Tíminn - 12.01.1958, Page 4

4
TÍMINN, sunaudaglna 12. jaaáar 19541
íslenzkar konur þurfa ekki að leita úí
fyrir landssteina eftir skartgripum
Ein vísan í :hiau garrJla saigna-
kvæSi Kötludrauiir.i er svona:
Mér bauð Álfivör,
að eiga síkytldi
hnossir sínar,
ef ég hafa vi'ldi:
hringinn rauða,
höfuðgull og snen,
fingurgull fögur
og fagran linda.
Þannig hugði áiPkonan Álfvör
vænlegast að laða Kötiu tbl fylgi-
iags við son sinn.
Skartgripir hafa lörtgum heillað
konur og jafnlengi hafa feaölar
valið Iþá konuan að gjöf ti;I að
gleðja þær, til að né hylli þeirra
og tiil þess að augiýsa veflgengni
sína.
Tíikuskraut á ýmsum
öldum
Kvenskart takur tízkuhreyting-
um, eins og xnargt annað, en
marga gripi, sem smíðaðir hatfa
verið tfyrir langa löngu, iíta nú-
tímakonur þó gimdarauga. Sé iit-
ið í sýningarskápa íslenaka Þjöð-
minjasafnsins gefur þar að líta
aklagömui stukkaþelti, festar, næl-
lur og tfieira, setm nútima'kona
myndi tfegin viija eiga, ekki fyrst
og fremst vegna verðniætis grip-
anna, heldur vegna fegurðar
þeirra. Þrátt fyrir akort góðmáfma
og igiimsteina ’hatfa margir þeir
slkartgripir verið smiðaðir hériend
dis, bæði fyrr og nú, sem myndu
’sóma sér vel hvar í heiiminum
sem væri.
Hverskonar kvenskraut skyidu
hinar íslenzku landnámskonur
hafa borið? spyr ég þjóðminjavörð
inn, dr. Kristján Eldjárn.
Hann isegir, að á víkingaöld hafi
kvenskart einkum verið smíðað
úr bronzi, húðað hvítasilfursgyll-
ingu, svo að gripirnir liktust mjög
'gulli. Konur báru þá gjarna tvær
ikúptar, sporöskjulaga næiur eða
skildi, meira en lófastóra, ofarlega
á brjósti, sinn hvorum megin.
Þeim fylgdi venjulega minni næla,
þríblaða, með jafnstórum laufum
og perfufesti úr rafi eða gHer-
perkim. Einlkum munu festarnar
hafa verið algengt skraut, því gler
perlurnar, sem fluttar voru sunn
ain úr löndum, voru ódýrar og auð
fengnar. Til voru líika sil £u rnæl-
ur og anmbaugar, en grípir úr
gulli voru atfar sjaldséðir. Norður
landamenn höfðu lítið handbært
af þeim miálmi.
Já, konur vikingaaidar hafa
sannarlega búið sig skrautlega, því
aillir eru þessir gripir miklir í sér,
ekkert augnagróm, og útfiúraðir
með misjafnlega smekkl'egum
mynstrum. Skartgripir þeissa tíma
eru svo sérkennilegir, að þjóð-
xninjavörður segir auðvelt að
þekkja þá, hvar sem þeir finn-
ist.
Eftir kristnitöku hverfur sú
venja að 'leggja góða gripi í gröf
með mönnum og því verður fátt
v.itað um gerð kvenskarts hér á
landi am langa hríð eftir afniám
heiðins siðar. Þegar feomið er
fram á seinni hluta miðaida, eru
sttokkabeltin orðin algengt skrauit
og þá er farið að smíða ógrynni
silfurmuna hérlendis. Silfursmið-
ir eru um allar sveitir og eitt
meginviðfangsefni þeirra er kven-
Frú Sifrrí'Smr Thorladus spjallar vií dr. Kristján
Eldiárn hjótSminjavörí og Oskar Gíslason gullsmi'ð,
um kvenskart á ýmsum öldum.
■sitfrið, því að þlá dlcorti tæfei til
að SiTiiða .stóra gripi, svo sem
skáiar cig meiriihiáttar kaieika.
Vioru gitmsiteinar feilidLr í dkart-
gripi hér á þeiim tíima?
Þjóðminjavörður tóliir að svo
muni ekki hafa verið, gimsteinar
hafa afidrei verið hér tiltækir.
Auk stökkah al tann a, sem voru
dýnustu skarbgripirnir, skreyttu
konur sig un.a. miað samfe>iluhnöpp
uim, isetm suimlr eru alít að því
hnafastórir. Eklki er vel ijóst hvar
BelKsstokkur úr silfri með loft-
skornu verki (15.—16. öid)
á búningnum þeir hafa verið. —
Margskonar aðrir haappar, smáir
og stórir, svo og mii'llur, síkreyttu
kvenibúnað. Þá imlá ökki gileyma des
húsunum, h.yikjunum, se<m borin
voru í (Sasti urn ihJálisi-nn, fyiilt ittm-
efni.
ísSenzki húningurinn
Eftir að Menzka búningnum var
breytt á >si. öld, samkvæmt tiiiög-
um Sigurðar málara, var tekið að
Sylgja og stokkur af sprotabelti úr silfrl me3 loftskornu verki. Sennilega
frá öndverðri 16. öid.
r Gistason, gullsmið.
srnlða koffur eða enniaspangir við
skautbúninginn. Þær hafa verið
oig >eru af ým>snm gerðum — sJéttar
'spangir með flúraðri brún, spang-
ir lagðar víravirki o>g hlekkja-
kaffur úr mörgum hletókj'um,
steyptuim ieða úr víravirki. Skúf-
höikarnir urðu lfka æ fjölbreytt-
ari. Pinigurguil'l voru fremur sjald
gæf framan atf ölldum.
Meðal ’slkartgripanna, sem sýnd-
ir eru í Þjóðminjasafninu vekur
þjóðminjavörður athyigli rnína á
sérl-ega fögru ’stokkabélti, sem tal-
ið er vera frá á 16. öid og unnið
er með svonefndu loftverki eða
loftskurði. Sill'furplötur eru skorn-
ar í mynstur, sveigðar upp í kúlu
og felldar á grind. Þessi smiíði er
léttari í sér en hið steypta silfur,
en veigameiri en víravirkið.
Skyilicii |hið Menzka víravirki
mega teljast ein þroskaðasta grein
hérlendrar skartgripagerðar? Eru
forni þess ekilci orðin svo hefð-
bundin, að mtenn -geti tekið sér
í hömd xiæiu, miIUlu eða beltispar
og sagt: Þetta hlýtur að vera ís-
lenzk simiði?
Gerð víraviricis
Ég tegg leið mina inn á verk-
stæði Óskars Gíslasonar, gdU-
smiðs, og bið hann að lofa mér
að sjá hverniig víravirki sé unið.
Fyrst er gerð teiikning af grip
þeim, sem smáða á. Form hans er
mótað í sJéttan silfurvír, >en síðan
er gáraður vír klipptur í hæfiiega
langa búta tiil að mynda hvert
einstákt lautf og hring í mynstrið.
Þeir eru beygðir og mótaðir og
faldir Ihver éftir annan innan í
grindina, þar til mynstrið er fuM-
gert. Efnabtfön'du mieð silfursvarfi
í er stráð ytfir gripinn og þræðirn-
ir tfóðaðir saman. Það blýtur að
vera augnaraiun og þurfa styrka
hönd tii að vinna xnleð svona simáa
þræði.
Qsfear segir, að þræðirnir, sem
notaðir eru í Menzka víravirkið,
séu diálítið frábrugðnir þeim, sem
notaðir eru í öðrum löndum. Þeir
eru grófari og gáruðu þræðirnir
eru öðruvísi mynstraðir. Fyrir
bagðið verða ístfenzku s>míðagrip-
irnir sberkari en víravirki annarra
þjóða. Mér er í imiinni hið örþunna
austurlenzka víravirki, sem ég 'hetf
séð, viðkvæmt einis og fiðrilda-
vængir.
Nókkrar breytingar hafa orðið
á starfisaðferðum guLIsmiða frá því
að Óskar toótf nám sitt árið 1917.
Þá fengu gultfsmiðirnir silfurpen-
inga til að vinna úr, bræddu þá
og steyptu 'sj'álfir þráð, ’ef þeir
þá ekki hringsöguðu tveggjakrónu
pening og teygðu þráðinn þannig.
Lóðað var yfir olíutýrum, svo að
'gullsmiðir voru stundum alisót-
ugir. Síðar fengu þeir gas til
þeirra nota og eftir að toætt var
að íramtfeiða gals í Gasstöð 'Reyfeja-
vífeur, þá hatfa þeir gasgeyma við
vinnuborðin.
Þáttur kirkjunnar
- Gjafir
JÓLIN eru gengin um garð.
Jólagjafirnar eru farnar að
gleyimast.
En eimmitt þá er fiutt guð-
spjallið >um toinar fyrstu jóla-
gjatfir. Það eru gjaifirnar, sem
vitrinigarnir gáfu bami Maríu
í jöitunni.
Þeir komu að jötu barnsins.
Krupu þar í tfotningu og tóku
upp úr fjárhirslum smum, gull,
reykielsi og myrru.
HUGSIÐ yfekur, ef spekingar
1 nútímans gætu gengið í þeirra
ii spor. Ekki þyrfti heimurinn
1 að óttast vísindin, ef þjónar
P þeirra igætu feropið við jötuna
a iágu, flutt toverju bami jarðar
1 gjafir imeð lotningu fyrir fieg-
]i urð þess, helgi þess og rétt-
| indurrí till lífs og frelsis, friðar
|í og gLeði.
| Heimurinn, veröld mann-
I anna óskar og þráir slíkar jóla
| gjafir, efcki einungis á jólun-
| um, toeldur sér í lagi bafe jól-
1 um, aila hina viricu daga náms
| og staiifis.
ií' Þjóðirnar ættu að gefa hver
1 annari jóiagjafir í anda og
rmeð góðvild vitringanna,
mannanna, sem fylgdu feai'li
| stjarnanna, hinu bjarta ljósi
I hugsjóna af toæðum. í þessu
Ijósi leituðu þeir hins æðsta'
á jörðu. Þeir fundu það í birtu
1 og brosum umhverfis lítið um
1 komulaust barn í örbirgð, sáu
| stjörnuna staðnæmast yfir
höfði þeiss, Ijónia hennar blifea
1 í augum þess.
Þennan sfeilning á eðli og
| göifigi hvers einasta barns þurfa
1 spekingar þessarar aldar að
I eignast. Þá gæitu þeir ekki
! frarnar gengið á nxála hjá
1 stríðaglæpamönnum, brjáluð-
| um, og getfið dauðanum,
| grimmdinni og hatrinu gjafir.
| Þá yrðu drápstæfei og hiel-
1 sprengjur eyðilagt, en afl
1 þeirra veibt framtíð og ham-
ingju hvers toarais sem guíil, |
reýkelsi og myrra.
GULLIÐ er tákn þess afijs, j
sem 'hinn sýnilegi hehnur i
þaifnast tiil framfevæimda þg |
framsæfeni. Efekert þarf frem- :t
um bless'un lotningar og hug-1
sjónaástar. Engu þarf frem'ur
að verja með vizkú og tfraxn-
sýni til að eifla tfrelsi og frið.
Vestrið >og austrið,, hægri óg
vinstri etftf heimsins gætu skipZt
á gulli sem gjöfum til að 'bæta %
hag hvers ba>rns, ekfei slízt
hinna örbirgu. Þebta er efcki
tfjarstæða, það sannar fyrir-
mynd hinna austrænu spefeinga
í árdaga kristninnar við vöggu
'Stofck jötunnar í Bétlehem.
Reykelsið er tákn þeirrar
tilbeiðslu og bænræfcni, sem ]
þartf til að skapa istfífca saniúð
og kærleilka einstaMiings tit
einstaklings, þjóðar til þjóð-
ar. Engin sál, :sem á í sann-
lelka og gefur öðrum reykeísi
guðsástarinnar, getur alið mieð
sér feynþáttahatur og griimimd.
Enginn manneskja getur sagt:
„Faðir vor“, aðeins þessi tvö
orð, án þess að útrýma öllum
hefndarhug, öltfum feynþátta-
mismun og þjóðílcMtadekri úr
hug sínum og hjarta.
MYRRAN var unnin sem
ilmetfni úr stofni myrrutrésinis,
sem er lítill runni. Þar sem
gullið tilheyrði hinum auðuga
*■ og neylketfsið hinum heilaga,
taldist angan xnyrrunnar tiíl
hversdag'Sgæða hins tfoma
heims.
Myrran er því tákn þeirrar
góðvildar, sem við eigum að
gefa öMum, efefei bara á jólum,
heldur á hverjum degi. Skorti
þær gjaifir hversdagsleifeans
sem myrran táknar, verðúr!
guM jólanna og reykelsi hátíða-
haldsins Mtiisvirði. Munum þvi
allar >gjafir vitringainna, gutfl,
reykelsi og myrru. Krjúpum
að vöggu framtíðarinnar í loitn
ingu fyrir lífinu, sem Milcar
í augum barnsins.
Árelíus Níelsson.

Þróunin eftir 1930
Stónstígust hefur þróunin í ís-
lienzkri nútíma gulismíði orðið etft-
ir 1930, segir Óskar. Fram til þess
tíma var tfáitt smíðað annað en
kvensiLfur við íslenzkan búning og
fyrir Alþingishátíðina var gífur-
ieg eftirspurn eftir því. Svo hvarf
sú eftirispurn næistum því alveg
um isinn, en hefir aftur aukizt hin |
síðustu ár. En efltir 1930 tófeu gull i
smiðirnir að leita inn á nýjar braut)
ir, stéttinni bættust þá iífea menn, |
sem lœift höfðu iðnina erlendis og I
feomu heim með nýjar hugmyndir.
Annaris er það takmarkað, segir
Óskar, hve margar raunverul’ega
frumtfegar hugmyndir er hægt að
fetftfa í tforim. Það er ebfei nýtt
form, þó að felassískt form vasa
sé tekið og sfeefekt út á Mið eða
beyglað. Sumt af því, sem menn
vilja katfla nýtízku form, er ekki
annað en loftbóla, óskapnaður,
sem hverfur áður en varir. Ekki
svo að skitfja, að efeki séu til skap
andi listamenn innan gullsmíða-
stéttarinnar. Má þar til dæmis
nefna Leif Kaldatf, sem er sérlega
veíl menntaður og fágaður 'lista-
maður. Pleiri ágæta menn, lífs og
liðna, imætti nefna. Sumariiða frá
Æðey, sem fyrstur brenndi emalje
hér — Guðmund Guðnason, sem
háði áfcaflega sfeemmtilegum ár-
angri í víravirki Og hafði sfcapað
sér altfsérstæðan stítf. Eitt af síð-
ustu verfeum hans var skartið við,
skautbúning forsetafrúarinnar. I
Hafa íslenzkir gullsmiðir ekki
hug á að skapa sér markað erlend-
is fyrir vöru sína?
Sem stendur er það ekfci hægt.
Það er erfitt að fá næigi'legt hrá-
efni ílutt inn, tollar á því eru
gíifurlega háir, og enginn einn að-
iili getur legið með efnisbirgðir
fyrir iðnina, svo að hver einstakl-
ingur veröur að binda meira fjiár-
magn í birgðum en æskiiiegt er.
Vinnulaun hér eru lífea há, miðið
við verðlag annars staðar, svo að
engin tök eru á að sinna þekn,
fyrii'spurnum, sem þó haía borizíi
frá nofekrum tföndum.
Hvort eru vinsælli gripir úr
steyptu sitffri eða víravirki?
Um tíma voru steyptu 'tnun.-
irnir eftirsóttari, en nú hielzt það
nokfeuð í hendur.
Þeim, sem gaman hefðu af að
lesa um íslenzka guil'sanííði, má
benda á ritgerð Björns Th. Björns
sonar, sem gefin var út sem atf-
mælisrit á háiáifrar aldar atfim'æili
SkartgripaVerzitfunar Jónis Stfg-
mundssonar.
Glæsibragur á búningi
Þó að ísJenzkar nútímafeonur
velji sér að jafnaði smá'gerðara
skart en skildina, sem landniámis-
konurnar báru, þá bera þær að
líkindum ólíkt tfjölbreyttari slkart-
gripi og ebki þurtfa þær að leita
út tfyrir landsteinana til að finna
gripi, sem hæfa við hvert tæki-
færi. Aitflir dá þann glæsibrag, sem
fylgir íslenzka skautbúningnuitn
með hans bvensilfri, balderíngiii
og skatteringu, en mikil búnings-
bót getur og verið að einini nætfu,
aninbandi, eyrnalokkum o.s.frv.
séu gripirnir notaðir í samræitni
við felæðnað hverju sinni. Hvort
sem það katflast frumstæð sferaut-
hneigð eða þrosfcuð smefekvísi að
konur skuli girnast skartgripi, þá
mun hagur gutflsmiður lengi eiga
hylli kvenna.
En til þess að bæta ögin fyrir
mér, er bezt að Ijúka þessu skratfi
með annarrj gamalli vísu.
Mörg er frúin fögur að sjá,
sem flúr og skartið ber.
Henni kýs ég hielzt að ná,
setrn hegðar sér vei. J