Tíminn - 04.03.1956, Blaðsíða 4

T ÍMI N N, sunnudaginn 4. marz 193ff.:
^ ‘ý*-* ’ ~ ' .- -
Asgrímnr Jónsson lisímálari áttræður

t
A .. ....... s
Kveðja frá forseta Islands
Mjer er það bæði Ijúft og
skylt, að senda Ásgrími Jóns-
syni kveðju og þökk á áttræðis-
afmælinu. í dag minnist öll þjóð
in hans með þakklæti og virð-
ingu.
Áttatíu ár er löng manns-
æfi en stutt listasaga. Jeg
minnist hans fyrstu sýninga í
Vinaminni fyrir fimmtíu árum.
Það var viðburður í þá daga.
Við unglingar gátum tekið und-
ir með gamla manninum skaft-
fejska, sem sagði, að „kortin“
hjá honum Ásgrími væru betri
en hjá dönsku landmælinga-
mönnunum. Þjóðin var auðug
að náttúrufegurð og snilldar-
legum lýsingum í ljóði og nú
stéig Ásgrímur fram, fullþroska
á ungum aldri og leysti land-
vættti fossanna, fjallanna og
jöklanna úr álögum. Skilning-
ur hans jók oss skilning, og það
sem Bakkabræðrum tókst ekki,
að bera ljósið inn í húsið í
skjólum, varð nú kleift með
nýrri tækni. Ljós og litir og
línur landsins var fest á dúk,
og borið inn í hús og á heimili
til yndis og ununar í skamm-
deginu.
Það er ótrúleg breyting
sem orðin er á þessum fimmtíu
árum, og Ásgrímur er braut-
rýðjandinn. Listaverk skreyta
nú íslenzk heimili í ríkara mæli
en þekkist með öðrum þjóðum.
Málaralistin er almenningseign
eins og bókmenningin áður.
Nafn Ásgríms stendur sjálf-
stætt, án nokkurs titils, föstum
fótum í íslenzkri listasögu, og
minnir á hið mikla nafn Hall-
gríma. Ásgrímur er einn af
stórmeisturum sinnar samtíðar.
Og vel hefir hann skilið, að það
er eitthvað í íslenzkri náttúru
á sólbjörtum sumardcgi, sem
næst bezt með vatnslitum, hið
tæra loft, hin ljettu fjöll og
skæru litir. Mikinn yndisarf
skilur hann þjóð sinni eftir. Og
skylt er að þakka sjcrstaklega
hina miklu gjöf, sem hann hef-
ir ánafnað ríkinu sjálfu.
Vjer íslendingar erum fá-
menn þjóð, og því stöltari af
hverjum samlanda, sem reynist
hlutgengur á heimsmælikvarða.
Miklar gáfur og óþreytándi elja
gefa list Ásgríms það „Lángá-
líf“, sem eru þessa íieims beztu
laun. f dag hyllum vjér éinn af
beztu sonum íslands, Ásgrím
Jónsson!
ÁSGEIR ÁSGEIRSSON
Á síðustu 50 árum hafa orðið hér margvíslegar fram-
farir. Byggðir landsins, hvar sem farið er, bera þess vitni
að með elju og ástundun hefir plógjárnum verið beitt, sem
er að þakka mörgum samstilltum höndum.
Nítjánda öldin kveikti neista,
sem varð að báli.
Sjálfstæðisbaráttan var hafin
með þeim Fjölnismönnum og arf-
tökum þeirra í ritsnilli og skáld-
skap. Og vökul alþýðan tók undir
þann söng. Á vörum fólksins höfðu
alltaf lifað sagnir og ljóð, sem
bárust mann fram af manni og
orkaði á ímyndunaraflið og sköp-
unarþrána. Þennan auðuga arf
megnaði eigi óáran, óstjórn og fá-
tækt að gera þrotbjarga.
Myndlistin var verr á vegi stödd
en ljóðlistin. Þeir fáu sem ein-
hvers freistuðu í því efni voru
umkomulitlir í lífinu, og þegar
gröfin lokaðist yfir þeim, voru
nöfn þeirra í bókstaflegri merk-
ingu jörðuð. Eftirlátin verk þeirra
grotnuðu upp í kotunum eða urðu
eldi að bráð. Sagnir geyma aðeins
fá nöfn frá fyrri öldum.
Marteinn Einarsson biskup lærði
ungur málaralist í níu ár í Eng-
landi. Eftir að hann kom heim
til íslands að loknu námi skreytti
hann þrjár kirkjur, svo vitað sé,
með málverkum. Allar þessar
kirkjux brunnu og málverkin með.
Ekki veit ég til að varðveitt sé
til vorra daga neitt af verkum
hans, sem vitnað gæti um hand-
bragð hans. Hins vegar hafa verk
nokkurra málara á nítjándu öld-
inni geymzt. Sölvi Helgason mál-
aði ýmiss konar rósa- og blóma-
myndir, sem eru einstaklega hag-
lega gerðar. Séra Helgi Sigurðs-
son, Sigurðupr Guðmundsson og
séra Sæmundur Hólm máluðu ein-
göngu andlitsmyndir. Sæmundur
Hólm var að námi í Listaháskól-
anum í Kaupmannahöfn og þótti
efnilegur nemandi, ef dæma á
eftir því, að hann fékk 4 sinnum
verðlaun við skólann. Ekki virð-
ast þessir menn hafa byggt mynd-
gerð sína á islenzkri hefð og list-
ina stunduðu þeir í hjáverkum
frá öðrum störfum.
Það er því ekki úr lausu lofti
gripið, þegar sagt er, að íslenzk
málaralist hefjist með þeim, sem
byrjuðu að mála um síðustu alda-
mót. Og svo vel tókst til, að á
meðal þeirra voru miklir hæfileika
menn, er lögðu grundvöll að ramm
íslenzkri málaralist.
Elztur þessara brautryðjenda er
Ásgrímur Jónsson, sem er 80 ára
í dag og í tilefni þess hefir ríkis-
stjórn íslands efnt til yfirlitssýn-
ingar á verkum hans í salarkynn-
um Listasafnsins.
JLiiosm.: Vjíuom a^oi'otaáon
Mynciin er tekin fyrir fáum dcgum heima hjá listamanninum.
Ásgrímur er maður gæddur ó-
venjulegum gáfum. Hann fékk í
vöggugjöf' sérstætt málaraauga og
hefir þroskað meðfædda hæfileika
með þrotlausu starfi. Þrátt fyrir
líkamlega vanheilsu síðustu ára-
tugina hefir hann haldið andleg-
um þrótti æskumannsins fram á
þennan dag, jafnvel gert margar
af sínum beztu myndum á allra
síðustu árum.
ÉG HEFI OFT hugsað um
það, hvað það var mikil gæfa fyrir
okkar þjóð að eignast brautryðj-
anda eins og Ásgrím Jónsson til
að varða veginn og ryðja leið
fyrir sköpun málaralistar á íslandi.
Það mun vera rétt, sem haldið
hefir verið fram, að allflestir eða
allir íslenzkir málarar hafi lært
af honum eða orðið fyrir áhrifum
af list hans og starfa beint eða
óbeint. Hann er góður og tryggur
félagi og hefir rét.t þeim hjáipar-
hönd, þegar eitthvað bjátar á,
meðal annars hefir hann keypt
æði mörg listaverk af yngri lista-
mönnum og mun það nær eins-
dæmi í voru landi.
Á yngri árum, og raunar alltaf,
hefir hann átt drjúgan þátt í'fé-
lagslífi listamanna og reynzt þar
ráðsvinnur og úrræðagóður, enda
skapfestumaður í skiptum manna
á meðal, fáskiptinn, en leggst
þungt á árina, þar sem karl-
mennsku þarf við. í frístundum
sínum hefir hann iðkað hljómlist
og setur sig aldrei úr færi að
njóta góðrar hljómlistar, þegar
eitthvað þess háttar er á boðstól-
um.
Ásgrímur Jónsson er fyrst og
fremst landslagsmálari. Er hann
hafði lokið námi í Kaupmannahöfn
kom hann heim og byrjaði að mála
íslenzka náttúru.
í fyrstu er frávik hans frá fyrri
myndunum harla lítið. Hljóðlát,
björt heiðríkja, vors og sumars
íslenzkrar náttúru, eru aðalyrkis-
efni hans, á þeim árum. f þeim
myndum sameinast raunsæi og
hugmyndaauðgi, er gera þær inni-
lega seiðandi og persónulegar. Sam
kennd hans við náttúruna er því
athyglisverðari, að fyrr meir var
það skoðun fólksins, að landið
okkar væri alls ekki fallegt eða
blítt. Það voru eiginlega bara
grænu blettirnir, sem nutu þess
heiðurs að vera kallaðir fagrir.
j Fyrir sjónum manna voru fjöllin
|„svört og ljót“, holtin „nakin og
gróðurlaus“, „jöklarnir að vísu um, þar á meðal að náttúrugripa-
hvítir, en „kaldir“. Málaraauga Ás- j söfnun.
gríms leit þetta allt öðrum aug- j Síðar fór Ásgrímur vestur á
um. Fjöllin urðu blá, jöklarnir Bíldudal og var hjá Pétri kaup-
sveipaðir léttum roða og nöktu ; manni Thorsteinsson, er var faðií.
holtin klæddust purpuraskikkjum j Guðmundar málara og þeirra syst-
af fegurstu gerð. Já, viti menn, nú : kina. Þar stundaði hann alla al-
var farið að hyggja betur að, lík- j genga vinnu og var meðal ann-
lega væri landið okkar ekki svo j ars eina vertíð á fiskikútter, er í
sérlega Ijótt land, og nú er svo j cfviðri var að því kominn að reka
komið, að það er almenningsálit, ! upp í Eldey, en á síðustu stundu
að ísland sé eitthvert litfegursta j hjargaðist frá skipbroti. Ef öðru
land í heimi. Þannig hefir pensill vísi hefði farið, hefði saga íslenzkr
málarans og málaranna breytt við-
horfi manna til náttúrufegurðar
á skammri stundu.
EINS OG FYRR er getið, er
verkumÁsgríms Jónssonar komið
fyrir í salarkynnum listasafnsins j unnar í Kaupmannahöfn. Þangað
í þjóðminjasafnsbyggingunni við ; íór hann árið 1897 og íók iil við
Hringbraut. Aðgangur er ókeypis, j listnám, en varð að vinna fyrir sér
en menn eiga þess kost, að eign-jjcfnum höndum, þar sem farar-
ast vandaða sýningarskrá, með eyririnn var einar 200 krónur og
ar myndlistar orðið önnur en raun
varð á.
Ásgrímur hafði ungur hneigzt
að dráttlist, en engin tök ^ð iðka
listir hér á landi á þeim dögum.
Ásgrímur réði af að freista gæf-
mörgum myndum, og ættu sem
flestir að eignast hana til minja
fötin sem hann stóð í. Hann hafði
enga styrktarmenn eða ættmenn,
um sýninguna. Skráin kostar að- sem gátu kostað hann. Svo hann
eins 10 krónur. j varð að treysta á eigin handbjörg.
Olíumyndunum er raðað í 4 j En með elju og dugnaði sóttist
stóra miðsali byggingarinnar, en í! honum námið fljótt. Eftir að hann
9 smærri hliðarsölum vatnslita-
myndum. Myndunum er raðað
þannig eftir aldri, að í innsta mið-
sal eru elzíu myndirnar og í þeim
næsta eru verk frá miðbiki ævi
Ásgríms, en í tveimur næstu söl-
um eru verk frá seinustu árun-
um. Og í hliðarsölunum á hægri
hönd, þegar komið er inn, eru
eldri vatnslitamyndir, en á vinstri
hönd yngri myndir. í fordyri eru
teikningar.
seinna sýndi verk sín hér heima
(árið 1903) veitir alþingi honum
1200 króna styrk, sem hann notaði
til utanfarar á ný. Og seinna veitti
alþingi honum allríflegan styrk íil
Rómarfarar. Á ferðalagi um Evr-
óru kynntist hann mörgu og mun
hann hafa lært mikið á því ferða-
lagi.
ÞEGAR ATHUGUÐ er sýning
Ásgríms, er augljóst mál, hversu
Sýning þessi cr mjög fróðleg fljótum þroska hann hefir náð.
fyrir þá, sem vilja kynnast starfijEin með elztu myndum hans á
Ásgríms frá byrjun, því hægt er j sýningunni er stórt clíumálverk
að fylgja þroskaferli hans í gegn-: af Tindafjallajökli, séðum af núpn
um árin. um fyrir ofan Stóranúp, en end-
Á sýningunni eru mörg verk, urheimt frá Danmörku fyrir fáum
sem Ásgrímur á sjálfur, en hann árum og er nú í eigu Listasafns
hefir ánafnað rikinu til eignar eft-1 ríkisins, máluð 1903. Myndin er
ir sinn dag. Það er mikill fengur, j máluð í breiðum, æði stórum, flöt-
að þau varðveitist þar eftir hans um og fjallið formað allnákvæm-
daga á einum stað, í stað þess að lega í nokkuð dökkum, bláum og
dreifast viðs vegar, sem tíðast er f.iólubláum, litum, norðurhlíð
um listaverk. j Skarðfjalls með einkennilegum grá
j grænbrúnum, djúpura, litblæ,
ÁSGRÍMUR Jónsson er fædd-j mynda þægilega mótsetningu við
ur 4. marz 1876 í Rútstaða-Suður- léttari tóna baksviðsins. „Gjáin í
koti í Gaulverjabæjarsókn í Ár- Þjórsárdal“ nr 61, eign Hafliða
nessýslu. En þar bjuggu foreldrar Helgasonar, „Úr Árnessýslu" nr
hans, Jón bóndi Guðnason og kona 68 og „Birkihríslur“ eigandi þeirra
hans, Guðlaug Gísladóttir. Hún er er Kristín Stefánsdóttir, þær eru
Árnesingur að ætt, en hann Þing- j málaðar tveimur eða þrem ár-
eyingur, eins og ættartala hans, um áður. Hin volduga og stóra
eða drög til ættartölu, sýnir og mynd af Heklu nr 56, sem Lista-
ég hefi tekið saman, fyrir þá, sem safn ríkisins á, er máluð 1907 og
liirða um þau fræði. | sýnir, að Ásgrímur hefir verið þá
Foreldrar hans munu hafa verið aftur í Árnessýslu. Myndin er mál-
fremur fátækir, en þó komizt uð á staðnum, séð úr Hreppunum.
Það er vor og sumar í lofti, og í
tvennum skilningi. Málarinn virð-
ist vaknaður til fulls um hlutskipti
sitt sem landslagsmálari, Og í öðru
bakka og vár hjá honum í nokkur lagi sýnir hún, að nývaknlng rú,
1 ár. Vann hann þar að ýmsum störf , sem impressionisminn kveikti víða
sæmilega af, enda duglegt fólk. Ás-
grímur fór úr foreldrahúsum
strax eftir fermingu og réðist þá
til Nll;ens kaupir.anns á Eyrar-
um heim, væri á næsta leiti við
hinn unga íslenzka landslagsmál-
ara, og seinna átti svo mjog að
koma við list hans, ér greina má
skýrara í verkum hans í næstu
stofu, sem gerð eru á árunum
1920 til 1945. Á þeim árum, sem
hér um ræðir, komu fram á sjón-
arsviðið margir nýir menn, og
sýnt var, að íslenzk málaralist var
í deiglunni. Allmargar samsýning-
ar listamanna voru haldnar hér og
erlendis, sem örfuðu til dáða.
Þessir listamenn hafa að sjálf-
sögðu haft einhver gagnkvæm á-
hrif hver á annan, til heilla, þótt
innbyrðis væru þeir ólíkir hver
öðrum. Að minnsta kosti tengdi
það þá saman, að þeir fóru að
dæmi Ásgríms og málúðu íslenzkt
landslag. Hið sameigi'nlega við-
fangseínaval hafði sín áhrif og til
góðs. Líkt og áður var með frönsku
impressionistana, sem völdu sér
viðfangsefni hver með öðrum.
Sem kunnugt er. Þegar við nú at-
hugum myndir Ásgríms'frá' þ'essu
tímabili, má segja, að 'hvert 'stór-
verkið taki við af öðru. „Hekla“
séð frá hlíðinni fyrir innan Ásólfs-
staði, máluð 1927, eign Listasafns
ríkisins, sýnir nokkuð glögg
straumhvörf í liststarfi Ásgríms,
er telja má meðal öndvegisverka
hans. Myndin er máluð í léttum,
bláum, littón, hinn svali síðsum-
arsblær leíkur um loft og láð,
myndin er sveipuð fínu forrna- og
litaneti, sem gerir myndbygging-
una sannfærandi og innilega. Líku
1 gildir um nr 39 „Tré úr Húsafells-
j skógi“, eign Jónasar Hvannberg,
| sem mun vera máluð nokkrum ár-
. um síðar, og „Hrísla í Húsafells-
| skógi“ nr 33, eign sama manns.
Sú mynd er dýpri í lit, gleggri og
kraftmeiri í ljósbrigðum. Hinn guli
haustblær á grundunum meðfram
ánni fær svar við dökkbláma ár-
innar og grábláma skýjahulunnar
yfir hnúknum. Hið rauða innskot
í laufi og stofni trésins gefur lita-
samræminu aukið gildi. Á sama
vegg er annað stórverk, einnig úr
Húsafellsskógi, nr 31, eigandi
Bjarnveig Bjarnadóttir. Þar er
það hin plastíska formun trésins,
fjalisins, og hvítra skýjahnoðra
á últramarínbláum himni, ásamt
glöggra skila blárra og gulra lita,
sem skapar myndinni alvöru-
þrungna listkennd.
í kjölíar þessara mynda sigla
margar Húsafellsmyndir, með
trjám, þar sem svipuðum sjónar-
miðum tii listtúlkunar er fylgt.
Þær eiga það sameiginlegt, að trén
j eru áberandi nærri, eða í for-
grunni, og fjöll eða hnúkar gægj-
ast aðeins fram á milli laufkrónu
trjáa, og hinn rauðguli litúr skóg-
arbotnsins ræður Iitabyggingynni..
Það væri freistandi að minna't á<;
fleiri verk í þessari stofu, því
I (FicunnaJd á 5. sióu.j