Tíminn - 02.09.1956, Page 5

Tíminn - 02.09.1956, Page 5
T í M I N N, sunnudaginn 2. septemberJ1956._ ÆSarkóngiiriníi j SVO BAR við milli jóia og nýárs 1954. að hringt var til mín á náttúrugripasafnið og mér tilkynnt ao mn borð í tog- aranum Jóni forseta, . sera þá var nýkominn í hö'fn væri ó- kenndur fugl, sem skipverjar hefou handsamað á hafi úti. Eg brá skjótt við og hélt niður að höfn til að veita fuglinum við- töku. Þegar ég kom um borð í togarann var mér vísað á íága- körfu, sem strigi hafði verið strengtíur yfir, en í körfunni var fuglinn geymdur. Þegar striganum var svipt af körfunni kom í ijós æðarkóngur, meira að segja fullorðinn karlfugi í sínum skrautlegasta búningi. bkipverjar tjáðu mér, að þeir hefðu fundið fuglinn á þilfari togarans aðfaranótt hins 30. desember, er togarinn var á suðurleið í náttmyrkri og úfn- um sjó um 3—4 sjómílur vest- ur af Bjargtöngum. Gátu þeir þess til, að fuglinum hefði skolað um borð með sjó í gegn- um lensportið. EG FLUTTI nú fuglinn í húsakynni náttúrugripasafnsins í Þjóðminjasafnshúsinu og sleppti honum þar á skrifstofu minni. Hann var spikfeitur og hinn brattasti, en fékkst þó ekki til að eta neitt, unz mér hugkvæmdist að bjóða honurn niðursoSnar rækjur. Þá var björninn unninn og noklyiun klukkustundum eftir' að Laim kom í mínar hendur var hann farinn að háma í sig rækjur, en aldrei þýddi að bjóða honum neitt annað. Eg hafði nú örlög þessa fugls í hendi mér, en var satt að segja á báðum áttum um hvað ég ætti við hann að gera. Eg verð að játa, að ég hafði á- girnd á honum handa safninu, en þó fannst mér hálfgerð synd að farga slíkum fugli í fullu fjöri, ekki sízt þegar í ijós kom að auövelt myndi vera að ala hann. Hins vegar hafði ég slæma aðstöðu til slíks, og auk þess óaði mér við köstnaðinum, sem af eldi hans myndi leiða, því að rækjur eru dýrar eins og allir vita. ER EG VAR að velta þessu fyrir mér, minntist ég þess, að Peter Scott hafði einhvern tíma getið þess við mig, að æðar- Æðarkóngurinn. Myndin er tekin í náttúrugripasafninu skömmu á3ur en fuglinn var sendur til Englands. 11111111111 ■ 1111 ■ 1111111 ■ I ■ 1111111111111111 ■ 11 ■ 111111111111111111 ■ 1111 ■ I' kóngurinn væri ein af þeim teg- | undum, sem sér hefði ekki tek- | izt að ná í handa andagarði sín | um við ósa Severnárinnar á = vésturströnd Englands. Eg | sendi því Scott skeyti og spurð- I ist fyrir um, hvort hann hefði 1 áhuga á að fá fuglinn og hvort | hann myndi geta tekið á móti 1 honum ef ég sendi hann loft- 1 leiðis. Á gamlársdag barst svar- \ skeyti frá Scott. Það var stutt I og laggott og hljóðaði svo: — | Pleased to meet King Eider at = airport. Þar með voru örlög | fuglsins ráðin og á gamlárs- = kvöld færði ég honum vel úti- 1 látinn skammt af rækjum til 1 hátíðabrigða. Að morgni hins 3. jj janúar sendi ég svo fuglinn á- | leiðis til London með Gullfaxa, = og þar með var mínurn afskipt- = um af honum lokið. \ UM AFDRIF fuglsins eftir = þetta mætti margt segja, því að | hann lifir enn góðu lífi og hefir E hlotið mikla og verðskuldaða \ frægð í Englandi. Aðsókn að j andagarði Scotts er geysimikil, j enda er garður þessi einstæð- j ur í sinni röð í heiminum. Hef- \ ir Scott tjáð mér, að síðan æðar j kóngurinn kom þangað hafi I hann átt mikinn þátt í því að j auka aðsókn að garðinum og sé j stöðugt eitt mesta aðdráttarafl j þar. En matvandur er hann og j dýr á fóðrum sem fyrr. Er j hann að mestu alinn á rifnum j ál, en hálfilla gekk þó að venja j hann á þann rétt. Það eina, sem j varpað hefir skugga á frægðar- j feril kóngsins, er að hann hefir j skorta maka við sitt hæfi. Zr þessu hefir nú verið bætt, því að þegar Scott var á ferð í j Kaupmannahöfn síðastliðinn j vetur, var honum gefin æðar- drottning, sem var í haldi í dýra garðinum þar. Mun hún vera af grænlenzkum ættum eins og kóngurinn. Bíða menn þess nú með eftirvæntingu, að með þeim takist góð sambúð. Má þá vera, að mönnum gefist brátt kostur á, að sjá æðarprinsa og æðarprinsessur í andagarðinum við Severnána, og myndi það eiga drjúgan þátt í því að auka hróður þessa merkilega fyrir- tækis, þar sem endur, gæsir og sVanir víðsvegar að úr-heimin- um búa saman í sátt og sam- lyndi. Finnur Guðmundsson. .....................................................mmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmi MÁL OG MENNING Ritsti. dr. Halidór Halldórsson. iilagnfig V. Einnbogason :"rá R.eypjstí^I skrifaði mér í sumar bréí pg gpurðist fyrir um uppruna tveggja örnefna. í bréfi Magnúsar, sena-.er dagsett í Hafnarfirði 18. . júlí, segir.avo: Kerlingardalur heitir bær skammt austan við Vík í Mýrdal. Norðaustur af fiænum or dálítill foss í læk, sem kemur þar ofan af hálendinu. Hefir lianri upptök sín í svonefndum Búðum (eða Tjaldbúðum). Rennur lækurinn fram með túninu að austanverðu og niður í Keriingardalsá En austan við lækinn er grasi gróin hiíð, sem nær frá Kirkjugötúm, sem eru suðaustur af bænum og liggja upp íil Höfðabrekku, en suffurtakrnörk hlíðarinnar eru við Höfðabrekkuháls. Þessi hlíð heit- ir einu nafni Skjappir. Að vísu eru ýms örnefni í skjöppunum, þar sem þær eru slægjuland að fornu og nýju frá 4—5 ábúend- um Kerlingardals, eins og beir voru fram yfir síðustu aldamót. Hvað mundi þetta heiti þýða aða af hverju gæti það hafa verið dregið? Ég treysti mér ekki að íullyrða, livernig örnefniö Skjappir er hugs- að, en skal þó geta þeirra merk- inga orðsins skjöpp (í fleirtölu skjappir), sem mér eru kunnar. Gæti verið, að það kynni að verða staðkunnugum nönnum Jeiðbein- ing um skýringu örnefnisins. Elzta dæmi, sem orðabók Háskólans hef- ir um orðið skjöpp, er frá síðara hluta jl8. aldar. Dæmið er þetla: Skjáþþí'f höitá Vénjulega þau l > ; / •: n;ííúiín-;>f! a ft'irirtl !T?2#-r n f. iioi’j'íd • íDo iMff'i 4 & fde r $ ' H-fr blaðahulstur, sem hvannanjólar' og önnur þess háttar grös og jurtir hyljast í, áður þau springa út. L.F.R.I, 33. í Blöndalsbók er'getið tveggja annarra merkinga orðsins. Þar er það sagt merkja ,,dula, pjatla". Er ! sú merking talin hornfirzk. Heini- j ild orðabókarinnar er dagbækur iBjörns Ólsens, en Björn lærði orð- I ið af séra .Tóni í Bjarnarnesi. .Tón j A. Jónsson cand. mag. negir mér, ! að hann hafi spurt marga :menn úr Vestur-Skaftafellssýslu um . þsssa merkingu orðsins, en eng- , inn kannazt við hana. Þá er í við- ' bæti Blöndalsbókar sagt, að skjöpp § merki „sk£ekilli‘ og sé notað sem i ! „gKÍuorö um. fætur á barni“. | , Þessa merkingu telur Jón Aðal-' j steinn algenga.í Vestur-Skaftafells- j sýslu. I Hitt nafnið, sem Magnús spyrst fyrir um. er Sofndalir. í bréfi hans segir svo: Víkur nú ferðinni í heiðardal- inn. Uppi í heiðinni norðvestur af Stóruheiði eru dalverpi, sem heita Efri- og Neðri-Sofndalir. Vestan við minni neðra dalsins er haus, sem heitir Sofndalshaus. í honum er hellir, sem heitir Sofndalshellir. Sofn var kallað ákveðið magn af melstöngum, sem skorið var á mellöndunum í Skaftafeilssýsiu og notað til korngerðar. Og sofn- hús var kallað húsið, sém notað var til. a'ð baka eða þurrka kornið í, áður en það var maiað. Eru nokkrar líkur til, að þarna geti verið samband á milli? Ég liefi “ r j Þáttur kirkjunnar: Hólar í Hjáltadal ÞETTA SUMAR er hið mesta hátíðasumar í sögu kirkj- unnar. Skálholtsstaður átti 9u0 ára afmæli sem biskupssetur. En Hólar eiga líka sína hátíð á þessu sumri. Nákvæmlega 850 ár eru nú liðin síðan Jón bisk- up Ögmundarson, hinn fyrsti biskup til Hóla var vígöur. HÓLAR í Hjaltadal eru merkilegur staður í sögu lands- ins og kirkjunnar. Jón Ömunds son var að öllu hinn merkasti maður, gáfaður, glæsilegur, söngmaður frábær. Grundvall- aði hann á Hólum hið fyrsta menntasetur norðanlands, og myndaðist.þar fyrir tilstilli bisk ups eða fyrir aðdáuri f ólks. á honum, hið fyrsta sveitaþorþ á íslandi. Þ.á myndaðist og orð- tækið „heim að Hóluiri1, sem bendir til að öllum hafi fundizt, sem þar væri sitt annað eða eina heimili. Og verður naum- ast betur túlkuð ást og aðdáun á nokkrum stað. Og Hólar áttu fleiri stór- menni. Þar starfaði Jón biskup Arason, sem ef til vill er fræg- astur allra íslenzkra biskupa. Þar lifði einnig Guðmundur biskup Arason hinn góði, sem vígt hefir Guði fleiri staði á ís- j landi en nokkur annar maður. j Og ekki má gléyma að nefna j Guðbrand biskup Þorláksson, j föður kirkjulegra bókmcnnta á j íslandi. Og á Hólum ólst Hall- j grímur Pétursson upp, og mun i hann því þekktasta skáld Skag- ; firðinga og er þá mikið sagt. NORÐLENDINGA hafa skil ; ið þýðíngu þessa helgistaðar j síns og reynt að gjöra veg Hóla sem mestan. Enda er á Hólum ein elzta kirkja’ Islands, virðulegt hús úr steini ög mjög vel við haldið. Mættu sem flest- ir fara heim til I-Ióla sína píla- grímsför. Hafa Norðlendingar látið gjöra turn einn mikinn í grennd við kirkjuna. Setur turn þessi tignarsvip á staðinn og er | táknlegt minnismerlci þess; hve |j hátt menningu íslands bar á | þessu virðulega höfuðbóli. Nýlega hefir verið gjört fah | legt prestsseturshús á Hólum | og prestur sóknarinnar, sem nú | heitir Björn Björnsson fluttur jlj þangað. Og allir vita að Hólar | eru nú aftur skólasetur, þótt | það sé ekki menntaskóli, held- jj ur bændaskóli, sem þar er. Það er því sannarlegt hqfð-1 ingjasetur enn í dag, því að skólastjórinn og frú hans setja fornlegan svip gestrisni og stór- mennsku á þennan helga sögu- stað. EN ÞAÐ sem sérstaklega skal minnst á er, að á Hólum hefir verið stigið spor, sem bendir nútíð og framtíð íslands á, hvað gera skal og hvérnig búið skal að slíkum stöðUm. Þar hefir orðið sú vakning gagn vart verðmætum sögu, og lands, sem nú er ,einnig að ná tökum á Skálholti. Skilningur Norð- lendinga á viðreisn Hólastaðar getur orðið og þarf að verða sem viti á þeirri leið, sem lýð- veldið íslenzka þarf að fara í viðreisn og uppbyggingu sinn- ar nýju og nýtízku menningar í nútíð og framtíð. Heill liverj- um þeim, sem skilur gildi: helgra staða. Sá skilningur sýri- ir að þjóðin veit sitt lilutverk. Árelíus Níelsson.. hvergi séð eða heyrt getið um, að melskurður hafi verið stund- aður í Mýrdal, enda hefði þá orð- ið að sækja melinn austur í Álftaver, cn slíkt er ekki hugsan- legt og því síður, að kornið hefði verið flutt langt upp í fjöll, því að nógir hellar voru nær, ef menn hefðu viljað nota þá fyrir sofnhús. Efalaust hefir akuryrkja verið stunduð í Mýrdal í fornöld. Það sanna mörg örnefni. En hvort þessi nöfn hafi tíðkazt þá, er mér ekki kunnugt um, í sam- bandi við kornræktina. En þó svo hefði verið, eru Sofndalir einhver allra ólíklegasti staður til slíkrar framleiðslu, svo það verður að líkindum að leita ann- að og lengra til skýringa á þess- um nöfnum. Kornræktin mun reynast þar geitarhús. Það er rétt hjá Magnúsi, að orð- ið sofn er til í merkingunni „ákveðið magn af melstöngum". Þá eina merkingu tilgreinir t. d. Blöndal. En þessi er hvorki hin eina né upprunalegasta merking orðsins. í rauninni táknar orðið eins konar ofn, sem notaður var til að baka og þurrka korn. Elzta dæmi, sem ég þekki um orðið í íslenzku er runnið frá Árna Magn- ússyni eða er frá því snemma á 18. öld (sbr. Á. M. Skr. II, 249), en allt um það tcl ég engan vafa leika á því, að orðið hefir tíðkazt hér frá landnámsöld. Til þess bendir, að orðið er sameiginlegt vesturnorrænum máium. Það er á færeysku sodnur og í norsku lands- máli sonn. Á Norður-Hörðalandi kemur fyrir myndin tonn og í gamalli norsku þorn (karlkyns). Orðið er tökuorð úr írsku sorn, en er í írsku fengið úr latínu fornus, itCwu Fjórðungur framleiddur upp í samn- inga um sölu á frystri síld (; . Búið er nú að selja 4300 smálestir af freðsíld af þessa árs framleiðsiu. Uþþ í þetta er þó enn aðeins búið að' frysta um 1100 smálestir af Faxasíld. Hefir síldarafli verið mjög tregur að undanförnu. ... Þeir sem kaupa freðsíldina eru Pólverjar, 2500 smálestir, og Tékk ar, 1800.smálestjr. Þeir íyrrnefndu hafa keypt íslenzka freðsíld um margra ára skeið. En í Tékkóslóva kíu er tiltölulega nýr inarkaður fyrir íslenzka freðsíld. Hófu þeir að kaupa hana á s. 1. ári. Er nú líklegt að búið sé að tryggja. síld- inni þar öruggan marka'ðL’Bíþði í Póllandi og TékkóslóvakíiPéP'áíld in matreidd þannig að húri' er reykt úr frostinu. Þess skal getið að lokum,- að líklegt er, að hægt muni að selja verulegt viðbótarmagn af frystri síld. sem merkir „ofn“. Merking orðs- ins í færeysku er „ofn, notaður við kornþurrkun", og svipaða merk- ingu hefir það í norsku. íslenzka orðmyndin sofn er vafalaust til orðin fyrir áhrif frá ofn. En víkjum nú að staðarheitinu Sofndalir. Um Sofndali birtir Ein- ar Ól. Sveinsson skemmtilega frá- sögn í Landnámi í Skaftafelisþingi (bls. 134—135). Sögnina hefir Einar úr riti eftir Sæmund Ilólm (í. B. 333, 4to). Frásögnin er á þessa leið: Sofndalir og Sofndalatindar eru í milli Reyðartinds og Ileið- arvatns, heldur vestar; í þessum Sofndölum skal vera ein hola, hvar upp úr kemur eitt ský, sem breiðist hátt og vítt um himin- inn, kallast Sofndalahrísla; eftir að hún hefir sézt, sem mjög er skjaldan, koma gjarnan langvar- anlegir norðanvindar og næðing- ar; hana hef ég tvisvar séð, og er víst, að skýið hefir þar sín upptök og breiðist út eins og vöndur, og þá hún er langt komin frá, verður hún að netjuþykkni. Ekki trúi ég hún komi upp úr jörðinni, heldur skapist svoleiðis af jökvilsins,, þessaraj fjalltinda og Reyðartinds mikilli hæð, og !í)}hí;.(í £í J ;iTJþá .fincri ;09 .litlo: % aisisét uí.nv £( i.'íiití kú í.aiiír !'; .sí hscá'J fi'.'áaeíc .iBHiti öm. i ; gjöri veðrið til Jengi varandi hvirfilvinds, sem dregur dampa til sín frá jörðinni og loftin sam- an og svo upp; menn eru komnir á þá meining, að allir vessar séu af jörðinni, en áður héldu þeir, að tungiið gæfi ogsvo þá verkan af sér, hvar fyrir eitt tungl væri rosameira en annað og um breytti veðri við viss tunglskipti. Aðra frásögn svipaða greinir prófessor Einar eftir annarri heimild og getur þess, að orðið Sofndalahrísla sé enn til eystra. Enn hvað kemur þessi frásögn málinu við? Mér dettur í hug, að holan í Sofndölum hafi verið köll- uð sofn. Hið einkennilega ský kann að hafa minnt á reyk úr sofni og stuðlað að nafngiftinni. Ekki vil ég þó fullyrða, að skýring- in sé rétt. Þá vil ég einnig geta þess, að á víkingaþinginu, sem haldið var hér í sumar, heyrði ég Christian Matras geta þess, að í færeyskum staðanöfnum merkti sofn (fær. sodnur) „þverhníptur klettaveggur“." Ég er ekki stað- kunnugur í Sofndölum og treysti mér því ekki til að skera úr því, hvort þessi merking kemur til greina, en þeir Skaftfellingar, sem ég hefi. tálað ,við, hyggja,. áð svo .,gé jeitkjiri- a6g;;8ÍÖU uutlc; sd Jscaæi ii.o’tí :;o .íi-iói um ífft U; !:L '1 , J :.j ý Úý '/ tslbá : ' •; ; J '.iSjl'Íll hrit

x

Tíminn

Direct Links

If you want to link to this newspaper/magazine, please use these links:

Link to this newspaper/magazine: Tíminn
https://timarit.is/publication/50

Link to this issue:

Link to this page:

Link to this article:

Please do not link directly to images or PDFs on Timarit.is as such URLs may change without warning. Please use the URLs provided above for linking to the website.