Tíminn - 15.12.1957, Qupperneq 7

T í MIN N, sunnudaginn 15. desember 1957.

7

Margt býr í s jómim
Makríllinn og ieirfiskorinn
t;
ALLIR Kannasí við orðið
íarfugl, sem notað er um þá
fugla, er dvelja í öðru landi
á sunvruan en á vetrusn — eru
altta ævina flakkandi landa á
milli. Aftur á móti er sjattdan
minnst á farfislka; eigi að síð-
ur er það réttnefni á mörguin
fiskategundum. En cft reynist
erfitt að vita, hvar þeir dvelja
að vetrinum. Á sumrin koma
fiskar þessir í stórhópum upp
að ströndum ýmissa landa, og
eru þá títt veiddir í stórum
sfc’tt, nótabene ef um ætar .teg-
undir er að ræða; síðan hverfa
þeir á haustin í hafdjúpin.
Einn þessarra fiska könnumst
við ísttendingar vel við, en það
er makríllinn. Kemur hann
hingað í stórum torfunv við og
við, einkum síðla sunvars. Þetta
er íallegur fiskur; er með nvörg
um döftttikunv, hlýkkjóttum ská-
rákuim eftir endiiöngu bakinu,
með siLfurgttjáandi lvliðar, senv
hatfa purpuraslikju, og kviður-
inn er perluhvítur. Hann er
mjög fallega vaxinn og renni-
fegur. Bakuggar eru 2, og sá
atftari skiptur í 5 eða 6 smá-
ugga; afturhluti gotraufarugg-
ans er skiptur á líkan hátt.
Eru þessir smáuggar meðatt ann
ans ágætt tegundareinkenni.
Makríittinn er afhragðs nvatfisk
ur, og því veiddur kappsam-
lega meðan hann er í „sunvar-
leyfinu“. Sérstaklega er hann
aigengur við austurströnd
Bandaríkjanna, enda veiddur
þar nvikið. Það er ekikert óai-
gengt, að sjáist þar makríls-
txvrfur, sem eru aiit að 40
km. langar og 2 km. á breidd.
Ef 6—7 fiskum er ætlaður einn
íiatarmetri senv sundrúcn,
verða hvorki meira né minna
en 500 milijónir fiska í torf-
unni! Og hór við bætast svo
allar þær milljónir, sem hsirn
sælkja strendur annarra ttanda.
Aðeins lítinn hluta af þessum
óhemjiu fjölda er hægt að
nytja. Á haustin hverfur cvo
allur þessi skari, en hvert hann
fer, veit enginn með vissu.
Jón Eyþórsson:
Merkir íslendingar

Mál og Menning
Rlttf!. ar. Hílldór H»lld6r«on.
Áður fyrr var álitið, að makríll
inn dveldi að vetrinum í hinu
illræimda þarahafi, en þann
stað óttuðust sjóinenn nvest af
c’ttu óttalegu, þvi hrekti þangað
segliskip, var engin leið að
sigtta því þaðan aftur; þar var
senv sé eittítft logn. í vitund
hvers sjóifarenda var staðurinn
eins og fljótandi kirkjugarð-
ur. Nú er þarahafið ekki leng-
ur á d-agskrá í sinni uppbaf-
ttegu nverkingu, og þar hafa
vísindamenn engann makríl
tfundiö í r a n nsók n a rf erðurn
'síuuan að vetrariagi. Þeir haíá
eiíinig leitað víðar en þar á
djúpsævi, en árangurslaust.
Makríl er hvergi að finna; það
er engu likara en djúpin hatfi
. gleypt hann.
FYRIR KEMUR, að alveg
nýjar fisktegundir berast upp
í hendur vísindanvannanna svo
að segja fyrirhatfnarlauSt og
gersasnlega óvænt. Og senni-
ttegt er, að til séu enn í djúp-
' unuim fisfcar, sem enginn mað-
ur hefir augum litið. Ég ættta
að segja frá einurn slíkunv og
óvæntum fundi.
Árið 1879 gerðist það, að
sjóonaður éinn veiddi fisk
nokkuð djúpt undan strönd
Massachuetts. Hann hatfði
aldrei séð þessa fisktegund áð-
ur og sendi lvana því til sér-
tfróðra manna. Kom þá í Ijós,
að hér var unv algerlega ó-
þekkta borgara hafsins að
ræða. Fiskifræðingar Jýstu
fiskrnunv og skírðu hann einu
ægilegu vísindanafni: Lophola-
tilus chamaeleonticeps. En
attþýða mianna hefir látið sér
nægja að kaltta hann leirfisk;
er það nafn að einhverju tteyiti
í samræimi við litinvv á fiskin-
um. Brátt var gerður út leið-
angur á staðinn, þar sem fiiskur
þessi veiddist, og virðist hann
þá vera attgengur á þeim slóð-
unv. Þó höfðu vísindamenn
verið þarna undanfarin ár og
eimskis orðið varir. En sögunni
er ekfci hér með lokið. Árið
ftœkur oc) böfunbm
eftir fyl'ltuist citt mið af tteir-
fiski undan ströndum Nýja Eng
landis, aiit upp á 150 m. dýpi.
Það kom líka fljótt í ljós, að
fiiktegund þessi var mesti
herraavvamlsmatur, og var því
umsvifalaurt hafin á henni
veiði. Vóg hver fiiSk.ur frá 4
kg. upp í 22 kg.
TVEIM ÁRUM seinna gerð-
ist það, að ieiríis/knrinn drapst
hrönnunv saman, svo að veiði-
svæðið 'att'lt var gersamttega þak
ið fiskhræjum. Hér var ekki
um nokikrar þúsamdir fiska að
ræða, heidur mö.'g hundruð
mittijónir. Næstu, 20 árin sást
hvergi einn einasti leirfiskur.
Attlir héltíu, að hann væri nú
með töiu horfinn til feðra
sinna. En sá „leirljósi" var líf-
seigari en mcnn hugðu. Þegar
Vanga| /e’jíur f:i:ik:fræð|.n£*í nva
5ríir. því, hvað val'dið hetfðtf
hinni 'smöggu ímynduðu ger-
eyðjngu tegundiarinnar, voru
að fjara út, kom leirfiskurinn
álveg óvænt í stríðum straum-
um upp á scmu miðivv og hann
lvatfði áður gi?t. En hvaðan konv
hann? Því hefir enn enginn
svarað. Veiðin byrjaði á ný
og jókst verulega næstu árin.
Árið 1916 kom t.d. 5 milljón
kg. af leirfiski á markaðinn á
vesturstrcnd Bandarikjanna.
En alltatf hafa menn borið hit-
ann í haldinu fyrir þvi, að
engill dauðans beiiti sverði
sínu gegn þessarri verðnvætu
skepnu, eins og hann gerði
árið 1882. En ennþi heíir ekk-
ert gerzt.
HVAÐA orsakir hatfi orðið
tii þess að leirfiskurinn varð
nær því aldauða, er vísinda-
nvönnuim aills ekJlri ljóst. Sumir
gizka á, að jarðskjlálfiti eða
sprengjugos hafi orðið á hstfs-
botni, aðrir, að snögg hitabreyt
ing í sjónum hafi verið orsökin
Hvorug þessarra tiigátna er
sennileg. Líklegast þætti mér,
að hér hefði verið um eins kon
ar bháðapest að ræða í fiski-
stöfninum, enda þótt ekki fynd
ist neitt, senv bent gæti il þess.
Næst skulu þið fá að heyra
um fiiS'ka, sem klítfa tré.
Ingimar Óskarsson.
í BREFI frá Sigurjrr.i Erlends- orðin kunn, því að Þorbjörg R.
syni frá Álftárósi i Mýrasýslu, dag- Pálsdóttir segir í fyrr greindu
settu á Vífiistaðahæli 27. okt, seg bréfi, sem dzgsett er á Gilsá í
ÞorkeH Jóhannesson bjó
til prentunar. VI. bindi.
Bókfeilsútgáfan. Reykja-
vík 1957.
Þetta er miikil bók og glæsileg,
620 bls. í mvyndarlegu bröti, ágæt
lega prentuð í Oddaprenti og inn
bundin með ágætunv. Má með
sanr.i segja, að franvfarir hafi orð-
ið mikttiar í bókagerð hin síðustu
ár og vandvirkni, metnaður og
BUiekkvísi útgeíanda aukizt stór-
lega, — sem betur fer.
Um þessa bók má ennfremiur
með sanni segja, að hún svíkur
engan lesenda. Hún hefir sem sé
inni að hiattda ævisögur 20 merkra
íalendinga, er litfað hatfa og gert
garðinn frægan síðustu tvær attd-
vr — hefst á ævisögu Eggents
Óttafesonar en lýkur með ævi
Sveins Björnssonar forseta.
Geta rnenn því valið sér til við-
lais ttvvern þeir vilja „af vitring-
oim liðnum“ í þessu nvikla saftvi,
en alls eru 96 ævisögur hinna merk
ustu íslendinga á síðusíu öídum
í öltturn sex bindunv ritsafnsins.
Þó sýnist nvér ýimsa vanta, sem
vissuttega eiga hc;ma í hópi hinna
snei'kustu rnanna. T.d. sakna ég
þegar í stað Guðmundanna
þriggja: Magnússonar, Hannesson-
ar cg Björnssonar. Ivlan ég ekki
betur en Andvari lvafi flutt ævi-
ágrip þoirra allra.
í þessu bindi eru fyrst tíu
æviágrip, senv flest hafa verið
prentuð endur fyrir ttöngu, en
eru nú í fárra höndum. Má þar
lyrst nefna ævisögu Eggerts Óttafs
sonar eftir sóra Björn í Sauð-
laukisdai, sem prentuð var . í
Hrappsey árið 1784, og vitanlega
vandíengin nvjög, einis og aðrar
Hrappj.eyjarbækur. Séra Björn
h'efir lýst Eggerti nvjög skilmerki-
lega: „Hann var með hærri mönn
um vexti, h.eldur grannvaxinn að
því sikapi, herðamikili, ekki mjög
Ivár í sessi. Hendur hans og arm-
tteggir voru mi'klir í liðuuv og
sterkttegir. Hann var rétitvaxinn
og if'ljótstígur í hvensdags franv-
gangi. í andliti var hann ljóstteit-
ur og grannieitur, hafði í æsku
bjart h!ár, sem þó var svart orðið.
Brúnsihlár háfði hann dökMeit, en
'slkegghlár hvít, sem hærur verða
fegurstar. Ennið var anikið. . . .
Hann var fagureygður og nottck-
uð tfasteygður. Nefið var í meira
lagi, liður á í nviðju og nokknð
niðurbjúgt, kjálkaböndin hvöss,
hakan stutt og aðdregin. Allt var
þó andiitið eftir vex-d jaiu við
sig. Hann vat hyggilegur maður

; ír m. a. svo:
Þá langar mig til að spyrja yð-
ur um eitt. Hvað er torfberi? í
iandi jarðarinnar Álftórós í
Mýrasýsttu er stöðuvatn, sem heit
ir Torfberavatn og skammt það-
an hottt, sem heita Torfberahoit.
Hefi ég ýiröá apurt um þcita, en
enginn igetað svarað. Er hugsan-;
legt, að til hafi verið á'hattd, sem
notað var við torffttutninga, Jilið-
stætt barkróknm, senv notaðir
voru við flutning á blautum nvó?
Og hafi slíikt áhald verið til,
hvernig var það þá?
Ég hefi engar heimildir íundið
um orðið torfberi og treysíi nvér
því ekki til að svara fyrirspurn-
inni titt ívlítar. Það er oft á tíðum
j Bre:ðd3l 2. des., á þessa leið:
I Timamum 24. f. nv. óskið þér
eftir uppittýsivvgum héðan að aust
an um orðivv Iveilkista og hálfkista.
Vil ég nú lieitast við að verða við
þeirri bón yðar. Ég hef heyrt
þessi orð,, síðan ég var barn og
hygg, að þau séu — eða Ivafi ver-
ið — algeng hér á Austurlandf.
Um stærð þeirra og útlit er
saifta að segja og tettdð er fram
í áminnztri grein, heittkisturnar
stórar, ýnvist nveð sléttu eða
kúptu löki og oftast mjórri í
botninn, en háifkisturnar mi-kið
minni og ætíð með kúptu loki.
Ég er cttttum þakttdátfur, sem
hjálpað ivafa til við að ákveða
r markingar: og úibreiðislu þessara
mjög erfitt að skýra uppruna ör- j orða, sem farið ttvatfa tfram hjá
nefna. Þau eiga oft rætur að rekjaj orðabókahöíundum til þessa.
til atburða og aðstæðna, sem eng |
ar sagnir hafa geynvzt unv. En eng-j KRISTJÁN Jónssen á Snorra-
an veginn er fráleitt að iáta sér; stöðum í Kofbeinsstaðahreppi skrif
til lvugar konva, að torfberi ■haíi j ar mér á þessa tteið í bréfi, dag-
verið áhald notað við , torfflutn-; setín 22. növ.:
inga. Það væri þá niyndað á sanva j
hiátt og orðið likberi, sem ég
nvinntist á í hauist. Sennilegra virð-!
ist nvér þó, að torfberi sé gam-1
alt v.iðumefni manns og staðirnirj
við hann kenndir. Um þetta full-!
yrði ég þó ekki, en ganian væri að j
fá bréf um það, hvort menn kann- *
ast við orðið torfberi og þá í ivvaoa \
merkingu.
Um orðin heittkisía og hálfkista
hefi ég íengið mörg bréf, síðan ég
minixtist á þau seinast. í sumum
bréfanna eru nákvæmar lýsingar
Það er orðið austanflói í orða-
safni Sigvalda Jóhannssonar, sem
aðalttega -veidiir því, að ég fer
að skrifa, þó það orð hafi ég
aldrei iheyrí. En í æsku minni
heyrði é? cft talað uan austanfláa
— á-i, en ettíki ó-i. Þetta orð heyri’
ég raunair sjaldan og helzt aldrei
r.ú orðið, enda er öttl veðurfars-
lýising að v&rða fátæilegri og, fá-
skrúðugri en ttvún var, þvi þó
enn eigi svaitafóík a. m. k. all't
„unáir sól og regni“, þá er eins
á kiisíum þessum og. ýmiss konarj og tfólk 'þráist við að viðurkenna
fróðleikur um þær. Eg sé mer
ekttd færit að birta þetta attlt, þótt
gaman væri að því. En ég Iiefi þó
liugsað mér að draga sainvan í
styttra mál það, sem ég hefi orðið
áskynja uim útbreiffisSu þesisara
orða. Um vnerkingu orðanna hefi
ég littttu við að bæ-fca. Þær virðast
hafa veri'ð iítillega misavunandi,
eins cg ég heíi áður minnzt á.
UM útbreiðsluna er þetta að
segja: Orðið hálfkista hefir verið
og er kunnugt i öllum ttandsfjórð-
ungium. Nýlega hefi ég fengið bréf
frá „þingeyskri konu“ og annarri
austifirzkri (Þorbjörgu R. Páttsdótt
ur á Gilsá í Breiðdatt), og þekkja
þær báoar þetta orð. En einmitt
þessi svæði voru þau, senv ég hafði
minnstar fregnir frá um þetta orð
og raunar nokkur • fleiri. Um orð-
i® heilkista gegnir nokkuð öðru
nváli. Það virðist eftir þeim’heim-
ittdura, s.em ég þekki, hafa verið
kunnugt .um rnest allt land, en að
minnsta fcosti ekki verið títt sums
staðar á Norðurlandi, því að norð-
lenzkir hieimiidarimienn mínir kann
það í máitfarinu.
Nú er sk nvöguieiki fyrir hendi,
að hér sé um misheyrn að ræða
hjá. mér e&3 öffrum, því sér-
hljóðin eru ttík í orðununv, og
austanfiói sé eina rétta orðið.
Þar á niót kemur þó, að inn í
mig hefir -coniizí, að orðið aust-
anflái lýsi attttt öðru cg stórum
'skuggalegra ský.iafari en Sig-
vaidi greinir frá um austanfttóa,
og myndi ég vilja lýsa þvi eitt-
hvað á þessa leið:
Áttin er suðaustan, hástæð (þ.
e. nær austri) og Ijósþykkni fyr-
ir áttinni, en dekkra skýjaþyttckni
í suðrinu. Veður er þurrt að
kaila. Þá sögðu menn, að hann
yrði kannske ekki þungringdur
eða nvikitt famikoma (eftir því
hvert hitastigið er), því þetta
væri austanflái. Skildist mér, að
spáin byggðistf á því, að áttin
myndi jaðra nveix við austur en
suðaustur og bláisa niður úrkomu
þyfcknið.
ÞESSI athugasemd kemur von-
unv seinna. Ég þekkti orðttð aust-
Dr. Þorkeil Jóhannesson
v tilliti, alvarlegur og þó ttjúf-
manniegur. Hann var giidur karl-
maðiur til burða, rnanna léttastur
og svo frækinn, hvað sem reyna
skyidi, að tfæstir jöfnuðust við
hann . . . Hann fór hraðara á
öndrurn en ncttvkur macur fyttgja
honum á httaupum“.
Aif Eggert Ciafissyni er hvorki
titt miáttuð ntynd né teiknuð, að
ég seiíla, cn manniýBing séra
Bjama er skörp eins og „nvynd
á þli“.
Áf hinuinv ettdri ævisögum öðrum
mlá nctfna ævisögu Finns biskups
séra Bjiarnar í Sauðlaufcsdal, Hann
esar birkups Finnssonar og Stein
gríimis biiskups Jónissonar. Ævi-
saga Bjarnar sýslumannis BJönd-
als er eftir Svein Níelsson, cv
ekki er þess getið, hvort hún
haíi áður verið prentuð eða bvað
an hún sr feng: j.
ast jríirleitt ekki vi'ð það. Þannig anflái, þegar cg tók crðið austan-
segir hin þingeyska kona, að hún, fiói úr orðasafni Sigvalda. En ég
þekki ekki orðið heilkista, en gerð j gat ekki ’betar lesið en þar stæði
ur hafi verið munur á kistuvn og ( austanfíói. Ég hefi ekki náð til
hálfkistum, og er það í futtlu saxn-l Sigvalda sdðan, svo að ég veit ekki
ræmi við það, sem ég Ivefi áður j enn, hvort er u:n misiestur að
borið Guðmund Jósafatsson fyrttr.: ræða, en gæti bezt trúað því. Ég
Á Austurlandi eru ivins vegar bæði; hátfði þó ekki Iveyrt orðið austan-
| flái i daglegu tali, en þekkti það
úr Blöndalsbók, þar senv það er
tilgreint og þýtt „Cstenvind og
usikfcert Törrevejrí*. Orðabófc Há-
iskólans befir einnig heimttld itnv
það (J. P. Austant. 11,11). Orða-
bcfcin beíix eínnig heinvild unv orð-
, ..... ... , ... , ið sunnanflái úr Mýrasýslu. Og
ar cg buvó tfc prentunar, en Har-1 or8gfliók B]ö,lda!]3 t;.láreinir orði5
Tíu æviisögui'niar hatfa áðúr ver-
ið prenitaðar í Andvara á ýmsum
árum, efiir sttðustu attdamót.
Dr. Þomkeli Jóhannu :,:on hiá-
skölarektcr hefir valið æviáögurn
aldur Sigurðsöon bókavörður hetf
ir S'aiuvið naínaBkná yfir öli bindin,
sunivanfttáandi
rv ■n 1 -f r? rr rvl1 o
merkmgunni
suðri'* („stiv
mér sem vor agætv proiessor hafi j nl;,ímunandi merkingar eftir byggð
efcxi oí.iefcjð sig u uigaÁiverikrau. t ajc,jjgu.m af þsirr.i einföldu ástæðu,
í að sarna átt veldur misjöfnu veðri,
eftir því ttivar er á landimv og hvern
ig landsttagi er háttað.
ÍLUgJísemdir íyttgja cfcfci þittu vv
þejjum utan greinargerð í for-
mátta. Óneitanlega hefði verið þörf
.'fcýrjngargreina sunis istaðar vegna
venjúlegra ie-enda. Hveruu marg
ir munu t.d. átta sig á rósamáli
MARGIR hafa í brétfum cínum
minnzt á hið s'k&mmtilega orða-
. sambmd a'S íiggja á langfjalli, er
ra Sverns N.e.:ronar, er hann • tófc úr ðrðasálni Sigvattda Jó-
i «
sagir unv Björn Bttóndal (btts. 258): \ he.nnsson.ar. En er.ginn hefir lcr.n
„Dómur hanis í hinu margbrotna ;ut „-g þa5. ]>íc:,ti mér rnjög vænt
j j ran, a® þeir ttasendur þáttarins,
og vandasama múCi var Ltaífestí
btjði atf landotts jilirrétti og somu- j senl þefckja það, skritfi mér. Skiptir
ieiðis að loknu í rDkisins hæsta- ekki análi, þóttt þeir séu af sömu
(FramhHld á 10. siðu.) sióðum og Sigvaldi. H.H.