Tíminn - 26.09.1957, Blaðsíða 8

8
T í MI N N, fimmtudaginn 26. september 1957.
Nýupptekið Gullauga og rauðar íslenzkar kartöfiur.
GRÓÐUR OG GARÐAR INGÓLFUR DAVÍÐSSON
Þættir úr sögu
f vestanverðum Andesfjöllum
hafa kartöflur verið ræktaðar um
afarlangan aldur. Þar hafa fundist
í ævafornum grafhýsum Inka og
Azteka og eru einnig sýndar á
gömlum höggmyndum Indíánanna.
Indíánarnir kölluðu kartöflurnar
Papas. Þeir sólþurrkuðu þær og
suðu síðan til matar. Enn rækta
frumbyggjarnir í hlíðum Andes-
fjalla um 20 tegundir kartaflna
Þessar gömlu tegundir eru flastar
smávaxnar, en reynt er að kyn-
bæta þær, m. a. vegna þess að
sumar þeirra eru nær ónæmar fyr
ir kartöflumyglu. En sú eina teg-
und sem verulega er ræktuð nú á
timum er kartafla sú er allir
þekkja (Solanum tuberosum). En
af henni eru til þúsund afbrigði
eða meir, t. d. gullauga, rauðar ís-
lenzkar, Bintje o.s. frv. Allt eru
það afbrigði sömu aðaltegundar,
sem hvergi í heiminum vex leng-
ur fullkomlega vilt, en á rót sína
að rekja til heimkynna Indíán-
anna í Suður-Ameríku, og Mexíkó.
Ekki vita menn með vissu hve-
nær fyrst kartöflurnar komu til'
Evrópu. Spánverjar lögðu undir
sig Peru á árunum 1531—1541,
Einn Spánverjanna Pietro Cieca
að nafni, lýsir m.a. kartöflurækt í
Inkana, í dagbók sinni. Talið er að ;
Carden munkur hafi flutt kart-1
öflur til Spánar um miðja 16. öld
og árið 1565 á Filip II. konungur 1
að hafa tekið á móti kartöfiusend-'
ingu frá Cuzco, hinni fornu höfuð-
borg Inkana í Perú. Spánverjar
fluttu líka kartöflur til Virginíu í
Kartöfluupptaka og síun kartaflna
í smágarði. ___________________
Norður-Ameríku og þaðan flutti
Thomas Herriot þær til írlands ár-
ið 1586. Um sama leyti bárust kart
öflur til Englands með leiöangurs
mönnum hinna frægu sæfara Sir
Walther Raleigh og Francis Drake.
Ensk-innfluttu kartöflurnar voru
hvítar, en Spáiwerjar komu með
rauðar kartöflur. Frá Spáni bárust
kartöflurnar fljótt til Ítalíu og
sendisveit páfa flutti þær til
Belgíu og þaðan voru þær sendar
Clusíusi grasafræðingi í Vínarborg
árið 1588. Hann teiknaði mynd af
jurtinni og serrdi kartöfiur til
grasafræðingsins Karpar Gauhin í
Basel, en hann gaf tegundinni hið
latneska heiti sem hún ber enn í
dag: (Solanum tuberosum). Lengi
var kartöflunni lítið sinnt sem
matjurt. Hún barst að vísu víða
um Evrópu næstu aldirnar, en var
aðallega ræktuð til gamans. í görð-
um grasafræðinga og sérvitringa.
Var hún nefnd ýmsum nöfnum,
einkum í líkingu við aðra rótar-
ávexti t. d. ítalska nafninu Tartuf-
foli, þ. e. einskonar jarðsveppur,
ætur. Br'eyttist það nafn svo í
kartöflur. Potet eða Potato, stafar
frá nafninu á Batötum, sem, kart-
öflurnar þóttu líkjast og jarðepla-
nafnið er komið úr þýzku Erd-
apfel. — Kartöflur voru matreidd-
ar við hirð Frakkakonungs árið
1616, en svo féllu þær að mestu
í gleymsku svo að 150 árum síðar
kartöfluimar
Suðurlandahúsmóðir mað kartöfl-
urnar sínar.
gat Parmentier vakið athygli á
þeim sem mikilli nýjung við
frönsku hirðina. Hann hafði
kynnst gagnsemi kartaflanna þeg-
ar hann var herfangi í Prússlandi,
en þar hafði Friðrik mikli kapp-
kostað að kenna bændum kartöflu
rækt, en lengi gengið treglega.
Samt fór það svo, að kartöflurnar
urðu Prússum hið mesta bjarg-
ræði hallærisárin um og eftir
1770. Síðan hafa Þjóðverjar verið
einhver mesta lcartöfluræktarþjóð
Evrópu. Parmentier hinn franski
var slægvitur og þekkti mannleg-
an breyskleika. Hann fékk kart-
öfluræktarland hjá Lúðvík 16.
Frakkakonungi og auglýsti kartöfl
ur til sölu og útbýtti einnig gefins
útsæði. En það bar lítinn árangur.
Þá tók hann að kvarta opinberlega
undan óráðvendni borgaranna þeir
stælu frá.sér hinum dýrmætu kart
öflum! Hann setti síðan varðmenn
við kartöflugarð sinn á daginn, en
ekki á nóttunni, og hótaði málsókn
á hendur öllum kartöfluþjófum.
Þetta bragð heppnaðist. Kýr eta
líka hey úr jötu nágrannabeljunn-
ar með miklu betri lyst en úr sinni
eigin jötu, ef þær geta sitolið því,
jafnvel þótt þar sé heyruddi. —
Frakkakonungur tók líka upp á
því að bera kartöflublóm í hnappa
gatinu. Snobbarnir íylgdu dæminu
og það fór að þykja fínt að rækta
kartöílur.
Margt undarlegt var kartöflunni
fundið til foráttu framan af. Kart-
öfluneysla átti að valda sjúkdóm-
um, en í annan stað líka að stuðla
að aukinni mannfjölgun. En víst
er um það, að binar fjörefnaríku
kartöflur stórbættu fæði manna og
vellíðan í heilum löndum. íslend-
ingar hafa löngum búið við C-fjör-
eínaskort. Þeir hagnýttu villijurt-
ir til matbætis þegar á söguöld,
Kartöf lurnar komnar í hentuga
geymslukassa.
ræktuðu lauka, hagnýttu hvannir,
fífilblöð, súrur o. fl. villigrænmeti
að ógleymdum fjallagrösunum sem
þeir tíndu til heiða og sölvunum,
sem sótt voru í fjöruna. En þetta
var ekki nóg vetrarlangt, þótt
mjög væri til bóta. Kartöflur, róf-
ur, kál o. fl. hafa leyst hvönnina
og Sölin af hólmi. Talið er að Hast
fer barón hafi ræktað kartöflur á
Bessastöðum árið 1758. Hann kom
hingað í fjárræktarerindum. En
fyrstur íslendinga mun séra Björn
Halldórsson í Sauðlauksdal hafa
ræktað kartöflur árið 1759 eins og
alkunnugt er og árið eftir ræktaði
annar prestur, Guðlaugur Þorgeirs
son í Görðum á Álftanesi, kartöfl-
ur.
Sagt er að um 1790 hafi verið
komnir kartöflugarðar við flesta
bæi á Álfitanesi. Mun þar einnig
Thordal stiptamtmaður hafa átt
hlut að máli. Talið er að Húgen-
ottar, sem útlægir voru gerðir frá
Frakklandi hafi flutt kartöflur til
Danmerkur 1719, en ekki komst
þar skriður á kartöflurækt fyrr en
eftir miðja 18. öld. Sömu ár og
prestarnir Björn og Guðlaugur
ræktuðu hér á landi fyrstu kart-
öflurnar, úitvegaði Danakonungur
sér nokkra bændur sunnan úr Rín-
arlöndum og lét þá setjast að á
jósku heiðunum. Þeir voru vanir
kartööflurækt og kenndu hana
Dönum og voru síðan nefndir
kartöflu-Þjóðverjar. Li'fa afkomend
ur þeirra enn á heiðunum.
Margir embættismenn, einkum
prestar, unnu ötullega að því að út
breiða kartöflunrækt í Noregi og
hvöttu menn jafnvel til kartöflu-
ræktar í stólræðum sínum. Séra
Hertzberg gaf út fyrsitu kartöflu-
ræktarbókina í Noregi árið 1764.
Sumir gerðu gys að kartöflurækt-
inni og þýzkt orðtak segir: „Það er
merkilegt að kartöflur þrífast
bezt hjá heimskustu bændunum“.
Ilér á landi er kartöflurækt orðin
mikilvægur þáttur í fæði lands-
manna. En ekki eru allar kartöflur
jafn matargóðar. Fer það eftir teg
undum að miklu leyti, en einnig
efitir áburði og sjálfu garðlandinu.
Kartöflur verða lausar, vatns-
kenndar og bragðvondar í of blaut-
um jarðvegi. Svipað verður uppi á
teningnum ef of mikið er borið á
af köfnunarefni, en kali og fosfor-
sýru skortir. Vöxturinn verður ör
og kartöflugrasið risavaxið af of
miklum köfunarefnisáburði, en
sjálfar kartöflurnar lélegri en ella
til matar. Sé tröllamjöl notað til
arfaeyðingar, ber að minnast þess,
að það er jafníramt köfnunarefnis
áburður og þarf að taka tillit til
þess við áburðargjöfina. — Tvö
eru þau kartöfluafbrigði, sem
Ijúffengust þykja og að öllu matar-
bezt hér á landi, þ. e. gömlu
rauðu íslenzku kartöflurnar (Ólafs
rauður er úrval úr þeim) og Gull-
auga (En ýmis önnur eru auðrækt
aðri og uppskerumeiri). Líklega
eru rauðu íslenzku kartöflurnar
elzti kartöflustofninn í landinu og
til skamms tíma voru þær t. d. enn
ræktaðar í Sauðlauksdal. Þær
njóta sín langbezt í sandi og brekk
um móti sól, því að þær eru frem
ur seinþroska og veitir ekki af hit-
anum. En frjósamar eru þær, gáfu
t. d. feikna uppskeru er þær voru
reyndar á Englandi, en féllu þar
í myglu. Og svo leizt húsmæðrum
þar ekki á rauðu hringina innan
í þeim, líkt og mörgum hér getst
ekki að bláum lit innan í kartöfl-
um.
Gullauga flutti Klemenz á Sáms
stöðum hingað frá Noregi í ferða-
tösku sinni 1 fyrstu. En nú mun
Gullauga vera sú kartafla, sem víð
ast er ræktuð um landið, enda
falleg og matargóð og stórvaxnari
en hinar rauðu og sprettur fyrr,
en öllu óhraustari. „Sæmd er að
sjóða, sínum vin bjóða, Gullaugað
góða, gula og rjóða“ var eitt sinn
kveðið. En alltaf er verið að leita
betri afbrigða og vonandi finnast
þau bráðlega.
Sem stendur vilja nær allir garð
I ræktendur rækta rauðar íslenzkar
i eða Gullauga handa sjálfum sér
en óska eftir afurðameiri og auð-
1 ræktaðri sæmilega góðri sölukart-
öflu á almennan markað.
AUSLYSIÐ i TÍMANUM
• ■nTHníwMsmlniNHHNMf •
Utanfarar Þróttar.
Annar flokkur Þróttar nýkominn
heim frá Luxemborg
Sigraíi í tveim ieikjum af fjórum, tapaði ein-
um og gerÖi eitt jafntefli
Annar flokkur Þróttar í knatt-
spyrnu er nýkominn frá Luxem-
borg úr keppnisför. Héðan fóru
þeir fljúgandi beint til Luxemborg
ar. f Luxemborgarríki háðu þeir
þrjá af fjórum leikjum. í íörina
völdust 17 knattspyrnumenn, þar
af þrír lánsmenn frá Hafnarfirði.
Það voru þeir Sigurjón Gíslason, i
Ágúst Þorsteinsson og Einar Sig-
urðsson.
í fyrradag skýrði fararstjórinn
blaðamönnum frá förinni. í farar
stjórn voru þeir Haukur Óskarsson
fararstjóri; Óskar Pétursson form.
og Bjarni Bjarnason. Þróttarar
voru á vegum Spora, sem er
stærsta íþróttafélagið þar. Fyrsta
leikinn háðu þeir við Avis í höfuð j
borginni, og unnu 4:0. Annar leik I
urinn var við Spora og töpuðu
Þróttarar honum með einu gegn
tveimur. Þriðji og síðasti leikur-
inn í Luxemborg var í stáliðnaðar
borginni Esch, og kepptu þeir við
Jeunesse og gerðu jafntefli 5:5.
Hlutu margar gjafir.
Að loknum leik við Spora var
þeim afhentur mikill og vegleg-
ur bikar úr postulíni, áletraður
og myndskreyttur. íþróttamálaráð
herra Luxemborgar hélt þeim
mikla veizlu og afhenti þeim æðsta
íþróttamerki Luxemborgar, sem
aðeins hann má veita. Merki þetta
er úr kopar, með rnynd af grískum
íþróttakappa með lárviðarsveig
um höfuðið á framhliðinni, og á
bakhlið gripsins er áletrun. —
Síðasta kvöldið, sem þeir dvöldu
í Luxemborg var hverjum og ein
um afhentur diskur með mynd
af borginni eins og hún var á mið-
öldum. Einnig bárust þeim fleiri
gjafir og minjagripir.
Rómuð gestrisni.
Ánægðastir voru þeir tvímæla-
laust með alla þá gestrisni er
þeim var sýnd. Bjarni sagði með-
al annars, að þótt íslendingar væru
gestrisnir, þá væri það ekki sam-
bærilegt. Ræðismaður íslands í
Luxemborg hélt þeim veizlu og
var hinn almennlegasti á allan
hátt. Hann heitir Victor Pront
og er borgarstjóri í Grevenmacher.
Þróttarar fóru í margar ferðir
um landið, t.d. skoðuðu þeir geisi
miklar stálverksmiðjur og voru
þeir þrjá tíma í gegn og fylgdust
með járninu frá því það kom, þar
til það fór. Svo sáu þeir vínverk-
smiöjur, er framleiddu aðeins létt
vín. Ríkisstjórnin bauð þeim að j
sjá raforkuver í byggingu, og alls
staðar mættu þeir hinni sömu
miklu gestrisni.
Stóðu sig vel alZsstaðar.
Drengirnir voru allsstaðar til
sóma fyrir landið, sagði farar-
stjóri, og stóðu þeir sig mjög vel
í öllum leikjunum. Einn leikurinn
var nokkurskonar forleikur að
stærri leik, og var þar júgóslafn-
eskt lið er hét Rauða stjarnan, og
var þetta einn liðurinn í þeirri
keppni sem nú fer fram í Evrópu
um hvaða lið sé bezt. Frá Luxem
borg héldu þeir til Þýzkalands og
kepplu þar einn leik við I.F.C.
Iíöln og unnu þann leik 2:1. Þessi
för var til mikillar kynningar fyrir
land og þjóð.
Heim komu svo piltarnir úr
þessari föF með Gullfonssi síðast.
M.s. Dettifoss
fer frá Reykjavík föstudaginn 27.
þ. m. til Vestur- og Norðurlands.
Viðkomustaðir:
Þingeyri,
ísafjörður,
Sigiufjörður,
Akureyri,
Húsavík.
Vörumóttaka á fimmtudag.
H.f. Eimskipafélag íslands.
MIIIUIIIIIIIIIIIIIIIIIIIHIUIIIIIIIIIIIIIIIUIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIII
Árnesingar
i Höfum aftur fengið mikið |
I úrval af 1
| ULLARPEYSUM I
[ barna og únglinga í öllum |
| stærðum og litum. Einnig I
I úrval af
í nærfatnaði og sokkum. 1
I fÍM ¥erzl“í"!
I K-Jlfuáa. I
| Sellcssi > Símí 117 I
iiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiliiiiiiiiiiiiiiiimiiiliiiiiimiiiiiá
iíí’VVVVVVVVVVV
AUGLÝSIÐ I TÍMANUM