einn þýðingarmesti staður
landsins. Þótt Alþingi sé end
urreist í Reykjavík, eru hér á
Þingvöllum, á Þingvallafund-
unum, flest þau ráð ráðin,
sem mestu skipta um sjálf-
stæðisbaráttu þjóðarinnar frá
1848—1907. Þannig hefir sag-
an helgað þennan stað og
skáldin, allt frá Bjarna Thor
arensen og Jónasi Hallgríms-
syni til Einars Benediktsson-
ar, Steph. G. Stephanssonar
og Davíðs Stefánssonar. En
mestur hefir vegur Þingvalla
orðið í nýjum sið og á vorum
dögum með Alþingishátíðinni
1930 og lýðveldisstofnuninnl
1944. Þeir dagar eru og verða
ógleymanlegir í minningu
allra þeirra, er þar voru við-
staddir. Þær minningar mun
þjóðin geyma sem helga dóma
um langa framtíð.
Ég hefi talað við yður um
Þingvelli og söguna, eins og
hún blasir við augum vorum
hér. En í rauninni ætti þetta
aðeins að vera formáli að því,
sem öllum er hugstæðast um
að ræða, en það er nútíðin og
framtíðin. Ég veit samt, að
þér virðið mér til vorkunnar,
þótt mér fari eins og sagt vai
um suma gömlu prestana, og
ræða mín verði, að því að það
efni varðar, nokkuð enda-
slepp. Við það öðlast hún líka
þann mikla kost að verða ekki
úr hófi fram löng og þreyt-
andi. Ýmsir gerast nú spá-
menn meðal þjóðar vorrar og
spá misjafnlega góðu. Slíkt er
algengt fyrirbrigði á ólgu og
umbrotatímum. Nú ganga
miklar byltingar yfir heim-
inn, yfir þetta land líka og
þessa þjóð. Vér erum eins og
hæstv. forsætisráðherra sagðl
fyilir skemmstu í ræðu til
gesta vorra hér, Vestur-íslend
inga, ekki lengur hinn mikli
einbúi í Atlantshafinu. Þetta
er rétt. En þegar betur er að
gáð, þá er býsna langt síðan
vér vorum það. Hvernig var
ástatt hér á landi í þessu efni,
segjum frá lokum 16. aldar
og langt fram á 19. öld?
Myndu erlend áhrif ekki hafa
gert vart við sig þá eins og
nú? Myndi það ekki hafa orð
ið nokkuð þung raun tungu
vorri, þjóðerni og þjóðlegri
menningu, er hver höfn á
landinu var setin erlendum
mönnum um hartnær 3 ald-
ir? Þá voru og hinir æðstu
landsstjórnarmenn útlending
ar og allir lærdómsmenn
landsins eða flestir menntaðir
erlendis Nei, efalaust stafar
oss hætta af erlendum áhrif-
um, sem að oss þyrpast hvað
anæva að á öld tækninnar og
hinna öru samgangna og sarn
skipta við erlendar þjóðir. En
(Framh. á 4. Bíðu).