Tíminn - 31.03.1957, Blaðsíða 4

T í MI N N, sunnudagiun 31. marz 1937,
m

§
EIR
ÞEGAR MANNKYNIÐ byrjaði
að taka málmana í þjónustu
sína, urðu það fyrst að sjálf-
sögöu þeir málmar, sem finn-
ast hreinir í jörð. Snemma var
tekið að nota eðalmálmana gull
og silfur. Þeir eru mjúkir og
auðveldir að móta, en auk þess
halda þeir vel gljáa sínum.
Vegna mýktar þóttu þeir hent-
ugri í skartgripi en verkfæri.
Ank jiess voru þeir of sjaldgæf
ir til þess að unnt væri að nota
þá í hversdagslega muni nema
í smáum stíl.
KOPAR eða eir er gamall í
hettunni sem fylgifiskur manns
ins og að öllum líkum fyrsti
máimurinn, auk gullsins, sem
mannkynið lærði að nota.
Hreinn eir var algengari en
gull, en auk þess harðari og
þess vegna heppilegri í ýmis-
konar verkfæri. Egyptar hinir
fornu gerðu hnífa og vopn úr
eiri fyrir 8000 árum og tóku að
nola hann í pípur um það bil
2750 árum fyrir Krists burð.
Við það, að maðurinn lærði að
notfæra sér eirinn, urðu þátta-
skil í þróunarsögu hans. Stein-
öldinni var lokið, og málmöld-
in runnin upp. Enda þótt eir-
inn væri til margra hluta nyt-
samlegur, og væri meðal ann-
ars notaður í vopn og ýmis kon
ar verkfæri, þá var hann samt
heldur deigur til þeirra hluta.
Þess vegna er ekki talið, að
málmöldin hefjist fyrir alvöru
fyrr en bronsið-kom til sögunn-
ar. Bronsið er blendingur úr
eir og tini og til muna harð-
ara en kopar eða tin eitt sam-
an.
TALIÐ ER, að bronsöldin hefj-
ist um 2000 árum fyrir Krist
í löndunum fyrir botni Miðjarð
arhafs og í Kína, en 500 árum
seinna á Norðurlöndum. Um
það bil 1000 árum á eftir brons-
inu tekur svo járnið að ryðja
sér tit rúms. Er þá talið, að
bronsöld Ijúki, og járnöld hefj
ist.
Enda þótt járn kæmi nú fyr-
ir brons til vopnagerðar og ann
Málmar og jarðefni:
góðmálmer, sem hefir þjónað
manninum eins lengi og gullið
Námumaöur á miðöldum
arra verkfæra, þar sem harka,
styrkur og gott bit var nauðsyn
legt, hélt eirinn áfram að skipa
virðingarsess í þjónustu mann-
kynsins. Til skamms tíina hafa
margs konar húsgögn og mat-
arílát verið gerð úr eir, og þar
sem járni hætti til að ryðga
um of, hafa eirblöndur jafnan
verið notaðar í stað járns eftir
föngum. Vegna mýktar sinnar
og teygjanleika var auðvelt að
móta eir og fletja út í þynnur,
Úr þynnunum voru svo gerð
margs konar ílát, og meðal ann
ars var unnt að nota þær í þak-
plötur. Grænu þökin, sem víða
erlendis má sjá á kirkjum og
öðrurn stórhýsum, eru úr eir,
en græni liturinn er \ratns-
blandað kolsýrusamband eirs-
ins, sem myndast hefir með cíð
og tíma á yfirborði þakplatn-
anna.
Þegar rafmagnið kom til sög-
unnar, hófst koparinn til meiri
vegs en nokkru sinni fyrr. Er
það að þakka hæfni hans til
þess að leiða rafmagn.
KOPAR ER unninn úr jörðu i
víða um heim. Eirframleiðsla i
veraldar mun vera því sem §
næst hálf þriðja milljón smá-
lesta á ári, og er um það bil !;:
helmingur hennar notaður í raf i
magnsvörur af ýmsu tagi. Þá ;;
er kopar mikið notaður í ýmis |f
konar vélahluti, bæði hreinn, :
en þó einkum blandaður öðrum ||
málmum. Hann er nú notaður fi
í fjölmargar málmblöndur, sem g
langt mál yrði upp að telja.
HREINN KOPAR er ekki nema |
örlítið brot af eirgrýti því, sem |
úr jörðu er unnið. Málmgrýtið ff
er til í margs konar efnasam- : :
böndum, og getur eirinn safn-
ast í jarðlög fyrir tilverknað f|
örsmárra lífvera, sem safna eir ||
í líkama sinn úr upplausnum,
enda þótt þær innihaldi lítið
af eirjónum. Ríkasta eirgrýtið
er ólífrænt brennisteinssam- i
band, Cu Fe S2, 'eirkís^sem •,
fellur úr ofmettuðum, heitum ||
bergraka djúpt í jörð. Fleiri ff
brennisteinssambönd eirsins
eru unnin, og er langsamlega f|
mestur liluti koparsins unninn ||
úr súlfidum. Súrefnisrík eirsölt ff
eru unnin nálægt yfirborði ff
jarðar. Hafa þau orðið til úr
súlfíðunum við myndbreytingu,
þar sem jarðbotn með upp-
leystri kolsýru, súrefni og ff
brennisteinssýru náði til. Sölt ff
þessi eru samt smámunir einir ff
í samanburði við súlfíðin og víð |f
ast hvar uppurin.
TALIÐ ER að storkuberg inni-
haldi að meðaltali 0,01% eir, : f
en málmgrýtið verður að vera f
90—100 sinnum auðugra, til f
þess að arðbært sé að vinna ff
það. í löndum, þar sem lengi
er búið að vinna kopar úr jörð ||
og ríkustu námurnar eru tæmd
ar, inniheldur málmgrýtið ,að f|
jafnaði undir tveim % Cu. Fá- if
tækustu eirnámur, sem nú eru ||
unnar, innihalda minna en 1% ff
kopar, en venjulega er þá eitt-
hvað af gulli og silfri í málm-
grýtinu, sem hressir upp á fjár-
haginn.
Tómas Tryggvason.
Stjarna er fædd
Bandarísk mynd. ASalhlutversc:
Judy Garland, James Mason.
Sýningarstaður: Austurbæjar-
bíó. —
Þessi mynd hefir verið gerð á tím-
um spanjólu, pokabuxna og víðra
skálma eða með öðrum orðum
1937 með Fredric March í aðal-
; hlutverki. Að líkindum hefir sú
i útgáfa aldrei verið sýnd hér áð-
ur og fara því ekki frekari sögur
af henni aðrar en þær, að í bók-
um er til þess tekið hversu hún
fjallaði opinskátt um ýmis vanda-
mál kvikmyndaborgarinnar Holly
wood, sem fæðir af sér stjörnur
og drepur þær.
Judy Garland leikur kvenlilutverkið
í myndinni og stendur sig prýði-
lega. Er hún vel að því komin,
þar sem hún mun vera ein þeirra
mörgu kvenna, sem hafa fæðst ti)
stjarndóms, svo hrá þýðing sé
notuö, og hrapað síðan niður í
oftitu, gleymsku og svall, unz
það gerðist sem heyrir til undan-
íekninga, að risið er upp að nýju
með ágætum. Judy Garland var
iræg dægurlagasöngkona hér á
áruriuin áður en hún hrapaði. Nú
er þetta háfætta meiningarlitla
íra-la-la risið upp á ný sem leik-
kona í fremstu röð, eins og mynd
in í Austurbæjarbíó sýnir. Mót-
leikari hennar, James Mason, ger
ir Jíka sitt til að vel fari og hefir
undiixitaður sjaldan eða aldrei
séö þann ágæta Jeikara gera bet-
Myndln er að nokkru um söguna
bak við tjöldin og hvernig kvik-
\ myndastjörnur verða til og hvern
ig þær hverfa. Ilvergi er verið að
skafa utan af hlutunum, enda
mun staðreyndin vera sú, að
kvikmyndahandritið er að nokkru
samið eftir blaðafi'éttum og
skellt saman ulan um leiðandi
persónur vei'ksins ýmsum brot-
um af lífshlaupi margra til að
skapa heild, sem getur gefið
nokkra mynd af óskapagangin-
um, án þess þó að nokkrar ein-
staka kvikmyndastjörnur séu
hafðar lil fyrirmyndar. Þessi
háttur við samningu kvikmynda-
handrita hófst fljótt eftir tilkomu
talmyndanna og hefir stöðugt ver
ið að færast í vöxt síðan. Undan-
tekningarlítið munu myndir af
þessu tagi hafa tekizt vel.
Þessi mynd er í tvennum greinum,
annai's vegar söngvamynd og
hins vegar mynd um þá upplausn
sem oft viU verða í iífi frægs
fólks, er oft fær við ekkert ráð-
ið og er ofurselt, a. m. k. þarna,
því sem heitir kvikmyndaiðnaður.
Er ekki ástæða til annars en
mæla með því verki, þar sem fer
saman góður leikur og mikil
tækni og síðast en ekki sízt, á-
hrifamikil og sönn saga. I. G. Þ.
Sigurvegarinn
Bandarísk mynd. A'ðalhlutverk:
John Wavne, Susan Hayward.
Sýningarstaður: Gamla bíó.
Varla mun Tjemúdín er síðar fékk
nafnið Gengis Kan og komst alla
leið til Evrópu á tólfu öld hafa
kunnað rnikið í Shakespeare, þótt
hann sé látinn hafi uppi orðræð-
ur sem einna helzt líkjast tungu-
taki þess leikritaskálds. í öðru
lagi er hæpið að Gengis Kan
hefði komizt eins langt og raun
varð á, ef hann hefði verið að
eltast við eina stelpu af öðrum
kynflokki þarna austur í Góbí-
eyðirpörkinni með þeim umsvif-
um að liggur við herleiðingu þjóð
flokks hans^ en myndin er mikið
um slíkar væringar. Þá má bú-
ast við að þessi mongólski her-
foringi hafi viljað sitt kvenfólk
og engar refjar, en undirritaður
man ekki betur en hann hefði
haft heil kvennabúr með sér í
herferðum og segir þá lítið af
einni konu.
Myndin Sigurvegarinn er góð dægra
stytting, og undirritaður, sem
hefir haft þann heiður að staldra
við í tvær morgunstundir í ætt-
landi þessa umsvifamikla herfor-
ingja, getur borið um það, að
ýmis búnaður, svo sem tjöld og
þvíumlíkt er eins og hann virðist
i dag þar eystra. Hins vegar eru
hestar óskildir málinu og hnakk-
ar og beizli utangarna. Ekkert
var sjáanlegt rauðhært þar nema
einn úlfaldi og hæpið að þar hafi
nokkru sinni verið rauðhærð
kona, eins og Susan Hayward.
Ekki er að efa að Gengis Kan
hefði orðið stórhrifinn af þeim
kvenmanni , sem hefði fundizt
þarna í kring með rauðu hári í
hans tíð. Má vera að þeir í
Hollywood hafi alla kvennafars-
sögu úr fornum bókum sem okk
ur eru ekki kunnar.
En hvað sem þessu líður, þá eiga sér
stað bardagar í myndinni, sein
Gengis Kan er fullsæmdur af og
einkennilegt að hann skildi ekki
komast alla leið tii Frakklands
með slíku herliði Og myndin end
ar á því að óendanleg lest ridd-
■ s“''i — . ■ . - - ■ . r
Þáttur kirkjunnar:
*

Fangahjálp
,,í FANGELSI var ég, og þér
komuð til mín“, segir Kristur í
líkingunni um hina réttlátu viö
hinn síðasta dóm.
Kirkjan og höfundur hennar
hefir því ávallt talið það ei.tt
sinna höfuðverkefna. að gleðja
og frelsa þá, sem dvelja í
rökkri myrkvastofunnar.
Og í sinni fyrstu ræðu íelur
Jesús það eitt af störfum Manns
sonarins að boða bandingjum
lausn.
Ekki verður því neitað, að
sumir menn eru svo ófullkomn-
ir og vanþroska, að frelsið,
æðsta gjöf lífsins, virðist
þeím '14 ógæfu. En kristinn
maður telur sér það hið mesta
hnoss, ef hann getur kennt slík-
um ógæfumanni að nota írelsið
rétt, og þannig leyst.viðjar fang
clsisms nð fullu.
Nú er þetta mikið vandaverk.
En fangelsin hafa líka lítið að
bjóða, sem eflt getur andlegan
kraft og viljaþrek þeirra, sem
þar dvelja.
Þó skal það þakkað, að hér á
íslandi er mannúðlega búið að
föngum, hvað snertir mat og
drykk, yl og birtu. En sál
þeirra sveltur heilu hungri að
heita má þar fyrir utan, þótt
fangaverðir geri það, sem í
þeirra valdi stendur.
HVAÐ ÞARF að gera, svo að
fangavistin sé í samræmi við
anda kristindómsins, og geti
orðið til eflingar á skapgerð og
viljastyrk hinna ístöðulitlu
ógæfumanna?
1. Reglubundið og hæfilegt
starf. Það er bókstaflega hrylli-
legt að fullfrískir menn skuli
ekki hafa neitt nytsamt handa
á milli dögum, vikum, jafnvel
I mánuðum og árum saman. Slíkt
getur gert hvern meðalstérkan
mann brjálaðan og svo er þetta
sóun, sem fátækt þjóðfélag get-
ur ekki leyft sér.
2. Daglegar námsstundir, þar
sem leiðbeint sé við verklegt
nám og handíðir, einnig vélrit-
un, bókfærslu, lesnar og skýrð-
ar sögur og ljó.ð flutt ásamt
köflum úr ritningunni, sem
gcrðir séu að umtalsefni og
: rækilega íhugaðir með tilliti til
áhrifa á viljakraft tilfinningar
og hugsunarþroska vistmanna.
3. Bókasafn starfrækt dag-
lega og leiðbeint um bókaval,
ennfremur sett upp útvarpstæki
með hátalara eða enn betra
hlustunartæki handa öllum
vistmönnum.
4. Samkomusalur þar sem
reglubundið starf fari fram til
dæmis flutt erindi og guðs-
þjónustur vissa daga í mánuði.
Þar gæti munnlega fræðslan
einni átt sinn sama stað.
5. Sérstök vistarvera handa
drukknu fólki og geðveilu, sem
komið er í fangelsi um stundar-
sakir, yrði sú deild að vera vel
einangruð frá öðrum hluta
fangelsisins og þar mætti einn-
ig hafa hina tiltölulega fáu for-
hertu glæpamenn í sérstökum
klefum, unz þeir teldust hæfir
til umgengni við fólk.
6. Sérstök stofnun, t. d. nokk-
urs konar dvalarheimili undir
ums.jón læknis, lögreglu og sál-
fræðings, þar sem fyrrverandi
föngum væri veitt umönnun og
hjálp til að fá vinnu við sitt
hæfi. Væri þetta sem eins kon-
ar framhald á því, sem Oscar
Clausen hefir nú þegar rekið
með góðum árangri. Þetta væri
eiginlega skrifstofa fangahjálp-
ar'nnar með húsrúmi og mat-
sölu eða matgjöfum handa
þeim mönnum, sem úr fangelsi
koma og eiga ekkert annað en
götuna og svaðið að skjóli. Og
verður því oft svo, að hið síð-
ara þeirra manna verður verra
hinu fyrra. Bezt væri að reka
þetta hæli með svipuðum hætti
og „Bláa bandið“, sem er stofn-
un, sem lyft hefir grettistök-
um á stuttum tíma.
Allt þetta þarf að gerast
strax á einhvern hátt, minnsta
kosti sem viðleitni til hjálpar
hinum minnstu bræðrum. Þró-
un mannréttinda og félagsmála
krefst þess hjá menningarþjóð.
Kostnaðurinn yrði mikill
fyrst en fátt mundi borga sig
betur. Kostnaðurinn við dóms-
mál á íslandi er einmitt svo
gífurlegur sem raun ber vitni
um, af því að þessi mál og
áfengislöggjöfin eru á villigöt-
um.
Hefjizt strax handa. Heil til
starfa til raunhæfrar fanga-
lijálpar.
Árelíus Níelsson.
4*1
Br éf:

»4&'

Þegar sendingar mætast
Sagnir lierma, að í fyrri daga
hafi það átt sér stað, að Sunnlend-
ingar og Norðlendingar hafi skiptzt
á sendingum og kom þá fyrir að
þær mættust á Holtavörðuheiði og
skiptust á orðum viðvíkjandi erind-
um. Nú fvrir nokkrum dögum mun
eitthvað svipað ixafa gerzt. Send-
ing frá Jóhanni frá Flögu að sunn-
an og sending frá Lúðvík Kemp
að norðan hafa að öllum líkindum
mætzt á Holtavörðuheiði. Sending
Jóh. átti að leiða Kemp í allan
sannleika, en sending Kemps átti
að hitta mig að máli. Nú hefir
sending Jóhanns lokið erindum og
erum við Kemp þá báðir úr sög-
unni, enda sammála í einingu and-
ans og bandi friðarins. Má þá segja
um okkur, eins og Jón á Þorljóts-
stöðum sagði um hrútinn sinn, að
við gerum skömm til mönnunum.
Nú vil ég gera það lýðum ljóst, að
ég varð sendingarinnar 'var, þótt
litlar eða engar yrðu sviptingar.
Tilefni hennar var orðalag mitt á
einni smáklausu, sem ég fékk birta
í Tímanum. Ég mun hafa kynnt
araliðs undir stjórn Tjemúdíns
liðast milíi hóla. Maðurinn er
lagður af stað í víking og spurn-
ing hvort myndin hefði einmi'.t
ekki átt að hefjast þar. Það seni
þá er komið minnir um of á
Indíánaskærur, en Gengis
Kan mun lítið hafa vitað um bar-
dagaaðferðir í'auðskinna engu
síður en tungutak Shakespeare.
I. G. Þ.
Kemp sem skáld og fræðimann.
Það segist Kemp aldrei hafa heyrt
1 fyrr. En ég get þá frætt hann á
því, að Jóhannes Örn, þekktur
sagnaritari, kallar hann fræði-
mann (Sagnaþættir hinir nýju, bls.
273), og Helgi Valtýsson, þekktur
| rithöfundur, segir í formála fyrir
bókinni Aldrei gleymist Austur-
land, að þar birtist ljóð nokkurra
liagyrðinga og skálda. Þar birtir
Kemp kafla úr rímu og vinnur sér
með því þegnrétt á skáldabekkn-
um. Rímnahagyrðingar hafa aldrei
verið til. Loks segir hann sjálfur,
að hann hafi ort mikið og fengið
lítið lof. En það er einmitt, auk
hæfileikanna, vísasti vegurinn til
að verða skáld. Skáldalaun segist
hann hafa fengið, að vísu ekki há,
er. þeim mun notalegri. Hann hlýt-
ur því að hafa vitað það fyrir, að
hann er skáld. Þá segir sendingin,
að ég hafi sagt, að setningin „á
' norðan gróinn“ væri neikvæð. Eg
held mér sé óhætt að biðja hana
að fara heim og læra betur. Ég
rrmn bnfa sagt, að orðið „gróinn1*
væri jákvætt og ætti ekki við um
! norðanátt, sem er neikvæð. En að
hafa jákyæt.t og neikvætt í einu
hugtaki. það er ekki snilld. eins og
umrædd vísa er ef hún er rétt með
farin og rétt skilin. Ég gat þess,
að þessi hugsanaskekkja mundi all
algeng. Breytir það því engu, þótt
nokkrir menn séu taldir upp, sem
tala svona og þó einkum sjómenn.
Þeir hafa mikið jákvæðara hlut-
(Framhald á 8. síðu). j