Tíminn - 02.09.1956, Page 5
T í M I N N, sunnudaginn 2. septemberJ1956._
ÆSarkóngiiriníi
j SVO BAR við milli jóia og
nýárs 1954. að hringt var til
mín á náttúrugripasafnið og
mér tilkynnt ao mn borð í tog-
aranum Jóni forseta, . sera þá
var nýkominn í hö'fn væri ó-
kenndur fugl, sem skipverjar
hefou handsamað á hafi úti. Eg
brá skjótt við og hélt niður að
höfn til að veita fuglinum við-
töku. Þegar ég kom um borð í
togarann var mér vísað á íága-
körfu, sem strigi hafði verið
strengtíur yfir, en í körfunni
var fuglinn geymdur. Þegar
striganum var svipt af körfunni
kom í ijós æðarkóngur, meira
að segja fullorðinn karlfugi í
sínum skrautlegasta búningi.
bkipverjar tjáðu mér, að þeir
hefðu fundið fuglinn á þilfari
togarans aðfaranótt hins 30.
desember, er togarinn var á
suðurleið í náttmyrkri og úfn-
um sjó um 3—4 sjómílur vest-
ur af Bjargtöngum. Gátu þeir
þess til, að fuglinum hefði
skolað um borð með sjó í gegn-
um lensportið.
EG FLUTTI nú fuglinn í
húsakynni náttúrugripasafnsins
í Þjóðminjasafnshúsinu og
sleppti honum þar á skrifstofu
minni. Hann var spikfeitur og
hinn brattasti, en fékkst þó
ekki til að eta neitt, unz mér
hugkvæmdist að bjóða honurn
niðursoSnar rækjur. Þá var
björninn unninn og noklyiun
klukkustundum eftir' að Laim
kom í mínar hendur var hann
farinn að háma í sig rækjur,
en aldrei þýddi að bjóða honum
neitt annað.
Eg hafði nú örlög þessa fugls
í hendi mér, en var satt að
segja á báðum áttum um hvað
ég ætti við hann að gera. Eg
verð að játa, að ég hafði á-
girnd á honum handa safninu,
en þó fannst mér hálfgerð synd
að farga slíkum fugli í fullu
fjöri, ekki sízt þegar í ijós kom
að auövelt myndi vera að ala
hann. Hins vegar hafði ég
slæma aðstöðu til slíks, og auk
þess óaði mér við köstnaðinum,
sem af eldi hans myndi leiða,
því að rækjur eru dýrar eins og
allir vita.
ER EG VAR að velta þessu
fyrir mér, minntist ég þess, að
Peter Scott hafði einhvern tíma
getið þess við mig, að æðar-
Æðarkóngurinn. Myndin er tekin í náttúrugripasafninu skömmu
á3ur en fuglinn var sendur til Englands.
11111111111 ■ 1111 ■ 1111111 ■ I ■ 1111111111111111 ■ 11 ■ 111111111111111111 ■ 1111 ■ I'
kóngurinn væri ein af þeim teg- |
undum, sem sér hefði ekki tek- |
izt að ná í handa andagarði sín |
um við ósa Severnárinnar á =
vésturströnd Englands. Eg |
sendi því Scott skeyti og spurð- I
ist fyrir um, hvort hann hefði 1
áhuga á að fá fuglinn og hvort |
hann myndi geta tekið á móti 1
honum ef ég sendi hann loft- 1
leiðis. Á gamlársdag barst svar- \
skeyti frá Scott. Það var stutt I
og laggott og hljóðaði svo: — |
Pleased to meet King Eider at =
airport. Þar með voru örlög |
fuglsins ráðin og á gamlárs- =
kvöld færði ég honum vel úti- 1
látinn skammt af rækjum til 1
hátíðabrigða. Að morgni hins 3. jj
janúar sendi ég svo fuglinn á- |
leiðis til London með Gullfaxa, =
og þar með var mínurn afskipt- =
um af honum lokið. \
UM AFDRIF fuglsins eftir =
þetta mætti margt segja, því að |
hann lifir enn góðu lífi og hefir E
hlotið mikla og verðskuldaða \
frægð í Englandi. Aðsókn að j
andagarði Scotts er geysimikil, j
enda er garður þessi einstæð- j
ur í sinni röð í heiminum. Hef- \
ir Scott tjáð mér, að síðan æðar j
kóngurinn kom þangað hafi I
hann átt mikinn þátt í því að j
auka aðsókn að garðinum og sé j
stöðugt eitt mesta aðdráttarafl j
þar. En matvandur er hann og j
dýr á fóðrum sem fyrr. Er j
hann að mestu alinn á rifnum j
ál, en hálfilla gekk þó að venja j
hann á þann rétt. Það eina, sem j
varpað hefir skugga á frægðar- j
feril kóngsins, er að hann hefir j
skorta maka við sitt hæfi. Zr
þessu hefir nú verið bætt, því
að þegar Scott var á ferð í j
Kaupmannahöfn síðastliðinn j
vetur, var honum gefin æðar-
drottning, sem var í haldi í dýra
garðinum þar. Mun hún vera
af grænlenzkum ættum eins og
kóngurinn. Bíða menn þess nú
með eftirvæntingu, að með
þeim takist góð sambúð. Má þá
vera, að mönnum gefist brátt
kostur á, að sjá æðarprinsa og
æðarprinsessur í andagarðinum
við Severnána, og myndi það
eiga drjúgan þátt í því að auka
hróður þessa merkilega fyrir-
tækis, þar sem endur, gæsir og
sVanir víðsvegar að úr-heimin-
um búa saman í sátt og sam-
lyndi.
Finnur Guðmundsson.
.....................................................mmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmi
MÁL OG MENNING
Ritsti. dr. Halidór Halldórsson.
iilagnfig V. Einnbogason :"rá
R.eypjstí^I skrifaði mér í sumar
bréí pg gpurðist fyrir um uppruna
tveggja örnefna. í bréfi Magnúsar,
sena-.er dagsett í Hafnarfirði 18.
. júlí, segir.avo:
Kerlingardalur heitir bær
skammt austan við Vík í Mýrdal.
Norðaustur af fiænum or dálítill
foss í læk, sem kemur þar ofan
af hálendinu. Hefir lianri upptök
sín í svonefndum Búðum (eða
Tjaldbúðum). Rennur lækurinn
fram með túninu að austanverðu
og niður í Keriingardalsá En
austan við lækinn er grasi gróin
hiíð, sem nær frá Kirkjugötúm,
sem eru suðaustur af bænum og
liggja upp íil Höfðabrekku, en
suffurtakrnörk hlíðarinnar eru við
Höfðabrekkuháls. Þessi hlíð heit-
ir einu nafni Skjappir. Að vísu
eru ýms örnefni í skjöppunum,
þar sem þær eru slægjuland að
fornu og nýju frá 4—5 ábúend-
um Kerlingardals, eins og beir
voru fram yfir síðustu aldamót.
Hvað mundi þetta heiti þýða aða
af hverju gæti það hafa verið
dregið?
Ég treysti mér ekki að íullyrða,
livernig örnefniö Skjappir er hugs-
að, en skal þó geta þeirra merk-
inga orðsins skjöpp (í fleirtölu
skjappir), sem mér eru kunnar.
Gæti verið, að það kynni að verða
staðkunnugum nönnum Jeiðbein-
ing um skýringu örnefnisins. Elzta
dæmi, sem orðabók Háskólans hef-
ir um orðið skjöpp, er frá síðara
hluta jl8. aldar. Dæmið er þetla:
Skjáþþí'f höitá Vénjulega þau
l > ; / •:
n;ííúiín-;>f! a ft'irirtl !T?2#-r n f.
iioi’j'íd • íDo iMff'i 4 & fde r $ ' H-fr
blaðahulstur, sem hvannanjólar'
og önnur þess háttar grös og
jurtir hyljast í, áður þau springa
út. L.F.R.I, 33.
í Blöndalsbók er'getið tveggja
annarra merkinga orðsins. Þar er
það sagt merkja ,,dula, pjatla". Er
! sú merking talin hornfirzk. Heini-
j ild orðabókarinnar er dagbækur
iBjörns Ólsens, en Björn lærði orð-
I ið af séra .Tóni í Bjarnarnesi. .Tón
j A. Jónsson cand. mag. negir mér,
! að hann hafi spurt marga :menn
úr Vestur-Skaftafellssýslu um
. þsssa merkingu orðsins, en eng-
, inn kannazt við hana. Þá er í við-
' bæti Blöndalsbókar sagt, að skjöpp
§ merki „sk£ekilli‘ og sé notað sem i
! „gKÍuorö um. fætur á barni“. |
, Þessa merkingu telur Jón Aðal-'
j steinn algenga.í Vestur-Skaftafells- j
sýslu.
I Hitt nafnið, sem Magnús spyrst
fyrir um. er Sofndalir. í bréfi hans
segir svo:
Víkur nú ferðinni í heiðardal-
inn. Uppi í heiðinni norðvestur
af Stóruheiði eru dalverpi, sem
heita Efri- og Neðri-Sofndalir.
Vestan við minni neðra dalsins
er haus, sem heitir Sofndalshaus.
í honum er hellir, sem heitir
Sofndalshellir.
Sofn var kallað ákveðið magn
af melstöngum, sem skorið var
á mellöndunum í Skaftafeilssýsiu
og notað til korngerðar. Og sofn-
hús var kallað húsið, sém notað
var til. a'ð baka eða þurrka kornið
í, áður en það var maiað. Eru
nokkrar líkur til, að þarna geti
verið samband á milli? Ég liefi
“ r j
Þáttur kirkjunnar:
Hólar í Hjáltadal
ÞETTA SUMAR er hið
mesta hátíðasumar í sögu kirkj-
unnar.
Skálholtsstaður átti 9u0 ára
afmæli sem biskupssetur. En
Hólar eiga líka sína hátíð á
þessu sumri. Nákvæmlega 850
ár eru nú liðin síðan Jón bisk-
up Ögmundarson, hinn fyrsti
biskup til Hóla var vígöur.
HÓLAR í Hjaltadal eru
merkilegur staður í sögu lands-
ins og kirkjunnar. Jón Ömunds
son var að öllu hinn merkasti
maður, gáfaður, glæsilegur,
söngmaður frábær. Grundvall-
aði hann á Hólum hið fyrsta
menntasetur norðanlands, og
myndaðist.þar fyrir tilstilli bisk
ups eða fyrir aðdáuri f ólks. á
honum, hið fyrsta sveitaþorþ á
íslandi. Þ.á myndaðist og orð-
tækið „heim að Hóluiri1, sem
bendir til að öllum hafi fundizt,
sem þar væri sitt annað eða
eina heimili. Og verður naum-
ast betur túlkuð ást og aðdáun
á nokkrum stað.
Og Hólar áttu fleiri stór-
menni. Þar starfaði Jón biskup
Arason, sem ef til vill er fræg-
astur allra íslenzkra biskupa.
Þar lifði einnig Guðmundur
biskup Arason hinn góði, sem
vígt hefir Guði fleiri staði á ís-
j landi en nokkur annar maður.
j Og ekki má gléyma að nefna
j Guðbrand biskup Þorláksson,
j föður kirkjulegra bókmcnnta á
j íslandi. Og á Hólum ólst Hall-
j grímur Pétursson upp, og mun
i hann því þekktasta skáld Skag-
; firðinga og er þá mikið sagt.
NORÐLENDINGA hafa skil
; ið þýðíngu þessa helgistaðar
j síns og reynt að gjöra veg
Hóla sem mestan. Enda er á
Hólum ein elzta kirkja’ Islands,
virðulegt hús úr steini ög mjög
vel við haldið. Mættu sem flest-
ir fara heim til I-Ióla sína píla-
grímsför. Hafa Norðlendingar
látið gjöra turn einn mikinn í
grennd við kirkjuna. Setur turn
þessi tignarsvip á staðinn og er |
táknlegt minnismerlci þess; hve |j
hátt menningu íslands bar á |
þessu virðulega höfuðbóli.
Nýlega hefir verið gjört fah |
legt prestsseturshús á Hólum |
og prestur sóknarinnar, sem nú |
heitir Björn Björnsson fluttur jlj
þangað. Og allir vita að Hólar |
eru nú aftur skólasetur, þótt |
það sé ekki menntaskóli, held- jj
ur bændaskóli, sem þar er.
Það er því sannarlegt hqfð-1
ingjasetur enn í dag, því að
skólastjórinn og frú hans setja
fornlegan svip gestrisni og stór-
mennsku á þennan helga sögu-
stað.
EN ÞAÐ sem sérstaklega
skal minnst á er, að á Hólum
hefir verið stigið spor, sem
bendir nútíð og framtíð íslands
á, hvað gera skal og hvérnig
búið skal að slíkum stöðUm.
Þar hefir orðið sú vakning gagn
vart verðmætum sögu, og lands,
sem nú er ,einnig að ná tökum
á Skálholti. Skilningur Norð-
lendinga á viðreisn Hólastaðar
getur orðið og þarf að verða
sem viti á þeirri leið, sem lýð-
veldið íslenzka þarf að fara í
viðreisn og uppbyggingu sinn-
ar nýju og nýtízku menningar í
nútíð og framtíð. Heill liverj-
um þeim, sem skilur gildi:
helgra staða. Sá skilningur sýri-
ir að þjóðin veit sitt lilutverk.
Árelíus Níelsson..
hvergi séð eða heyrt getið um,
að melskurður hafi verið stund-
aður í Mýrdal, enda hefði þá orð-
ið að sækja melinn austur í
Álftaver, cn slíkt er ekki hugsan-
legt og því síður, að kornið hefði
verið flutt langt upp í fjöll, því
að nógir hellar voru nær, ef
menn hefðu viljað nota þá fyrir
sofnhús.
Efalaust hefir akuryrkja verið
stunduð í Mýrdal í fornöld. Það
sanna mörg örnefni. En hvort
þessi nöfn hafi tíðkazt þá, er
mér ekki kunnugt um, í sam-
bandi við kornræktina. En þó
svo hefði verið, eru Sofndalir
einhver allra ólíklegasti staður
til slíkrar framleiðslu, svo það
verður að líkindum að leita ann-
að og lengra til skýringa á þess-
um nöfnum. Kornræktin mun
reynast þar geitarhús.
Það er rétt hjá Magnúsi, að orð-
ið sofn er til í merkingunni
„ákveðið magn af melstöngum".
Þá eina merkingu tilgreinir t. d.
Blöndal. En þessi er hvorki hin
eina né upprunalegasta merking
orðsins. í rauninni táknar orðið
eins konar ofn, sem notaður var
til að baka og þurrka korn. Elzta
dæmi, sem ég þekki um orðið í
íslenzku er runnið frá Árna Magn-
ússyni eða er frá því snemma á
18. öld (sbr. Á. M. Skr. II, 249),
en allt um það tcl ég engan vafa
leika á því, að orðið hefir tíðkazt
hér frá landnámsöld. Til þess
bendir, að orðið er sameiginlegt
vesturnorrænum máium. Það er á
færeysku sodnur og í norsku lands-
máli sonn. Á Norður-Hörðalandi
kemur fyrir myndin tonn og í
gamalli norsku þorn (karlkyns).
Orðið er tökuorð úr írsku sorn, en
er í írsku fengið úr latínu fornus,
itCwu
Fjórðungur framleiddur upp í samn-
inga um sölu á frystri síld (;
. Búið er nú að selja 4300 smálestir af freðsíld af þessa
árs framleiðsiu. Uþþ í þetta er þó enn aðeins búið að' frysta
um 1100 smálestir af Faxasíld. Hefir síldarafli verið mjög
tregur að undanförnu. ...
Þeir sem kaupa freðsíldina eru
Pólverjar, 2500 smálestir, og Tékk
ar, 1800.smálestjr. Þeir íyrrnefndu
hafa keypt íslenzka freðsíld um
margra ára skeið. En í Tékkóslóva
kíu er tiltölulega nýr inarkaður
fyrir íslenzka freðsíld. Hófu þeir
að kaupa hana á s. 1. ári. Er nú
líklegt að búið sé að tryggja. síld-
inni þar öruggan marka'ðL’Bíþði
í Póllandi og TékkóslóvakíiPéP'áíld
in matreidd þannig að húri' er
reykt úr frostinu.
Þess skal getið að lokum,- að
líklegt er, að hægt muni að selja
verulegt viðbótarmagn af frystri
síld.
sem merkir „ofn“. Merking orðs-
ins í færeysku er „ofn, notaður við
kornþurrkun", og svipaða merk-
ingu hefir það í norsku. íslenzka
orðmyndin sofn er vafalaust til
orðin fyrir áhrif frá ofn.
En víkjum nú að staðarheitinu
Sofndalir. Um Sofndali birtir Ein-
ar Ól. Sveinsson skemmtilega frá-
sögn í Landnámi í Skaftafelisþingi
(bls. 134—135). Sögnina hefir
Einar úr riti eftir Sæmund Ilólm
(í. B. 333, 4to). Frásögnin er á
þessa leið:
Sofndalir og Sofndalatindar
eru í milli Reyðartinds og Ileið-
arvatns, heldur vestar; í þessum
Sofndölum skal vera ein hola,
hvar upp úr kemur eitt ský, sem
breiðist hátt og vítt um himin-
inn, kallast Sofndalahrísla; eftir
að hún hefir sézt, sem mjög er
skjaldan, koma gjarnan langvar-
anlegir norðanvindar og næðing-
ar; hana hef ég tvisvar séð, og
er víst, að skýið hefir þar sín
upptök og breiðist út eins og
vöndur, og þá hún er langt komin
frá, verður hún að netjuþykkni.
Ekki trúi ég hún komi upp úr
jörðinni, heldur skapist svoleiðis
af jökvilsins,, þessaraj fjalltinda
og Reyðartinds mikilli hæð, og
!í)}hí;.(í £í J ;iTJþá .fincri ;09 .litlo: %
aisisét uí.nv £( i.'íiití kú í.aiiír !';
.sí hscá'J fi'.'áaeíc .iBHiti öm. i ;
gjöri veðrið til Jengi varandi
hvirfilvinds, sem dregur dampa
til sín frá jörðinni og loftin sam-
an og svo upp; menn eru komnir
á þá meining, að allir vessar séu
af jörðinni, en áður héldu þeir,
að tungiið gæfi ogsvo þá verkan
af sér, hvar fyrir eitt tungl væri
rosameira en annað og um
breytti veðri við viss tunglskipti.
Aðra frásögn svipaða greinir
prófessor Einar eftir annarri
heimild og getur þess, að orðið
Sofndalahrísla sé enn til eystra.
Enn hvað kemur þessi frásögn
málinu við? Mér dettur í hug, að
holan í Sofndölum hafi verið köll-
uð sofn. Hið einkennilega ský
kann að hafa minnt á reyk úr
sofni og stuðlað að nafngiftinni.
Ekki vil ég þó fullyrða, að skýring-
in sé rétt. Þá vil ég einnig geta
þess, að á víkingaþinginu, sem
haldið var hér í sumar, heyrði ég
Christian Matras geta þess, að í
færeyskum staðanöfnum merkti
sofn (fær. sodnur) „þverhníptur
klettaveggur“." Ég er ekki stað-
kunnugur í Sofndölum og treysti
mér því ekki til að skera úr því,
hvort þessi merking kemur til
greina, en þeir Skaftfellingar, sem
ég hefi. tálað ,við, hyggja,. áð svo
.,gé jeitkjiri- a6g;;8ÍÖU uutlc;
sd Jscaæi ii.o’tí :;o .íi-iói um ífft
U; !:L '1 , J :.j ý Úý '/
tslbá : ' •; ; J '.iSjl'Íll hrit