Tíminn - 08.12.1957, Side 5

T í MIN N, sunnudaginn 8. desember 1957,
5
; i
:
er 'sumt af þessu enn snarlif-
andi. Hafa vísindamenn stund
Margt býr í sjón-
nm. - Fiskar
SVO er talið, aS krókódílar
séu elztir ailra skriðdýra jarð-
sögulega séð, en meðal fiska:
hákarlar og skötur. Hvoru-
tveggja hafa það sameiginlegt
að .vera meiri vexti en allir
flokksbræður þeirra. Hægt er
að rekja sögu há'karlanna alla
leið tii hinna dapurlegu daga
sílur- og devontímabíisins; þeir
eru hinir voldugu brautryðj
endur hryggdýranna. Það ein
kennilega er, að bæði þeir og
sköturnar hafa litluim breyting
um tekið að lí-kamsbyggingunni
til, þó að deildir beinfi-skanna
hafi þróa-st eftir margvíslegum
leiðum. Ef 300 milljón ára
gamlir -hákárlar, sem fundizt
hafa í -sandsteini í Bandaríkj-
um N-A-nieríku, eru bornir sam
an við hákar-la nútímans, þá
munar sáralitlu í ú-tliti þeirra,
nema hvað þeir göml-u voru þrif
legri vexti. Þegar þeir opnuðu
kjaftinn, hefði fullorðinn maður
getað -staðið uppréttur í honum
og haldið sér í 20 cm. iangar
tennur. Það er ekki því að neita
að til eru tegundir af myndar
legri stærð eins og hvalhákarl
inn í Indlandshafi, sem getur
orðið 18 m. langur.
MARGIR mundu æt-la, að slík
ferlíki sem þessi af há-karlaætt
væru grimm og gráðug. En svo
er ekki; -meinlausari skepna er
varla ti-1. En -svo er því ek-ki
varið með þá hákarlstegund,
sem kemur hér að la-ndi, hún er
gráðug vel og gerir stundu-m
usla í lóðu-m fiskimanna. Og
þegar hákarlinn er soit.inn má
segja, að hann éti allt sem að
kjafti ke-niur. I rnaga han-s hafa
fundizt -hei-lir blöðruselir, stór-
hyrndir hrútshausar, hundar í
heilu lagi og hreindýr (þó ekki
með hornum), s-vo að eitthvað
sé nefnt. Langsamlega stærstur
allra fiska er svonefndur bein
hákarl; 15 im. lengd á honu-m
er ekki óalgeng, en hann getur
orðið miklu stær-ri ,alit upp í
30 m. H-eimkynni hans er bæði
Kyrrahaf og Atlantzhaf. Hér
við iand sézt hann árlega, og
eru istundum margir saman;
hann hefir verið veiddur vegna
iifrarinnar, þegar tæikifæri hef
ir gefizt. Roðið á beinhiákarlin
um er miklu þykkra (allt að 5
mm þyfckt) en á venjuiegum
hákarli og 'sett srnærri göddum.
Fæðan er líka all-t önnur, aðal
-iega ismtá -krabbadýr og önnur
svifdýr; hann er því engin mann
æta, en hann heíir það til að
elta báta — er líkl-ega forvitinn,
greyið, — og hafa sjómenn því
gefið honu-m heitið: rýnir. Er
bezt að abbas-t ekki mikið upp
- a hann því að hann getur gefið
' óþyrmilegá á ’ann með sporöin
um.
Sköturnar eru brjóskfiskar
eins og bákarlarnir og þeim ná
komnar, þó að útlit og lifnaðar-
hættir séu harla ólikir. 5sr eru
fles-tar botnfiskar og láta lítið
á sér bera við botninn; merk
astar þeirra eru gammsköturn
ar. Ein þeirra er djöflaskatan
(Sea-devil á ensku), sem er yfir
7 m. breið. Hún á sérstakiega
heima við vesturströnd Mið-
Am-eríku; sézt oft í Panaana
flóa. Stundum hópar tegundin
si-g og fer o-fansj-ávar með mikl
um djöflagangi og lyftir sér þá
3—4 m. upp yifir y-firborðið og
lætur sig svífa áfram á skö-tu-
vængjunum, unz þær allt í einu
s-mella isér niður í vatnið með
ógur-legum buslugangi.
Y-m-sar æ-gilegar sögur -haifa
verið -sagðar a-f djöflaskötunni,
bæði -sannar og ósannar. Og þeir
sem þekkja lítil deili á henni,
eru logandi hræddir við hana.
Stundum leikur hún það að
stökkva upp í ma-s-tur á fiskibát
um og hanga þar. Fyrir kemur,
að hún færir bátinn í kaf með
þessu háttalagi. Sjómenn hafa
reynt að veiða hana með því
að skut-la hana. Þegar hún finn
ur, að skutullinn hefir festst
í henni, verður hún regluiega
djöfulóð. Y-mist þýtur hún á-
fram með bá-tinn í marga
kluikkutíma eða hún stekkur í
loft upp og fer þar marga hringi
til þess að reyna að losa sig.
Stundum ræðst hún jafnvel á
mennina í bátnum. Djöfla-skat
an á ekki marga óvini. Hákarl
inn er svo að s-egja sá eini, sem
reynir að ráða niðurlögum henn
ar, en honum -tek-st það sjaldan
gæfulega; venjulega fær hann
ekki -annað en bita úr öðru
hvoru barðinu, en slíkt smá-
ræði lætur skatan ekki á sig
fá.
iMEÐAL stærstu beirufiska er
júffafiskurinn (Serranus). Hann
er töluvert veiddur úti fyrir
vesturströnd Mið-Amerí-ku og
þykir ágætur matfiskur. Veiðst
hafa fiskar, isem eru allt að 1
tonn að þyngd, en venjul-ega eru
þeir töluvert minni. Þet-ta er af
ar matgírugur fiiskur og eftir
því kjaftstór. Hann lifir mikið
á krijbbum og skeldýrum og
gleypir þau, og það gerir hann
við bvað eina, sem hann ræður
við. -Hafa -sjómennirnir gaman
af að ris-ta hann strax á kviðinn
og sjá, hverju hann er búinn
að raða í -sig. Þar eru blekfiskar
alls kyns krabbar, ígul-ker, kór-
aldýr, konupungar, margar teg
undir fi-ska, stærri og smærri og
stórar skeljar og kuðungar, og
um náð í afar fágæt sjévardýr
úr maga júðafisksinis Kosturinn
er, að han-ir gleypir dýrin, svo
að þau fást í heilu lagi. En auk
þess, sem upp hefir verið talið,
þá hafa margir ómetanlegir hlut
ir ikoimið úr maga fisksin-s, svo
sem: 'stígvél, steinar, flöiskur,
kaðalspottar og smá málmílát,
einstöku sinnum ha-fa líka fund
izt úr, hringar og armbönd.
Stærsti beinfisikurinn, sem
sézt hefir hér við land, er tún-
fiskurinn, en hann er jafnframt
með -stærstu nútíma beinfisk-
um. Sveinn Pái-sson læknir get.
ur fi-s-ks þessa fyr-stu Islendinga.
Segir hann, að einn hafi rekið
á EyjafjaMa-sandi 11. nóveanher
1797. Fram til 1930 var svo
einn fiskur að berast á land
með löngu millibili. En þrjá
síðast liðna áratugi he-fir við
og við sézt töluvert af túnfiski
undan suður- og vesturströnd
inni, og hefir hann stundum ver
ið veiddur. Stærsti fiskurinn,
-sem -hér hefir fengizt vóg 300
kg. Annars er ekki óalgengt, að
hann nái 500 kg. þunga. Og í
Miðjarðarhafi veiddist ei-tt sinn
800 kg. fis-kur. Lengdin er 3—
5 m. Túnfiskurinn er ágætis
matfiskur. Fiskurinn af honum
er mjög blóðríkur og svipar til
spendýrakjöts á litinn, enda
er hitastig blóðsins nokkrum
stigum hærra en hiti þes-s sjáv
arvatns, sem hann lfir í. Tún-
f-iskurinn á aðallega heima í
hlýrri hiuta N-Atlantshafs;
hann hefir verið veiddur í Mið
jarðarhafinu í stórum stíl allt
frá ómunatíð og hefir ætíð ver
ið fólki Miðjarðarhafslandanna
ómetanleg búbót. Hinir fornu
Griikldr -o-g Rómværjar notuðu
fiskinn bæði nýjan og saltaðan.
Höifðingjastétt þessara þjóða
-sóttist mjög eftir -kviðnum af
fiskinum, var framreiddur úr
h-onum veizlumatur. Ur innýfl
unum og táíknunum mölluðu
þeir e. k. sósur.
TUNFIS-KURINN er mjög
þróttmikill og sprettharður fisk
ur. Er betra, að færið sé ekki
fúið, þegar hann bitur á krók
inn. Þeir sem stunda túnfisk
veiðar, telja þær „voða spenn
andi“. A3 útlitinu til er tún
fiskurinu likur makríi, að und
antekinni stærðinni. Þó er
greiniílegur ínunur á heilu ba-k
uggunum; á túnfiski liggja þeir
fast saman, en á -makril er langt
bil á mi-Ili þeirra.
Ingimar Oskarsson.

v.v.w.v. w.. ■■.'.'.v ^ww.-.v.'.v.v.vw.v.v.v.v.w.%víVv.'.v..v,S

II

Nýjar
bækur
(Framh. af 6. síðu.)
komst í sannieika aldrei til byggða.
En fjarri er það Mag-núsi að þykj-
aist hafa gert honum full skil með
þætti þessum, enda er svo ekki,
þó að vel hafi verið unnið. Hitt er
svo annað mál hvort nokk-ur vekst
upp til þess að fylla í eyðurnar.
Sjálfsa'gt efamál.
Enda þótt þessi þáttur sé lengst
ur og ærið merkur mun hann!
naumast sá bezti, enda f-lest efni
■ bókarinnar með snilidarbragði. —
Þeir verða l-e-snir með a-thy-gli þæ-tt
irnir af Frímanni kennara ogl
Jakob Frímannssyni.
Þetta er óvenjulega góð bók. |
Of þun-n-skipað er orðið í sveit-j
uniun og alrnenn ósk um frekari -
mannfl'U-tninga þaðan til þorpanna!
væri miður falleg. En þó að bænda!
sté-tt sé sómi að Magnúsi Björn-s-
syni þar sem hann annast bú sitt,
er erfitt að verjast þeirri hugsu-n,
að enn betur væri þó ráðið ef
honum væ-ri gerður þe-ss kost-ur að
flytja til Reykjavíkur og geta unn-
ið þar á'hyggjulau-s-t að fræðum
sínum á handritasöfnum það sem
eftir kann að vera ævinnar. En ég
ætla að ha-nn sé nú maður háif-
sjötugur eða meir. Þeir eru of fáir
han-s líkar, sem erja aku-r bók-
menntanna. Og maðurinn lifir ekki
á einu saman brauði.
Sn. J.
%
^KW»4WTG£B» í «íK151N Sj
Herðubreið
austur um land til Bakkafjarðar
hinn 13. þ.m. Tekið á móti flutn-
ingi til Hornafjarðar, Djúpavogs,
Breiðdalsvíkur, Stöðvarfjarðar,
Borgarfjarðar, Vopnafjarðar og
Bakkafjarðar á morgun, mánudag.
Farseðlar seldir á fimmtudag.
• aaT>^xÍHs>E(Vliiailt»æN'ja»:NiMBs
AU6LÍSID I TIMAHUH
• HiTHÍlÍHUMMtaNn^lBM •
MÁL og Menning
RHstl. ár. Hntldtr Haildéraspa.
Þættinum hafa í haust borizt ó-
venjumörg bréf. Er óg bréfritur-
um c-llum mjög þakklátur fýrir.
En ég verð að bi^ja marga þeirra
vel'virðingar á því, að mér hefir
ek-ki unnizt tími til að athuga nán
ara fyrirspurnir þeirra. í mörgum
bréfanna er einnig margs kona-r
fróð'lei'kur um merkingar orða, út-
breiðslu þeirra og ýmiss xonar
vitneskju um margt, er varðar
menningu fyrri tima. Þessium þæt-ti
mun ég verja til þess að birta
kafla úr tveimur bréfum.
-Ég hefi nokkrum sinnum minnzt
á hið vestfirzka orð dorningar hér
í þættinum. Hið síðasta, sem é-g
sagði um það, var, að Sigvaldi Jó-
hannsson hefði orðmyndina dorn-
dinglar í sínu orðasafni. Mér þótti
-gaman af að fá þessa orðmynd, af
því að ég hafði ekki heyrt ha-na
áðu-r og veit ekki til þess, að hún
hafi verið bókfest. Hitt er svo ann-
að m'ál, að þessi orðmynd er til
komi-n við einhver-s konar alþýðu-
skýringu, orðinu hefir verið ruglað
saman við dortlingull, sem hefir
allt aðra merkingu. Uppruna orð:s-
ins dorningar hefi ég rakið áður,
og skal ég ekki endurtaka það. Um
þetta orð og fleiri skrifar Þor-
s'tei-nn Þorsteinsson frá Asm-undar-
stöðum í Holtum mér á þessa leið
í foréfi dags. 30. ok-t.:
Orðið dorningur kannast ég
ekki við um skinnsokka, en rosa-
bullur voru nefndir lélegir skinn
'sokkar, einkum um lambsbelgi, er
mjög oft voru -notaðir sem skinn
sokkar. Var þá belg-ur fleginn af
lam-binu, sauniað svo fyrir háls-
op og skækla. Notaðir voru góðir
leðurskór utan yfir. Þetta var
léttur fótabúnaður við gegning-
■ar. Að sjálfsögðu voru belgirnir
blástei-nslitaðir eins og annað
skinn, sem notað var í hlííðar-
fö-t. Be-lgimir voru þurrkaðir á
scrstakri þar ti'l gerðri grind,
-sem smeygt var innan í þá.
Ðordingla hefi ég cinungis heyrt
nefnda í sanibandi við sérs-tæða
tegund af kónguló, þegar hún
hangir í vef sínum ofan úr loft-
i-nu í isaggasöm-um húsum. Þá
átti að biaka hendi í lofti rétt
undir dbrdm-glinum og segja:
Upp, upp, ef þú vilt mér vei,
-niður, ef þú vilt mér illia.
Mjólkurílát.
Byttur voru bæði kriinglóttar
og sporöskjumyndaðar, og var þá
tappagatið á endanum. Svo voru
trog eit-t af mjólkurílátunum.
Þa-u voru í mi-smunandi stærðum
eins og byttur. Voru þau með
beinum skáhallandi hliðum og
göflum, en á þeirn var ekkert
afrennsl-isgat eins og á byt-tun-
um. En þegar mjólkinni var
rennt, rjóminn -skilinn frá, brá
. búrkonan liandarjaðri sínum
þvers yfir horn trogsins, og varð
þá rjómat'orfan efti-r við lófa
hen-nar. Skyrkerald (upphleyp-u-
kerald) var það kallað, sem skyr
ið var hleypt í, og þvi fylgdi
lítiill da-liur ca. 15 cm á hæð og
10—12 crn á vídd með sliafti,
handfangi, upp úr, gyrt-ur m-eð
t-résveiJgum. Þetta var kailað
lyfjadallur. Ekki ósvipuð lyfja-
daliinum var striffan. Var hún
notuð í fjós-um til þess að ausa
með vatni úr tunnu í fötur, þeg-
ar kúm var vat-nað.
í framhaldi af þessum fróðileik
um mjó'Ikurílát bir-ti ég bréf, sem
Guðmundur Jósafatsson hefir rit-
að mér um efni þau, sem notuð
voru við ostagerð og skyrgerð.
Guðmundi farast svo orð:
Hleypirinn — ostahlcypirinu —
var unninn úr kálfsmaga. Var
hann tekinn úr kálfi, sem ekki
hafði fengið a-nnað fóðu-r en ný-
mj-ól'k. Heyrði ég sagt, að þá
hcfði hann verið beztur, ef kálf
inum liafði verið geíin móðiur-
mjólkin a. m. k. tvö síðustu mál-
iu, áður en hann vai" íeildur.
Það lieyrði ég og, að þá gæíi
maginn bez-tan hleypi, ef kálfin-
um var slátra-ð 3—4 klst. eftir
að honum hafði verið gefið.
Þegar -eftir að kálfinum hafði
verið slátrað, var maginn tekinn,
-tæmdur að nokkru leyti og þveg
inn úr köldu vatni. Var hann svo
blásinn upp, bundið fyrir hann
og hengdur tii þerris, oftast —
ef ek-ki alltaf — í eld-húsi. Og
ætíð sky-Idi hann geymdur um
hríð, áður en han-n var tekinn til
notkuna-r.
Hleypirinn var gerður á þann
hátt, að niaginn var kæ-s-tur.
Hann var lagð-ur í saltvatn —
ekki sterkt •— í dálítið ílát,
kæsisdaliinn, sbr. vísu Bólu-
Hjálmars:
Blóði alla klíndi kló,
kæsisdalla-niftin hló.
Sbr. og vís'U, sem Hallgrími
.Pé-turssyni er eigriuð:
Ald-rei skal ég yrkja par á ævi
minni.
um karlmn þa-nn-, sem kæsi bar í
kirn-u sinni.
. Á æskuheimili mínu var
kæsisdaMurinn uppgjafaaskur.
V-atnið var aðeins svo, að yfir
fiaut. Þetta hét að kæsa magann
og lögur sá, sem í dallinum va-r
kæsir. Þegar kæsirinn var íull-
brotinn (maígin-n fuliikæstur),
var hann iatinn á flösku-r og hét
þá hleypir, sem mun stytting úr
ostalileypir. En það nafn, man ég
ekki, að ég heyrði, fyrr en er-
lendur hleypir kom fram.
Ystir var af-tu-r á móti .n-n-n-
inn úr blöðum lyfjagrassins, -—
penguicula v-ulgaris. Ekki þori
ég að fara með það, hvsrsu yst-
iri-nn var unnjnn úr þei-m að
öðru en því, að á biöðin var lát-
ið vatn. En hve lengi, hversu
mikið né á -hv-ern há-tt þ&t-ta var
an-nars unnið eða notað, er mér
ókunnugt. En það, sem úr þessu
vannst, heyrði ég og nefnt lyf
eða ostalyf, isb-r. og lyfjagras.
Ystirinn var að því ieyti sam-
stofna hleypinum, að nafnið
gilti aðeins um löginn, meðan
hann var ‘í smíðuni. Méir vair
sagt, að fullunnið héti þe-tta
hleypir og lyf (þ. e. lileypir úr
maga, lyf úr grasiL
Þess ber þó að gæta, að þegar
pöróttir strákar laumuðu lyfja
grasi í flóunarpottinn, svo mjólk-
in hljóp við flóunina og var þar
með eyðilögð til skyrgerðar, hét
osturinn, sem þá myndaðist, yst-
ingur. Þótti mörgum það hnoss-
gæti. En væri tsl þessa ráðs grip-
ið, reið á að skera ekki blaða-
iskammtinn mjög við nögl, svo
tryggt væri, að mjólkrn Mypi
að fullu. Ystingnum fyi'gdi o-g
mysan, efnið í hið þefckta hnoss-
gæti mysuostinn. Þess má og
geta i þessu sambandi, að ysti-ng-
ur þótti fles-tum miun I'júffeng-
ari e;i drafiinn, sem í raunin-ni
er sa-ma myndunin. Mismun-ur-
inn lá í því. að þegar hleypir var
notaður, myndaðist draf'li, en ef
lyf (þ. e. ystir) var notað, mynd-
aðist ys'tingur.
Geilir hét þessi ostmyndun,
þegar mjólkin súrnaði svo í
trogunum, að ekki var un-nt að
gera úr henni skyr. Var sú matis-
eld ætíð ilia séð, hvernig sem
á hana var litið. Gellirinn þóbti
ætið mjög leiðu-r til matar, en-da
fyl-gdi honum annað, sem löng-
um var litlu betur séð, g'rað-
hestaskyrið. Það kom fram, þeg-
ar mjólkin hafði ekki súmað
meira en -svo, að hún aðeirns
mærnaði við flóunina. Sögnin að
mærna mun komin af nafnorð'-
inu mæra, í flt. mærur „smá-
agnir'1. Mjólkin mærnaði, þegar
sýrustig mjólkuriniruar nægði ekki
til meiri ostmyndunar við flóun-
ina en aðeins til að mynda sma-
örður, að sjálfsögðu misstórar
eftir sýrustigi mjólkurin-nar. Há-
mark slík-ra skemmda var gell-
irinn, end-a vers-t séður, og þótti
þá la-ngt til jr.fnað, þegar lakara
kom fram en graðhesta'.skyrið.
Höfúðmismunurinn á ysting og
gelli rn-un þó hafa legið í þeirri
skemmd í mjólkinni, sem. skap-
aoi gelii. Ystingur myndaðis-t úr
óskemmdri mjólk, enda úr hon-
um unnir ostar.
Þess skal é'g g-eta, að hákarl
var kæstur, þó það væri víst
gert mjög á annan veg en þegar
kálfsmagi var kæstur.
Skemmtilegt væri að fá fleiri
bréf um þetta efni. H.H.