Tíminn - 03.11.1957, Blaðsíða 5

TÍMINN, sunnudaginn 3. nóvember 1957.
c
Margt býr í sjónum: - Sækýr
í ÍSLENZKoM þjóðsögum er
getið ýmis konar sjávarbúa:
hafmanna, hafmeyja og mar-
mennla. Marmennlarnir geta
lifað á landi; þeir eru vitrir og
vinna okkur mennskum mönn-
um ekkert mein nema það að
leysa stundum öngla af.færum
fiskimanna. Þeir hafá búslcap
á mararbotni og eiga sérlega
góðar kýr, sem aliar eru sæ-
gráar að lit, og hafa þær blöðru
á milli nasanna eða framan á
grönunum. Stundum koma heil
ir hópar af sækúm á land sjálf
krafa og kúasmalinn jafnvel
með þeim, en hann leitast við
að reká þær aftur í sjóinn eins
fljótt og auðið er. Sé hægt að
sprengja blöðruna, þá nást
kýrnar og komast ekki í sjó-
inn aftur, en á meðan blaðran
er ósprungin, eru þær óhemj-
andi. Sækýr eru ágætis mjólk-
urkýr og góðar til undaneldis.
Talið er, að hinar góðu, sægráu
mjólkurkýr Þingeyinga séu af
sækúakyni.
Skiljanlega á þetta enga sioð
í veruleikanum. En hvaðan
eiga þá þessar þjóðsagnir rót
sína að rekja? Sennilegast til
suðurlanda eða austurlanda.
í SJÓNUM lifa stór dýr, sem
eru furðuleg ásýndum, og nefn
ast þau sækýr. Þau eru að
vísu spendýr en alls ekki klauf
dýr, eins og kýrnar okkar. í
bókmenntum Grikkja og Ind-
verja er minnst á hafmeyjar,
og telja fróðir menn, að hug-
myndin um þær sé runnin frá
sækúnum. Sögur sjómanna eru
stundum furðu mikið ýktar, og
hugmyndaflug austurliandabúa
þá nægilega mikið til þess að
skrifa skemmtilega um sögu-
efnið og færa það í stílinn.
Dugong-sækýrnar, sem lifa
í Indlandshafi eru ekki fjarri
því að sýnast mannlegar svona
álengdar, sér í lagi, þegar kven
dýrið teygir sig upp úr sjónum
með ungann sinn nýfæddan
undir öðru bægslinu og syndir
með hann þannig áfram — ber
hann líkt og mannleg móðir
ber barnið sitt við brjóst sér.
Þegar rætt er um sækýr nú
á dögum, er aðallega átt við 3
tegundir (Manati), sem eiga
heima við strendur Brazilíu og
Flórida. Þetta geta orðið 6 m.
langar skepnur og vegið allt að
400 kg. Vöxturinn er ekkert
líkur því, sem er á öðrum spen-
dýrum. Skrokkurinn er gildvax
inn, mjög gishærður og mjókk
I; ar nokkuð aftur, og aftast er sí-
|| valur, ósýldur sporður (lítið
|| eitt sýldur á Dúgong-kúnum.
Hálsinn er ógreinilegur, niður-
K| andlit ekkert, ekkert trýni cg
eyru engin. Efri vörin er ems
Wvlv.'.v.Wl'ft'AvSX'ÍVXwíIw/ttrtív -
og veggur með tveimur smaum
götum efst, það eru nasahol-
urnar. í vörina miðja er skarð,
er hún klædd stinnu skeggi,
sem hylur að mestu neðri vör.
Augun eru afar smá, og hylja
húðíellingar þau að hálfu leyti.
Ásjóna sækýrinnar er því öll
hin fáránlegasta og ekkert að
furða sig á því, þó að um hana
spynnist þjóðsagnakenndur
hjúpur. Sækýrnar hafa enga
ur fyrir fullt og allt, leitar hiít ||
lengi á eftir á þeim stöðvum, ||
er þau voru vön að halda til. |
Eins og víða á sér stað í nátt-
úrunni, berjast karlarnir heift-
arlega út af kvendýrunum. Er ||
aldrei meira fjör í tuskunum
en á meðan tilhugalífið stcnd- J
ur yfir.
Margir eru þeirrar skoðun-
ar, að sækýrnar séu algerlega_
þöglar, en svo er ekki, þær |
geta að minnsta kosti baulað,
og er þá vel skiljanlegt, að 1
þær hafi verið settar í sam-
band við venjulegar kýr.
TIL VAR ENN ein ættkvísl sæ-
kúa, en hún er alveg horfin úr
tölu lifenda. Síðasta tegund i
þessarar ættkvíslar var bark-
Mál og Menning
Ritsti. dr. Halldór Halidórnon.

I

Vaxanói íóiksflutningar með flugvél-
um Flugfélags íslands á þessu ári
Hlutfallslega hefir faríiegaaukningin orðitS
mest milli staða erlendis
Á fyrstu þrem ársfjórðungum yfirstandandi árs varð veru-
leg aukning á flutningum með flugvélum Flugfélags íslands,
bæði á flugleiðum milli landa og innanlands. Hlutfallslega
mest hefir farþegaaukningin orðið milli staða erlendis, eink-
uhi eftir að Viscount flugvélarnar, Gullfaxi og Hrímfaxi hófu
áætlunarflug.
„ . á þessu tímabili rúmlega 25 þús.
Flugfarþegar milli Islands og jestum 0g jukust um 13%. Vöru-
annarra landa með flugvelum fe- f]utningar námu 139,5 lestum og
lagsins voru fyrstu mu manuði juknst um Q%.
þessa árs 12978, en voru á sama
tíma í fyrra 9804. Farþegatalan Farþegaaukning innanlands.
hefir því aukizt um 32 af hundi'aði. í innanlandsfluginu varð einnig
Milli staða ei'lendis varð hlutfalls- mikil farþegaaukning, enda þótt í
lega rnest aukning, því að frá 1. tveim mánuðum, febrúar og nxarz,
jan.—30. sept. voru fluttir 1893 væru farþegar færri en árið áður.
farþegar á þeim flugleiðixm, en Fai'þegatalan jókst á fyrstu þrem
voru á sama tíma í íyrra 524.. ársfjóröungum um næstum 8 af
ardýrið (Hydrodamalis Stelleri) ||
Fyrra orðið þýðir vatnakýr 1
(Damalis er = kýr). Seinna 1§
heitið er kennt við mann, sem
Steller hét, en hann varð fyrst-
ur til að finna skepnuna; skip ||
hans strandaði á Beringsey aust ||
an við Kanxtsjatkaskagann ár-
ið 1741 og urðu skipbrotsmenn-
irnir að dvelja þar í 10 mán-
uði. Þá var mikið af þessum .§1
stóru sækúm umhverfis eyj-
una, og varð það mönnunum i
til lífs, að þeir gátu veitt þær
sér til matar. Síðar á 18. öld-
inni dvöldu hvalveiðimenn og 1
ýmsir ævintýramenn á þessum
slóðum. Gengu þeir svo fast |1
fram í því að drepa barkardýi'-
ið, að það er nú löngu aldauða.
Sækýrnar þeysa ekki um höf-
in eins og hvalirnir, heldur
halda sig eingöngu í nánd við f|
strendur landanna, þar sem að 1
alheimkynni þeirra eru. Nú
eru hinar fáu eítirlifandi teg-
undir friðaðar, annars væri ||
drápfýsn mannanna búin að f|
veita þeim svipuð endalok og
barkardýrinu. Barkardýrið gat
orðið 10 nxetra langt. Nafn sitt
hlaut það af því að húðin var
óreglulega gáruð, ekki ósvipöð |l
ósléttum trjáberki.
Engar iikur eru til þess, að ||
sækýr hafi lifað við strendur :
íslands, siðan land byggðist. í
mesta lagi gat borizt hingað 1
dauð sækýr með golfstrauxnn- ||
x’nx frá ströndum Flórida.
Ingimar Óskarsson.
fyrra 47,533. Vöruflutningar innan
lands jukust á tímabilinu um 21%
og póstílutningar um 5%.
Mörg leiguflug voru farin á
þrem fyrstu ársfjórðungunum.
Flést til Grænlands, en einnig til
margra landa á meginlandi Evr-
ópu og til Bandaríkjanna. Farþeg-
ar í leiguflugferðuin voru 1778.
Eins og sjá má af framangreidu
hefir starfsenxi Flugfélags íslands
gengið mjög vel það sem af er
árinu og fyrstu níu mánuðina
flnttix flugvélar þess 67,917 fár-
i þega.
afturlimi, aðeins 2 framlimi
(bægsli) eins og hvalirnir, en
eru að öðru leyti fjarskjddar
þeim. Þó ótrúlegt sé, þá eru
þær náskyldastar fílnum. Fíll-
inn og sækýrin eiga sem sé
sama forföður. Það eru hin
ytri lífsskilyrði, sem þau hafa
orðið við að búa urn milljónir
ára, sem hefir fjarlægt þau svo
mjög hvort annað. Þó er enn
ýmislegt sameiginlegt hjá þess-
uni tveimur dýrategundum, svo
sem staðsetning geirvartanna,
sem eru óvenjulega framarlega,
t. d. undir bægslunum á sæ-
kúnum. Jaxlarnir eru og likir;'
enda er sækýrin jurtaæta.
Elztu sækýr (Eotherium), senx
um er vitað, voru uppi á Eocen
tímanum, fyrir svona 60 millj.
ára. Þær höfðu þá fjóra fætur
og alla í lagi.
SÆKÝRNAR lifa bæði í sjó,
árn og vötnum, en sjórinn er
samt aðalheimkynni þeirra.
Þær ferðast stunðum langar
leiðir upp eftir stórfljótum Suð
ur-Ameriku. Oft sjást þær á
beit á sjávarströndinni eða á
árbökkunum eða þær eru að
sleikja sólskinið. En heldur
eru greyin þungar til gangs.
Sækýrnar láta sér einkar annt
um afkvæmi sín og verja þau í
líf og blóð, ef því er að skipta.
Einkvæni er á meðal þeirra og
vtrja þau maka sinn með öll-
um ráðum, ef hætta er vfirvof-
andi. E:“ ann£<>i hjónanna hverf
TRICHLORHREINSUN
■ 'T

Aukning er 261%.
| hundraði. Farþegar á þessu tíma-
Póstflutningar milli landa námu bili voi-u í ár 51,268 en voru í
; ' SDXVALLAGOTU 74 - SlMI 1323? . pb
'■ ; BAflMAHXIO S SÍMI 23337
AyGLÝSíð 1 HíMIM
Fyrir æðilöngu beindi ég fyrir-
spurn til lesenda þáttarins um
mex-kingu orðsins fullorðinn.
Spurning þessi var, eins og ég gat
um, runnin undan í'ifjunx Guð-
mundar Hagalíns rithöfundar. Fáir
hafa svarað þessu, — sennilega
þótt þetta ómerkilegt efni. Þó hafa
tveir menn gerri. til þess að sinna
þessu fánýta kvabbi. Mun cg nú
birta svör þeirra. Fyrst skrifaði
mér unx þetta Guðmundur B. Árna-
son, fyrrv. póstmuður á Akureyri,
sem lesendum báttarins er að góðu
kunnur fyrir prýðileg bréf, sem
hann hefir sent mér um ýmislegt
efni. í bréfi Guðmundar, senx dag-
sett er á Akureyri 23. sept. 1957,
segir svo:
Eftir ósk skáldsins Guðm. G.
Hagalíns, framborinni í grein
þinni „Máli og menning“ í Tínx-
anum í gær, skal þess getið, að
ég r.ota orðið fullorðixiii um
rnenn á tímabilinu fullþroska til
mlðaldurs. Eftir það tel ég menn
roskna, þar til sagt verður um
þá, að þeir séu aldraðir — aldur-
hnígnir eða garnlir. En gamla vil
ég þó elrki t'eljia menn, fyrr en
líkanxs- eða sálarkraftar þeirra
taka (mjög) að þvcrra.
Ég spurði Arnþór Þorsteins-
son, framkvæmdastjóra Gefjun-
ar, sem ólst upp á Seyðisfirði, í
hvaða merkingu orðið fullorðiixii
hefði verið notað þar eystra.
Hann kvað það hafa verið notað
ura menn, er náð hefðu bezta
aldri, ca. 25 ára.
Hitt svarið er frá Sigurjóni
Valdimarssyni í Leifshúsum í
Eyjafirði. í bréfi Sigurjóns, sem
dagsett er 14. okt. 1957, segir á
þessa leið:
í Tínxianum 22. sept. s. I. er
spuraing frá Guðmundi Ilagalín
um, hvaða merking sé lögð í
orðið fullorðinn. Hér er orð
þetta notað um ungt fólk, sem
er um það bil að verða fullþroska
— eða frá 16—20 ái'a eða jafn-
vel ögn eldra. Stundum er sagt
um fólk, að það sé vel fulloi'ðið,
ofiast er þá átt við fólk á aldr-
inuxn 25—30 ára.
Hér er lika sagt, að nú séu
unglingar fyrr fullörðnir en áður
var, og er þá aðallega átt við
líkanxlegan þroska, svo að sama
meining er í því og orðinu full-
vaxinn.
Fólk á aldrinum 35 til 40 ára
— eða jafnvel upp í 45 ára —
er hér oft kallað miðaldra. Enga
glögga áraskiptingu þekki cg þó
í þessu sambandi. Orðin aldraður
eða roskinn eru svo notuð um
fólk á aldrinum 50—60 eða 65
ára. Lóks er svo farið að kalla
fólk gaxnalt, þegar það er komið
yfir sjötugt. Ég hefi þó í seinni
tíð stöku sinnum heyrt hér talað
unx fullorðið fólk eða mikið full-
orðið í sömu mei'kingu og aldx'-
aður eða roskinn. Ég hcfi hér
gert rneira en svara spurningu
Guðm. HagaMns. En gaman væri
að heyra um, hver málvenja er
um þetta í hinum ýmsu lands-
hlutum.
Ég þakka háðum þessunx mönn-
um fvrir greinargóð svör. Því mið-
ur get ég ekki rneð nokkurri íiá-
kvæmni sagt urn það, hver merk-
ing orðsins er í ýmsurn landslilut-
um. Eins og fram kemur í bréfun-
um, virðist það vera málvenja
fyrir orðan og austan, að fullorð-
inn sé haft um fullvaxna persónu,
i þ. e. á aldrinum 18—25 ái-a eða
l'þar um bil. Ég hvgg, að þessi sé
j merking örffisins víðast hvar á la'nd
■ inu. Hihs végar er mór vel kunn-
ugt um það. að fó:k; sem fætt er
og upoalið í Reykiavík og næsta
nngrenni, natar orðið fuílorðinh í
nverkingunni „roskinn“. En ég
veit ekki enn, hve víða á Suður-
jlandi þessi málvenja tíðkast. Væri
f mér þökk á því að fá bréf um
það efrii.
j libréfi Guðmundar B. Árnason-
ar, bví er ég vitnaði áðan i, segir
enn svo:
Góður kunxiingi minn á Húsa-
vík — Einar Sörensson — bað
mig, ef ég skrifaði þér, að spyrja
þig, hvort réttara væri að segja
verkiu sýna niex'kin eða íuerkiu
sýna verkin.
Frá mínum bæjardyrum séð er
hvort tveggja jafnrétt. Ég er að
vhu vanari því, að sagt sé verkin
sýna merkin, en ef setningin á að
tákna, að það, sem eftir menn
liggxxr (merkin) sýni, hve vel hefir
verið unnið (verkin) virðist mér
eölilsgra að segja merkin sýua
verkin.
Sigurjón Valdimarsson í Leifs-
húium ræðir nxargt fleira í bréfi
sínu en merkingu orðsins fuilorð-
inn. Ég get að vísu ekki svarað
bréfi hans til fulls í þessum þætti.
Þó vil ég di'epa hér á ýmislegt,
; sem hann minnist á, einkum það
1 er vai-ðar orð og oi’ðasambönd,
sem ég hefi áður fjallað hér- um
jí bréfi Sigurjóns segir svo:
I í þáttunum óskar þú oft eftir
I að heyra frá lesendum unx orð
j eða orðnsambönd, sem sjaldgæf
j eru — eða þá að þau eru not-
uð á takmöi'kuðum svæðum á
landinu. Fyrir þá, sem hafa á-
nægju aí íslenzku máli, rná varla
minna. vera en að þeir verði
við þessari ósk, ef þeir geta. Ég
ætla því hér að geta um nokk-
ur orð og orðtæki, er þú hefir
spurt um. Miðað er við vestur-
hluta Þingeyjarsýslu og Eyja-
fjöi-ð.
Fyrst er þá orðið næfur. Orð
i þett'a var, og er reyndar enn,
j dálítið notað hér á Svalbarðs-
■strönd, e:ns og Kristín Þorláks-
dóttir frá Veigastöðum segir
réttilega í bréfi til þín. Orðið
heyrði ég notað — og nota
sjálfur — um nxikið hvassviðri
og þó einkum norðanhvassviðri
með hríð og frosti, sem er hér
norðanlandis oftast kallað stór-
hrið.
Næst er máltækið að hafa hop
af einhverju. Um það þai'f ég
ekki að vera fjölorður, vil að-
eins staðfesta það, sem Baldur
Jónsson segir eftir móður sinni,
Elínbjörgu Baldvinsdóttur, að
hér á Svalbai'ðsströnd er þetta
notað i merkingunni „að líkja
eftir einliverju án þcss þó að
um hárnákvæma eftirlíkingu sé
að ræða.“
Ég svara síðar ýrnsu öðru úr
bréfi Sigurjóns. Ég legg áherzlu
á hugleiðingar hans urn það, að
lesendur þáttarins eigi að bregð-
ast vel við, ef fyrirspurnum er
beint til þeirra. Ég er þeim mjög
i þakklátur, sem hafa svarað' nxér,
| og ég vona, að þeim fjölgi. Þátt-
ur eins og þessi græðir alltaf á
því, að til hans sé Skrifað. Þá
1 veit ég betur, hvers konar fróð-
leik fólk vill fá, og þá verður
hann ineira í sanxræmi við það,
sem lesendurnir óska. En svo er
önnur hliff á þessu máli. Lesend-
ur þáttarins vita margt um ís-
lcnzkt mál, sem hvorki ég né nokk
ur málfræðingur veit. Ef þið
skrifið þættinum, getið þið þar
með varoveitt frá gleymsku ýms-
an fróðleik, sexn ella færi að for-
görðum. Þetta hefir Sigurjón í
Leifshúsum scð réttilega.
H. H.
Erfiðieikar vegna
vöntunar á þakjárni
BISKUPSTUNGUM, 28. okt. —
Um efra liluta héraðsins er 30—
40 sm. jainfallinn snjór, sums-
staðar jafnvel meiri, en nxinni um
neðanvert héraðið. Neðsti snjór-
. inn er illa gerður, og má því heita
haglaust. Margir bændur eru ekki
við því búnir að hýsa fé svo
snemma, þar sem margir þurfa aff
stækka fjárhús vegna fjárfjölgun-
ar, en eiga þau opin enn, vegna
vöntunar á þakjárni. Er það mjög
einkennilegt fyrirbæri, að þótt
: nægilegt timbur og sement sé flutt
inn, vantar ævinlega þakjárn. —
Bændur eru því nxeð opin fjós,
fjárhús og íbúðar- og skólahús,
þar sem þau eru í byggingu, langt
fram á vetur. Þarf ekki að segja
frá þv:, hve háskalegt þetta er,
en svona lxefur þetta gengið um
fjöldamörg undanfarin ár.
i Þ.S.