Tíminn - 20.04.1958, Blaðsíða 5

TÍMI.NN, sunnudaginn 20. apríi 1958.
m

MUNiK UU MiNJAR
Grafskrilt Eggerts
FYRR A TIÐ var ’pað all-
mikill siður að láta gera virðu-
legar töflur með graf'letri lát-
inna manna og hengja þær upp
í kirkjum þeim, er þeir Voru
grafnir að. í Skálholtsdóm-
kírkju er aðeins kunnugt um
tvær grafskriftir manna, er þar
\'or.u grafnir. Á þeim biðum
var latínuskáldskapur eft.ir
meistara Jón Vídalín, og báðar
hóngu þær á norðurvegg dóm-
kirkjunnar. Annað var graf-
skrift meybams, sem meistara
Jóni og konu hans fæddist and-
vana, en liitt grafskrift Eggerts
skólapilts Þorsteinssonar frá
Skarði á Skarðsströnd. Eggert
var sonur Þorsteins Þórðarson-
ar í Hítardal, Jónssonar, en
Þorsteinn var merkur maður
Og bjó lengst á Skarði, ættar-
óðali konu sinnar, Arnfríðar
Eggcrtsdóttur ríka.
GR AFSKRIFTIR þessar tvær
eru •fyrst nefndar í prófastsvísi-
tazíu 12. september 17&9 og
kallaðar ,,tvö spjöld með latinu
versum og grænum blómstur-
toppum upp af“, og í próíasts-
vísitazáu 14. ágúst 1829 segir
svo: „Tvö spjöld eru í kórnum,
latínskar grafski'iftir, gjörðax
af Jóni Vídalín“. Enn eru graf-
skriftimar í kirkjunni 1848, en
i prófastsyísitazíu 1. ágúst 1862
.er svo sagt: „Af þeirn tveimur
sjöldum, sem. til voru sam-
■kvaamt vísitazíu 22. desember
1848, er nú ekki annað eftir en
umgjörðin sjálf“. Þarf ekki að
fara í grafgötur um að minn-
ingartöflur þessar hafa farið í
súgínn við endurbyggingu Skál-
holtskirkju 1851—1852, þegar
rcist var litla timburkirkjan,
sem til skamins tíma stóð í
Skálliolti.
Þannig liagaði til í þessari
síðustu timbúrkirkju í Skál-
holti, að loft var yfir framan-
verðri kirkjunni ,en hvelfing
að innan. Stigi lá úpp a dimmt
og þröngt hanabjálkaloft yfir
hvelfingunni í innankirkjunni.
Þangað var hægt áð fara um
gat allhátt frá loftsgólfinu. Fyr-
ir gatinu var af loftinu að sjá
ómáiaður tréhieri á járnum og
oþnaðist inn á hanabjálkal.oftið.
Handfang úr tré var framan á
hleranum. Upp á hanabjálka-
loftinu var lítið rymi og ólient-
ugt. Þá sjaldan farið var þang-
að upp, opnaðist hlerinn upp
að þaksúðinni, ög innri hliS
hans sást ekki fyrir þrengslum
og myrkri.
Þegar kirkjan var rifin vorið
1956, var hlerinn. tekiim frá.
Kom þá í Ijós, að hann var
málaður að innanverðu og staf ■
ir nokkrir á,' og við nánari at-
hugun reyndist hér vera komin ||
grafskrift Jóns Vídalíns yfir
Eggert frá Skarði. Vissi lctrið '
inn í myrkrið á hanabjálkaloft-
inu. Kirkjusmiðirnir 1851—■
1852 hafa sýnilega sniðið lofts- ;|
gatið eftir stærð grafskriftar-
innar, sem þeir höfðu kjörið ;::l
fyrir hlera, því að hún er heil ;|
og óskert áð öðru en því að
ramminn hefir verið tekinn af.
Letrið er málað á 72,5 sni háan i|
og 61 sm breiðan fiðka úr væn-
itm furuborðum. ; Horním var :;S
auðvelt að breyía í blera með g
því 'að negla á hann oka tvo og
laanir á innri hliö, þá mcð letr-
inu á, og handfang úr tré á
framhliðina. Skrá alvæn hefir
verið á hleranum, en önnur 1
minni sett á síðar, og eru þvi j|
skráargötin tvö.
Grunnur grafskriftarinnar ||
hcfir verið málaöur hvitur, en ||
stafirnir settir með. svörlum,
fallegum skrifslöfum. Letrið er
nú almáð og skert á köflttm ,en |i
verður þó iesið, enda er það i|
þekkt áöur og hefir verið prent-
að með öðrum latínuskáldskap
meistara Jóns. Skal það ekki '
endurtckið hér,i eir víst er' það i|
liðlegá ort undir hexametri. 1
Jón Halldórsson segir i Risk-
upasögum, að meistari Jón hafi
verið „eitt hið íiðugasta og ji
bezta latínuskáld hér á landi“. ji
en Grunnávikur-Jón .segir hon- iji
um hafa verið léttara um að fj
yrkja á lalínu en íslenzku, „og
það gat hann þá vildi, rétt upp
á höiutina". .
GRAFSKRIFT Eggerts Þor-
steínssonar var siður en svo ij
einn af merkari hlutum Skál- ij
holtskirkju. En meðferðin á ij
henni eru táknræn fyrir örlög ij
kirkjugripanna í Skálhoíti yfir-
leitt, æðri sem óæðrh Þó átti j
hann afturkvæmt í mannheima, ij
eh þess er litil von itm suma
hina virðulegustu muni dóm- i;i
kirkjunnar, sem á verðgang
hröktust.um aldamótúi 1800 og
er.ginn vcit hver afdrif hlutu. Ij
Kristján Eldjárn.
Ánamaðknriiie

aælur. Þó kemur han-n upp á
hvaða tíma sólarhringsins sem
er ,cf mikið riknir. Iíalda sum
ir að þetta st-afi áf því, að regn
ið sé honum svo kærkomið, cn
orsökin er allt önnur; liún er
sú, að súrefnið í moldinni, þar
sem ormarnir hafast við,
minnkar úm of. Þegar vatnið
sigur niður, tekur það með sér
töluvert af súrefninu úr jarð-
veginum og flytur þaö niður
fyrir dvalarstáð ormanna, en
kolsýran eykst aff sama skapi.
Við mælingar hefir komið í
ljós, að jarðvegur, sem hafði
inni að halda 20,7% súrefni á
undan rigningu, hafði ekki
HVERT- mannsbarn sem kom
jj ið er til vits og ára, þekkir ána
j maðk, þennan rauða, tenglu-
| lcga orm, sem sést hópitrn sam
ij an á yfirhorði moldarjarðvegs
j| og víðar ef-tir mikla rigningar-
ij daga. Verur þessar eru ekki
„miklar fyrir mann að sjá“, en
þær cru meiri en þær synast.
Þær yrkja fyrir okkur jörðina
|i með sinu lagi og fylliiega á
[1 horð við fyrsta flokks garð-
Í yrkjumann, enda þótt þær hafi
aldrei gengið undir próf í garð-
yrkjuvásindum. Ánamaðkurinn
vinnur ræktunarstörf sín bara
af því, að hann er náttúraður
ij fyrir þau, segjum við; hann er
j, fæddur svona innréttaður og
í því ástæðulaust að vera að b'ás
jj úna út kosti hans. En ormur
1 er nú alltaf ormur og slíkir
’: eiga oft örðugt mcð að fá hæfi-
í;j leifca sína viðurkennda.
ætla mætti eftir ytra útliti að
dæma, sér í lagi er eexlunar-
kerfi hans afar margbrotið. —
Hann er ívíkynja, og fer æxl-
un fram ofanjarðar; er httn
gagnkvæm þannig, að hvor að-
ilinn um sig leikur bæði karl
og konu. Ormarnir límast sam-
an á vissttm stað á líkamanum
framan til, mætti r.efna það
mökunarbelti. Þegar samband-
inu ert lokið, losnar þéttur slim
1-
hringur frá mökuparbeltinu; í
þennan hring, 'sem síðar verð-
ur að smáhulstri, verpir svo
ormurihn eggjum sinum. Það.
má segja hér um, að yegir ást-
arinnar liggja ekki alltaf í
sömu áttiria.
ÁNÁMAÐKURINN cr með
afririgðum Íífseigur, hann er.
sem sé eitt þeirra dýra, sem ,
hefir endurvaxtarhæfileika. Þó
að hann sé skorinn í tvennt,
getur hvor hluti um sig orðið ■
að nýjum einstaktingi.
Skal nú vikiff lítillega að lifn -
að'arháttum og gBgnsemi ána-
inaðksins. Mestum hluta ævi
sinnar eyðir hann undir jnfir-'
borði jarðar og myndar þar
ganga, kemur hann upp á yfh':
borðíð helzt á kvöldin og um
Ánamaðkurinn telst til lið-
orma, en þeir bera nafti af þvf,
að alluf líkami þeiri-a ef sam-
settJur úr fjölmörgum smáum
liðum. Höíuð er ófullkojnið og
ekki. greinaniegt frá bolnum;
sjónin er engin og um önnur
skilningarvit er lítið vitað, en
samt hefir ánamaðkurinn vissa
skyrijunarhæfileika. T. d. skynj
ar hann hreyfingar manna og
djTa úr töluverðri fjarlægð;
sömuleiðis laðast hann að viss-
um litum, þó engin hafi aiigttn.
Ilann hefir heldm' enga eigin-
lega iætur, aðeins örsmáa
hrodda, sem hann notar til að
spjTna í með, þegar hann skríð-
ur; þessir broddfætur eru svo
smáir, að þeir sjást naumast
með berum augtirn. Innri bygg
ing ánamaðksins er flóknari en
meira' súrefnismagn en 8,5%
12 stundum eftir uppstyttingu
regnsins, og hafði þá kolsýran
aukizt um 5.6% en í svo súrefn
’ issriauðu ióftijer ánamaðkinum
ekki líft. — Á hverju iifir svo
ánamaðkurinn? Matur hans er
iriestmegnis.jurtii’, aðallega blöð
og annar smálki, sem 111 jarðaf
fellur, af piöntunum. Hann ber
&lim á blöðin, svo að þatt yerði
ljúffengari; kemur har.n upp úr
holtt sinni, helzt að riæturlagi
og naríar svolitið í blaðið í
■hvert sinn, Oft reynir kann líka
að ’tosá blöðunum niður.í holu-
síji.a, en slíkt gcnguf fremur
erfiðlega, þegar um dáiitið stór
blöð er að ræða. Tíðlega er
hægt að sjá bJöð slanda upp á
rönd í jarðveginum að hálfu
(FramhaW á 8. síöti)
'VÍAi ' » MENNINt
eftir dr. Halldór Halldórcson ss
13. þáttiir 1958
u i
Það, sem sagt var hér í þættin-
urn 2. marz um orðið einyrkja-
klyfberi, hefir orðið tilefni þess,
að tveir menn hafa sent mér línu.
Fj'rra bréfið, sem dagsett cr í
Iteykjavík 5. marz, er frá Þor-
steini Þorsteinssyni frá Ásmund-
arstöðum í Holtum. í því segir
svo:
í sunnudagsblaði Tímans 2.
þ. m. er minnzt á klyfbera með
iausurn klökkum, sem muni
hafa hlotið nafnið einyrkjaklj'f-
ben. Það kannaot eg ekki v.o. í
Holíunum, að minnsta kosti þar
sem ég þekkti t.l voru þeir jain
an nefndir hleypiklyfberar.
Klakkarnir eru fastir á járn-
spöngum, sem eru á hjörum, og
falla spangirnar að klyfbera-
bogamrm, og er þeim lokað og
þær opnaðar með smáhand-
fangi, sem snýst á ás, setn fest-
ur er f gegnum klyfberabogann.
Um orðið hleypikiyfberl þeklti
ég enga áora heimild, og væri
gaman að fá nlánari fréttar af því
frá þeim, sem við það kannast.
Hitt bréfið, sem um svipað efni
fjallar, er frá Guðmundi Jósafats-
syni. Það er dagsett í Reykjavik
13. marz. Guðmundi segist svo
frá:
Orðið einyrkjaklyfberi er
mér ókunungt. Man ekki eftir
að hafa heyrt það fyrr. En
Austfirðingúr, Sigþór Lárusson
kennari, þekkir það í annarri
merkingu og þó tviþættri. í
fyrsta lagi er það klyfberi með
miðklakki. Sigþór telur líklegt,
að þatta stafi af þvi, að einyrki '
hafi oft þurft að hengja á riiið-
kl'akkinn eða a. m. k. tyila við
hann á einn eða annan liátt
ýmsu af föggum sínum. í öðru
lagi telur hann oröið til sem
mannlýsingu: „Iíann cr ein-
yrlg-‘kiyí'beri,“ um litilsgildan
mann, — gjarnast fátækan. Ég
hygg þessar merkingar óþekkt-
ar um Húnavatnsþing og Skaga-
fjörð. En þar þekkist lieiðinn
klj'fberL Það áíti þessar rætur:
H.ö algenga va., að ldyfberar
væru msð þrem gjörðum. Væri
hann rótt reiddur, skyldu fram--
og afturgjörð gyrðast á sömu
hlið, en miðgjörð öfugt. Þá var
kiyfberi alheiðinn, ef allar
gjarðir voru gyrtar til sömu
hliðar. En hálí'heiðinn var harin,
ef t. d. báðar aftari gjarðirnar
voru gyrtar á sömu hlið. Sama
var og, ef miðgjörð og frairi-
gjörð féllu saman. Þótti þetía •
benda á óvandaðan reiðskap,
enda fór sjaldan vel á hcstuni,
sem svo voru gyrtir. En mála
sannast mun það hafa verið, að
heiðnum klyfbera mun oft hafa
fylgt vangert áreiði, svo heiðni
hans var þá ekki ein til áhrifa
um áferðina á lestinni, enda
kom og kimátta leslamannsins -
til, og hún hlýddi lögum al-
mennrar þekkingar, — var mis-
jöfn. Það hét að reiða klyfbera
aö búa hann gjörðum. Hanri var
fuilreiddur, þegar þær voru
komnar í fulit lag með því, sem
þeiin skyldi fylgja. Annars var
einkeiinilegt, hversu margt
heita var á fullreiddum klyf-
bera: fjalir, bogi, kiakkar, mið-
klakkur, klumba, kiumbuauga,
gagntak, syígju-ak, móttak,
syigja, gjörð, gagntaksauga,
möttaksaugá. Þckki ég ckki
fleiri. Skyldu fleiri finnast?
Um orðasambandið heiðinn.
kiýfberi er getið í Blöndalsbók.
Heimild orðabókarinnar cr orða-
bókarhandrit eftir dr. Hall'grím
Scheving. í uppskrift af þessu
orðabókarhandriti, sem er í
vörzlu Orðabókar H.áskólans, seg-
ir, að heiðinn klyfberi sé klyf-
beri, sem vantar gjarðirnar öðr-
um megin. Þýðing Blöndals er í
samræmi við þetta, enda óvis't
hvort hann hefir þekkt orðasam-
bandið annárs staðar að. í orða-
bókarhandriti Sehevings eru
einnig orðasamböndin heiöin
Iiempa og heiðinn upphlutur í
merkingunni „leggingalaus, non
fimbriatus“. Eru þessi orðasam-
bönd einnig tekin upp í Blöndafe-
bók. Þætti mér vænt um, að þeii’,
sem kannast við þau orð og orða-
sambönd, sam nú hefir veríð'
minnzt á, sendi mér línu. Á ég
eininig við hin einstöku heiti,
sem Guðmundur ræðir í bréfi
sínu. Ekkert er líklegra en á
þeim sé nokkur munur eftir
landsliiutimi.
Að bréfslokum fjallar GuÖ’-
mundur notokuð um helgua
mjólkuríláta. Sá hiuti bréfsins er
á þessa leið:
Þá eru það mjólkurílátki. Ég
nefndi helgun þeirra um dag-
inn. Um þann þátt heyrði ég
þetta:
Þegar ílátin voru fullþvegia,
var krossmarki slegið yfir ílátið
og brugðið upp móti sól, ef tií
hennar sást. Voru þau sett
þannig, að sólargeislarnir féilú
sem boinast inn í ílátið að unnlfc
var. En auk þess var til þess
gripið að hvolfa ílátunum j'fir
afreykja glóð. En að þessu
loknu mun krossmarkið sjaM-
an, — eð'a jafnvel sízt, — hafa
gleymzt. Þetta hét að helga
ítátin. Gísli Guðmundsson gerJa-
fræðingur mun einn íslendinga
hafa afchugað þetta og þó laús-
lega, enda féll hann í valinn
næstum í byrjun starfs sím
Hann sagði mér, að hann heíði
fundið allt að 150 sttiga hita
undir slíku íláti. Sýnir það fund
visi formæðra vorra á úrræði
— jaínvel snjallræði — við að
bjarga þeim verðmætum, sem
fólgin voru í máinytu og
geymslu hennar. Væri æriu
ástæða fyrir ungan mann og
fróðan að kryfja það til mergj-
ar.
í bréfi frá Dagbjarti Marias-
syni, dags. i Reykjavik 9. marz,
segir svo:
í þættinum Máli og merm-
ingu í Timanum 23. 2. ’58 er
talað um orðið geljandi. í Jöloá-
fjörðum, þar sem ég ólst upp,
var algengtr að tala um geljaudi
hávaða, þ. e. mikiriri hávaða og
þó einkum þann, sem lét illa í
eyrum. Sömuleiöis var algengt
að tala um geljandi veður, þ. e.
hvassan vind, og þá helzt jafn-
vindi, sem ek>ki fylgdi úrkorna,
Sagt var: „Það er geijandi \éð-
ur út iú’ Fjörðunum (þ. e. Jök-
ulfjörðunum)" eða bara „Það
ergelandi út úr Fjörðunum*
Við og við koma mér í hug
orð, sem ég vandist á uppvaxlar
árunum, en hef svo ekki heyrt
nótuð seinni árin eða síðan ég
flutti hingað suður. Eitt þeirra
er orðið stigremi, sem merkti
„letti og óliðlegheit" og þó frek
ar liið síðar nefnda. „Það er
bara stigremi í manninum áð
vilja ekki gera þetta“, var sagt.
Þá er það orðið löghelsi, sem
er heiti á hnút. Þegar skepna
var bundin með hálsbandi, þótti
sjálfsagt að nota til þess lög-
lielsi. Þá var ekki hætt við, a'ð
hertist að hálsinum. Lögheisf
var hnýtt þannig: Fyrst var
hnýtlur þverhnútur á endann á
bandinu, siðan var mátuð sú
lengd, sem þurfti um háis skeþoi
unnar, og þar hnýttur amiar
þverhnútur, en áður en hert var
að honuni, var endanum meS
fyrri hmrtmrm stungið í gcgn-
um þann síðari og hert að. Þessi:
hnútur gat ckki runnið til, svö
lykkjan um hálsinn gat hvoi’ki
minnkað né stækkað.
Urn hvorugt orðið, stigremi né
löghelsi, þekki ég aðrar heimiidir
en bréf Dagbjarts. Hins vegar er
lýsingai’orðið síigramur kunmigt-
annars staðar að.
Ég þakka bréfrituruni míni:<at
fj'i’ir fróðleg bréf og vænti þesS,
að þeir láti mér í té meiri vií-
neskju um útbreiðslu og mer ;•
ingar þeirra orða, sem um c-r
fjallað í þáttunum. II.