Tíminn - 13.01.1957, Blaðsíða 5

T í IVí I N N, sunmidaginn 13, janúar 1957.
5
| Uin æðarvarp
í FORNBRÉFI frá því um
1230 er frá því skýrt, að Við-
; ; eyingar hafi fengið Asgeiri
|| presti Guðmundssyni í Gufu-
nesi ítök í Viðey gegn því, að
|| hann iéti eigi veiða æðarfugl í
|| Gufunesi. Þetta hefir verið á
i| 12. öld, því að Ásgeir prestur
1 Guðmundsson er tal.rm hafa
I andazt um 1180. Af þessu má
ráða, að þá þegar hafi æðar-
I. varp verið nytjað í Viðey, og
i mun Viðeyingum hafa þctt æð-
|| arfugladráp þeirra Gufnesinga
II spilla þeim nytjum. ítök þau í
Viðey, sem Ásgeir prestur fékk
|:| fyrir að láta af æðarfugladrápi,
voru „hests hofn a vetr oc
|, manni veiði a svmr at veiða
|| hlvtlavst j hafi“. Sýna þau í-
|| tök. að bæði hefir þá verið
höfð útiganga fyrir hross á
||| vetrum í eynni og útræði til
|| hafs á sumrum.
ÞESSI FORNA heimild ber því
órækt vitni, að íslendingar
III hafi snemma kunnað að meta
II arðsemi æðarvarps, enda hafa
|| þeir gerzt forgönguþjóð um
• nýtingu þessara lilunninda og
hafa annarra þjóða menn bæði
ifyrr og síðar óspart leitað til
ókkar um fræðslu í þeim efn-
|| • um. Þess er t. d. skemmst að
§ minnast, að fyrir fáum árum
II komu hingað tveir Kanada-
II menn til að kynna sér þessi
mál, en Kanadastjórn hefir nú
I á prjónunum miklar fyrirætl-
anir um nytjun æðarvarps í ís-
|| hafslöndum Norður-Ameríku.
Þá stefna Sovétríkin að sama
marki í íshafslöndum sínum,
svo og Danir í Grænlandi. í
Sovétríkjunum er æðardúnn
-nú mjög eftirsótt vara, og er
hann notaður þar í skjólflíkur
> flugmanna.
I FYRR Á ÖLDUM munu íslend
ingar hafa 'sót’zt jáfnt eftir eggj
I I um og dún æðarfuglsins, og er
jafnvel ekki ólíklegt, að fram-
an af hafi eggin verið enn
|l þyngri á metunum, einkum
þegar hart var í ári. En eftir
i; að æðardúnn varð verðmæt út-
||. flutningsvara, liefir þetta
I smám saman breytzt, og nú er
II það alls staðar dúnninn, sem
mestu máli skiptir. Heildar-
dúntekja hér á landi nam að
meðaltali 3582 kg. á árunum
1898—1938. Á þessu tímabili
var hún mest 4294 kg. (1915)
og minnst 2786 kg. (19351. Hér
er um framtalinn dún að ræða
og miðað við hreinsaðan dún.
Þetta eru auðvitað lágmarks-
tölur, enda kom það stundum
fyrir á þessum árum, að út-
fluttur dúnn reyndist meiri en
framtalinn dúnn, meira að
segja nokkur ár í röð. Hlvtur
það að stafa af því, að slælega
nafi verið talið fram. Um æð-
arvarp gegnir annars sama
dúnframleiðslunni hin síðustu
ár. Það mun láta mjög nærri
sanni, að hver æðarkolla gefi
af sér að meðaltali um 17 gr.
af hreinsuðum dán á ári, og
umreiknað í peninga nemur
það kr. 13.60 miðað við núver-
andi verðlag á dún. Eitt kílo-
gramm af hreinsuðum æðar-
dún, sem nú er um 800 kr.
virði, fæst því eftir 59 kollur.
Sé miðað við það, að hver
kolla gefi árlega af sér 17 gr.
af hreinsuðum dún og dún-
tekja sé 3582 kg. á ári, en það
er meðallag áranna 1898—1933
MÁL og Menning
Ritsti. dr- Halldór Halldórsson.

máli og um önnur hlunnindi
jarða hér á landi, að hin síð-
ari ár hefir þýðing þeirra fyr-
ir þjóðarbúskap okkar í lieild
farið jafnt og þétt minnkandi,
enda þótt einstakar jarðir hafi
enn drjúgar tekjur af hlunn-
indum. Nú munu um 250 jarðir
hér á landi hafa tekjur af æð-
arvarpi, en mjög eru vörpin
misjöfn að stærð. Áður fyrr
fengust árlega allt að 100 kg.
af hreinsuðum dún í stærstu
vörpunum, en nú mun vart
nokkurt varp svo stórt.
GANGVERÐ æðardúns á inn-
anlandsmarkaði er nú um 800
kr. á kg. Þetta verð er svo hátt,
að útflutningur kemur ekki til
greina, enda hefir innanlands-
markaðurinn tekið við allri
MUNIJl OG MINJAR
Legsteinn Kjart&ns ÓIafssonara
ÉG HEF NÝLEGA verið
|| að því spurður í bréfi, hver
orðið hafi afdrif legsteins þess,
|| sem lá í kirkjugarðinum á
|l Borg á Mýrum og kenndur var
|| við Kjartan Ólafsson. Margir
II muna .enn eftir þessum steini
I í garðinum.
Því er fljótsvarað, að „leg-
|| steinn Kjartans Ólafssonar“ er
I; hér í Þjóðminjasafninu, nr.
1 11049, til sýnis í anddyri þess.
Hann var fluttur hingað 1930.
I Sögu þessa steins hefir Anders
Bæksted rakið í bók sinni um
II íslenzkar rúnaristur. Sagan
| ■ hefst á því, að Eggert Ólafs-
I son og Bjarni Pálsson geta þess
í feröabók sinni, að í Borgar-
I kirkjugarði sé legsteinn úr
| Bauludrangi með rúnaletri, og
||- hefir þeim félögum eflaust
. verið hermd sú alþýðusögn, að
þetta væri legsteinn Kjarjans.
|| Ráðning þeirra á rúnunum stað
|:| festi munnmælin. Þeir lásu:
I „Hér liggur halur Kjartan ÓI-
afsson. Fékk kíf, af sári deyði
|| (eða: Fyrir svik af sári deyði.
, Allt fært til nútímastafsetn-
||; ingar hér). Lengi var þessi
- ráðning talin góð og gild.
LEGSTEINN ÞESSI var í
II tveimur brotum, þegar Eggert
|í og Bjarni skoðuðu hann, og það
II er hann enn, 126,5 sm að lengd.
| Brot þessi lágu á „leiði Kjart-
III ans Ólafssonar" á Borg, og
|í með þeim voru á seinni tím-
um nokkur brot úr öðrum á-
þekkum rúnalegsteini. Á síðari
tímum voru öll þessi brot íalin
úr steini Kjartans, þótt svo
hafi ekki verið í tíð Eggerts
og Bjarna. Þjóðsaga segir, að
bóndi nokkur á Borg hafi brot-
ið steininn, er hann vanhag-
aði um hæfilegan stein í smiðju
afl sinn. En daginn eftir sagð-
ist bóndanum svo frá, að sig
hefði dreymt mann, mikinn og
ætti fjöldi æðarfuglahjóna að
vera 223.875 og fjöldi kyn-
þroska fugla þvi 447.750. Þess-
ar tölur eru þó eflaust *of lág-
ar, því að talsvert af æðarfugli
verpur á víð og dreif utan
varplanda, og dúnn slíkra
fugla kemur sjaldnast til skila.
Auk þess ber að hafa það í
huga, að tölur um framtalinn
dún eru algerar lágmarkstölur.
Við fjölda varpfuglanna bætast
svo úngfuglar á 1., 2. og jafn-
vel 3. ári, því að æðarfuglinn
verður ekki kynþroska fyrr en
hann er 2—3 ára. Það er því
ekki fjarri lagi að ætla, aö ís-
lenzki æðarfuglsstofninn nái
einni milljón — og kæmu þá
6 æðarfuglar á hvert manns-
barn á landinu.
Finnur Guðmundsson.
en fékk þó aldrei fulla heilsu.
EN BROTIN eru sem sagt
ekki úr einum steini, heldur
tveimur, og aðeins tvö þeirra
eru úr steini þeim, er Eggert
og Bjarni kenndu við Kjartan.
Ráðningu þeirra á rúnum
steinsins eru fræðimenn nú
fyrir löngu hættir að taka al-
varlega. Hún er út í hött. Á
steininum stendur stutt og lag-
gott: Hér Iivílir Hallur Hrana-
son (hér fært til nútímastaf-
setningar). Steinninn á því
ekkert skylt við Kjartan Ólafs-
son né neina aðra sögulega
þekkta persónu. Hallur þessi
Bergur Pálsson fulltrúi hefir
frætt mig um það, að sögnin buðl-
unga, sem ég minntist eitt sinn á
hér í þáttunum, sé algeng í Stykk
ishólmi. Einnig kveðst Bergur
hafa átt tal við mann af Fells-
strönd, sem kannaðist vel við sögn
ina. Merkingu sagnarinnar kvað
Bergur vera þessa: „að reisa fjór-
ar til sex móflögur upp á endann,
þannig að þær myndi litlar keil-
ur“. Hann sagði mér einnig, að
sögnin væri líka notuð í miðmynd,
t. d. þetta verður að buðlungast. sem merkir
Heimildir mínar um sögnina í nú-
tímamáli eru því, enn sem komið
er, aðeins úr tveimur sýslum, þ.
e. Dalasýslu og Snæfellsnessýslu.
Orðið buðlungur er hins vegar
kunnugt miklu víðar. í bréfi frá
Guðmundi B. Árnasyni á Akur-
eyri, dags. 4. des. 1956, segir m.
a. svo:
im. Nú er
fólkið tekið eftir
kunnugt, að latífta' var helzta
námsgrein í skólunum á biskups-
setrunum, og hafa skólapiltar
vafalaust slett latínu óspart. Nokk
ur orð af þessu tagi hafa komizt
inn í málið, t. d. rassmalagestur,
sem er orðið til úr res male gesta
(„illa gerður hlutur") og bínarður
í sambandinu setja upp bínarðinn
(„nares exserere, sætte Næsen
h0jt í Vejret“. B.H. 1,78). Orðið
bínarður er úr lat. binæ nares,
báðar nasir“.
Eg hygg, að svipað sé ástatt um
orðið degor. Það er komið af lat-
neska orðinu decor, sem merkir
„prýði, þokki, fegurð“. Þótt merk-
ing orðsins, sú er um getur í bréf
inu, sé þessari nokkuð ólík, er
hún þó henni ekki svo fjarlæg, að
hún sé því til fyrirstöðu, að þessi
geti verið uppruninn. Og þótt hin
svarfdælska merking („eitthvað
stórt“) sé enn ólíkari, hygg ég þó,
að þessi hljóti að vera uppruni
orðsins. Þess ber vel að gæta, að
slanguryrði taka skjótum og gagn-
gerum merkingabreytingum öðr-
um orðum fremur. ÉgS minnist
þess t. d. frá stúdentsáikmi mín-
um, að einhver náungi; sem lesið
hafði biskupasögur, tók upp á
trjáviðarbuðlungar). Dálítill Því sð nota orðið skjaðak, sem að
kriki við suðausturhorn Öxar-' f°rnu var haft um skemmd í öli.
fjarðarflóans nefnist Buðlunga j Þetta orð var fljótt að hvarfla frá
höfn, enda er þar rekasælt.! sinni upphaflegu merkingu og var
Unninn trjáviður, sem raðað yfirlsitt notað af stúdentunum
var saman, var kallaður stafli, um eitthvað illt eða það, sem þeim
tað, sem borið var saman, hlaði, Þ°tti lítið til koma. Fleiri dæmi
j OG NÚ ER aðeins eftir að
minnast á síðasta orðið, buðl-
ungur. Það var algengt í Hverf
inu (þ. e. Kelduhverfi), en
mjög sjaldan eða aldrei heyrði
ég notaða sögnina (þ. e. að
HJÍ buðlunga). Og aldrei heyrði ég
það notað um annað en kesti
af rekavið. Þeir voru ætíð kall-
aðir buðlungar (spýtna- eða
skógviður,
köstur.
dreginn saman, |
tígulegan, og hefði sá ávarp-
að sig þessum orðum: „Illa
gjörðir þú, er þú tókst stein-
inn minn í gær og brauzt hann
í sundur. Hann var sú eina
minning, sem hélt nafni mínu
á lofti, og þessarar minningar
gaztu ekki unnt mér, og skal
þess grimmilega hefnt. Láttu
nú þegar brotin út á leiði mitt
á morgun í þeirri röð, sem
áður voru þau. En fyrir það,
að þú brauzt stein minn, skaltu
aldrei framar heilum fæti á
jörðu stíga.“ Um leið og
draumamaðurinn mælti þetta,
snart hann klæði bónda, svo að
hann vaknaði, og hafði hann
þá ekki viðþol fyrir verkjum.
Taldi bóndi víst, að maður
þessi hefði verið Kjartan Ól-
afsson. Raðaði hann síðan
steinbrotunum á leiðið aftur,
, >t , V, -íwh.>. s
Hranason er algjörlega óþekkt
ur, og verður engum getum að
því leitt, hver hann hafi verið.
En hann virðist hafa verið
uppi á 15. öld, því að frá þeim
tíma telja rúnafræðingar rúna
ristuna vera.
ÞÓ AÐ ÞESSI steinn frá
Borg sé ekki legsteinn Kjart-
ans, eins og munnmælin
hermdu, og fjarri því að vera
elzta rúnarista á íslandi, er
hann eftir sem áður merkileg
heimild um hinn íslenzka rúna
steinasið. fslenzkir rúnastein-
ar eru svo fáir, að hver ein-
stakur er sérstakrar athygli
verður. Og sögulegri er þessi
steinn en flestir aðrir, sökum
tengsla sinna við hinn fræga
fornmann, þótt þau hafi ekki
reynzt á rökum reist.
Kristján Eldjárn.
Mér finnst skorta á hjá Guð-
mundi, hvað móhraukar voru kall-
aðir í Hverfinu. Að öðru leyti
minnist ég á bréf Guðmundar síð-
ar.
Loks hefi ég fengið bréf um orð
ið degor, sem ég hefi tvívegis
minnzt á áður. Bréfritari, sem er
skagfirzkur að uppruna, vill ekki
láta nafns síns getið. Bréfið, sem
er dagsett í Reylcjavík 13. des
1956, er á þessa leið:
f TÍMANUM s. 1. sunnudag í-
trekið þér ósk yðar um, að yð-
ur sé skrifað um orðið degor
af þeim, er kynnu að hafa
kynni af notkun þess.
Vegna þessarar ítrekunar og
þess, að ekki hefir borizt nema
eitt svar við þessari ósk yðar,
þá sendi ég þessar línur, enda
þótt ég telji upplýsingar mín-
ar lítils virði.
í Viðvíkursveit í Skagafirði
bjuggu bændurnir A og B fyr
ir og eftir síðustu aldamót. A
var vel greindur, snjall hagyrð-
ingur og harðskeyttur í deil-
um. B var svona meðalgreind-
ur og nokkuð sérlegur. Hann
notaði oft óvenjulegt orðalag
og orðtök. Meðal þessara orð-
taka var orðið degor. Það not-
aði hann um fyrirmenn, emb-
ættismenn eða aðra yfirmenn.
A setti nokkur af orðtökum B
í ferskeytlu. Vísan byrjar
svona:
Degor hreppnum þáði þjóna
Mun þarna átt við hrepp-
stjórann. Mér er ekki kunnugt
um, að nokkur annar maður en
B notaði þetta orð. Hvaðan
hann hefir fengið það, veit ég
ekki.
ÉG ÞAKKA Skagfirðingnum kær-
lega fyrir bréfið, sem var mjög
mikilsvert að fá. Eftir að hafa
fengið þá vitneskju, sem í bréf-
inu er, tel ég mig geta skýrt upp-
runa orðsins. Mér liafði að vísu
flogið skýringin í hug áður en ég
fékk bréfið, en það styrkti trú
mína mikið. Menn veiti því eftir-
tekt, að heimildir um orðið eru
úr næsta nágrenni Hólaskóla, þ.e.
úr Viðvíkursveit og Svarfaðardal.
(Sömuleiðis er orðið kunnugt af
Árskógsströnd, sem er næsta
sveit við Svarfaðardal). Þetta
gæti eindregið bent til þess, að
orðið hefði breiðzt út frá Hólum,
verið slanguryrði (,,slangorð“),
sem skólapiltar hefðu notað og
af þessu tagi mætti nefna, þótt
hér verði ekki gert.
FINNUR TH. Jónsson í Bolung-
arvík skrifaði mér svolátandi bréf,
dags. 26. nóv. 1956:
Mig langar til að biðja yður
að upplýsa mig um, í málfræði-
dálki yðar í Tímanum, hvort
réttara sé að skrifa ávalt („allt-
af“) eða ávallt.
Okkur kemur ekki saman um
þetta, mér og kunningja mín-
um. Hann segir, að skrifa eigi
ávallt, þar eð stofninn eða
frumorðið sé allur. Hins vegar
skrifar Blöndal ávalt, með ein-
fbldu 1-i, og svo tel ég, að orð-
ið sé oftast ritað.
Finnur Jónsson segir í Orða-
kveri sínu: „ávalt, líkl. af á-
valur (en ekki s. s. af alt)“.
Svo sé ég í Stafsetningarorða
bók Freysteins Gunnarssonar,
að hann skrifar ávallt með tvö-
földum samhljóða.
Ef skýring Finns Jónssonar
er rétt, virðist auðsætt, að rit-
að sé ávalt með einföldum
samhljóða, — en nú langar
okkur til að heyra álit yðar á
þessu og hvort skiptar skoðan-
ir séu um uppruna orðsins og
hvernig skuli skrifa það.
Það er einsætt að reyna að
leysa úr þessu deilumáli. Ég vil
fyrst taka fram, að Blöndalsbók
er ekki hægt að nota sem staf-
setningarorðabók. Nú gilda aðrar
reglur um stafsetningu en þegar
hún var samin. Auk þess tilgrein-
ir Blöndal oft mismunandi rithátt
og fer þá eftir þeim bókum, sem
orðteknar hafa verið, en þær
geta vitanlega staðið á ólíku stigi
að þessu leyti. Orðakver Finns
er einnig að nokkru úrelt vegna
síðustu stafsetningarbreytingar,
þó að það skipti ekki miklu máli
í þessu sambandi, þar eð Finnur
telur uppruna orðsins annan en
nú mun almennt tíðkast. Ég hefi
ekki orðið þess var, að fræðimenn
greini nú á um það, að síðari hluti
orðsins sé hvorugkyn orðsins all-
ur, og ber samkvæmt því að rita
orðið svo: ávallt. Sænski málfræð-
ingurinn Axel Kock taldi, að fyrri
hlutinn áv- væri gamalt hvorug-
kennt orð, rótskylt orðinu ævi.
Hefir það orð sennilega merkt:
„tími“ eða „tímabil". Ávallt ætti
þá í fyrstu að merkja „allan tím-
ann“. Skýrir það miklu betur
merkingu orðsins en skýring
Finns Jónssonar. Mér virðist ein-
sýnt, að rita beri orðið ávallt.
H.H.