Tíminn - 17.06.1958, Qupperneq 7

TÍMINN, þriðjudaginn 17. júní 1958.
7
Lögin um verksmiðjuna voru sett ’47 Sementið og atorkan
og undirbúningurinn hafinn þá þegar munu leysa hin stóru
Þýðmgarmikið forwstusíarf Bjarna Ásgeirs- | ' |PPPH|j^ * verkefni framtíðarinnar
sonar, sem var atvinnumálaráðh. 1947-49
Vígsla sementsverksmiðj-
unnar fór fram síSastl. laug-
ardag að viðstöddu fjöl-
menni. Fyrst flutti Jón Vest-
dalr formaður verksmiðju-
stjórnar, ræðu og las upp
skjal það, sem látið var í
hornsteininn. Forseti ís-
lartds lagði síðan hornstein-
inn og flufti ræðu. Þá flutti
Gylfl Þ. Gíslason iðnaðar-
málaráðherra ræðu og
kveikti á kyndli, en með hon-
um var síðan kveikt í ofni
verksmiðjunnar í fyrsta sinn.
Eftir að boðsgestir höfðu
skoðað verksmiðjuna, var
settt að kvöldverði og flutt-
ar þar allmargar ræður, sem
síðar verður getið.
Hér fer á eftir aðalefni
skjals þess, sem dr. Jón Vest-
dal las upp og látið var í
homsteininn, en þar er saga
verksmiðjunnar rakin í meg-
indráttum.
Aíhuganir á aðstæðuih til fram-
leiðsiu sements hériendis höfðu
verið hafnar lörigu áður en hafizt
var Handa um byggingu þeirrar
senTenésverksmiðj u, er hér hefur
yerið reist. Skömmu eftir aldamót-
in 1900 fér slík athugun fyrst fram
. en úr framkvæmdum varð eigi.
Vorn síðan öðru Jiverju gerðar
evipaðar athuganir, hinar víðtæk-
ilstu árið 193tí. Eigi varð heldur
Úr frainfcvæmdum að því sinni.
Lagasetningin 1947
Að Idkinni. hinnu miklu heirns-
styrjöld 1939—45 var þörf fyrir
sement orðið mjög mikil hér á
Íandi, og var análið þá erin tekið
úpp . Var það rætt á Alþingi
Islendinga árið 1947 og þar sam-
þyfcfct lög um sementsverksmiðju
(lög nr. 35 -1948). Með lögum
|iessum var ríkisstjórninni veitt
heimiM tíl að láta. reisa verk-
smiðju, «r framleiddi 75 þús. smál.
áf semerrti á ári.
Bygging verksmiðjunnar var þó
eigi hafin þá þegar, en fenginn
hingað til íands erlendur sements-
yerkfræðingur til ráðuneytis.
Hniigti athtiganir hans einkum að
jþví hvort staðurinn væri hagkvæm
ari í þessu skyni. Önundarfjörður
eða Patreksfjörður. Fram til
þcssa hafði verið gert ráð fyrir
tnotkim sfceljasands af Vestfjörðum
ti'l framteiðslu sementsins. Af skýr
slu vorfcfræðmgsins mátti ráða, að
erkað gat tvímælis, hvort hag-
Écvænrt væri að reisa sementsverk-
émiðju við þau • skilyrði, en þá
þóttu bezt.
•'_ V ' r :
Þáítur Bjarna
Ásgeirssonar
__ Atviimumálaráðherra, Bjarni
Ásgeirsson, skipaði nefnd í árs-
foyrjtm 1949, er kanna skyldi aliar
eldri rarmsóknir -og áætlanir um
Scmentsv'orksmíðj u. Skilaði nefnd-
in áliti 28. júrú 1949, og i.agði hún
jþar til, aö notaður yrði sKeijasand-
iu' úr Faxaflóa til framleiðslu sem-
■entsins, enda reyndist magn hans
nægjanlíigi, en skeljasandur ,'hafði
iundizt á þeim sloöum. Skömmu
síðar fannst og iíparít á nofckxum
stöðum við Faxatioa, en íram til
þess hafði verið ráðgert að flytja
ihn allnuKið rnagn ai Kisilsanai.
Atvinnumá 1 araðlierra skipaði 5.
ágúst 1949 netnd til áð gera tillög-
mr um staðsetningu sementsverfc-
smiðjunnar. I samræmi við tillogu
nefndaxmnar ákvað ráðherra, að
verksnuöj-an skyldi reist á Akra-
Eesi.
Skipun verksmitlfu-
stjórnar
Hinn 8. ágúst 1949 voru skipaðir
í fyrstu stjórn verksmiðjunnar
þeir dr. Jón E. Vestdal', formður
Helgi Þorsteinsson og Sigurður
Símonarson.
Þegar til mála kom, að verk-
smiðjan yrði reist á Akranesi,
bauðst bæjarstjórn Akraness til
þess að gefa lóð undir hana. Afsal
fyrir lóðinni var gefið út 3. nóvem-
ber 1950.
Rannsókn á skeijasandinum var
haldið áframa, einkum magni hans
Síðari hluta árs 1952 ákvað at-
vinniimálaráðherra, Ólafur Thors,
að fengnum tillögum verksmiðju-
■stjórnarinnar, að sanddælingarskip
skyldi tekið á leigu til að dæla
sandinum í tilraunar skyni. Sú til-
runadæling' fór fram í júní —
á-gúst 1953 og gaf góða raun..
Að lierini lokinni . var undir-
búingi aö bryggju verksmiðjunnar
haldið áfram, leitað eftir lárisfé til
hennar og byrjað á 'jöfnun lóðar-
innar í septembermánuði 1954.
FyrirgreiísSa Baiida-
ríkjanna
Snemma árs 1956 tókst fyrir at-
beina ríkisstjórnarinnar að utvega
mestari hlula þess erlerida fjár-
magiLs. sem til verksmiðjunnar
þtirfti, 16 milljónir danskra króna.
Forsætis- ög, tvinnumáláráðherra
var þá Ölafur'Thors og fjárihálá-
ráðherra Eysteinn J.ónsson. Undir-
ritaði bankastjóri Framkvæmda-
banka íslands, dr. Benjamín Ei-
'ríkss.on,. 10. marz 1956.. sainning
þess efnis við fjármálaráðherra
Danmerkuiy -Sören Kampmann.
Ambassadör Bandaríkja Norður-
Ameríku á Ísiandi, Johri J. Mucciö,
hafði veitt migilvægá fýrirgreiðslu
við lántöku þess.
Undirrifcaðir voru sámningar uni
smíði véla og annars útbimaðar tií
verksmiðjunnar við F. L. Smidth
& Co. A/S., Vigerslev Allé 77, j
Kaupmanriahöfn-Valby, 22. marz
195, og gengu þeir í gildi 8. april
1956, en áður.hafði verið leitað tii-
boða í vélarnar í ýmsum löridum.
Á árunum 1956—1958'tókst fyr-
ir atbeina ríkisstjórnarinnar aðTtt-
véga lán til greiðslu innlends
kostnaðar, sem fé var þá ekki feng-
ið ti'l. Menriíiaimála- og.iðnaðarmála
ráðherra var þá dr. Gylfi Þ. Gísla-
son og fjármálaráðharra Eysteinn
Jónsson.
Nýju lánin
Framkvæmdabanki íslands hefir
lánað af eigin fé til yerksmiðjunn-
•ar 10.750.000.00 kr. Þá hefir Fram-
ikvæmdabandi íslands, að tilhlutan
ríkisstjórnarinnar, tekið tvö lá’n,
sem International Cooperation Ad-
ministration í Washington, D.C.,
hefir veitt til framkvæmda á ís:
landi, hið fyrra hinn 28. des-
ember 1956, að upphæð 4 milljónir
dollara, hið síðara hinn 27. des-
ember 1957, að upphæð 5 milljón-
ir dollara. Báðir lánssamningarnir
voru gerðir við, Export-Import
Bank í Washington og voru undi.r-
ritaðir af Vilhjálmi Þór, aðalbanka-
stjóra Landsbanka fslnds, Seðla-
bankans, 1 umboði Framkvæmda-
bankans. Enn fremur. tók Frm-
kvæmdaabanki íslands fyrir hönd
ríkissfcjórnarinnar hinn 11. aþríl
1958 lán að upphæð DM 8.400:-
000,00 hjá Kreditanstalt fiir Wietl-
eraufbau,. Frankfurt am Main.
Láhssnmainginn' undirritaöi ' í
Frankfurt am Main dr. Benjairiin
Eiríksson, bankastjóri Fráin-
kvæmdabankan íslands. Af fram-
angreindum lánum hefir Frám-
kvæmdabankinn endurlánað Sem-
entsverksmiðju ríkisins 48.500,-
000,00 kr.
Af ríkisíé hefir verið varið
111.100.000,00 kr. til undirbúnings
RæSa forseta Islands, herra Ásgeirs Ásgeirs-
sonar, vií vigslu sementsverksmi^jiumar
BJARNI ÁSGEIRSSON
hafði forustu um sefningu laganna
um sementsverksmiðjuna og ákvað
undirbúningsframkvæmdir, er
tryggðu byggingu hennar.
Og byggingar Sementsverksmiðj-
unnar.. .
Sumarið 1956 ákvað ’iðnaðar-
málaráðherra, dr. GyJfi Þ. Gísla-
son, aS haga skyldi. byggingu verk-
siniðjunnar þannig, að ,hæ<gt væri
að framleiðaí henni allt að .20 þús-
und tonn af áburðarkalki á ári.
Byggirigarframkvæmdir-við verk
smiðjuna hófust fyrir alvöru í lok
maí. 1956 og var haldið sleitulaust
áfram. Þeim var að mestu lokið,
er hornsteinn þessi var lagður.
Uppsetning 'á vélum yerksmiðj-
unnar hófst 11. maí 1957, og hófst
mölún iíparíis í Iivalfirði 30. maí
1958, en framleiðsla hráefnaleðju
í verksmiðjunni á Akranesi 31. maí
1958. Sama dág og hornsteinn þessi
var lagður, vígði menníamála- og
iðnaðafmálaráðherra, dr. Gylfi Þ.
Gíslason,, verksrniðjuna og kveikti
um leið í bfni lierinar.
i Fyrirkohiulagi verksmiðjunnar
hefir stjórn Jiennar ráðið ásamt
Árna ; Snævarr,. < verkfræðingi, og
vérkfræðingum frá F. L. Siriidt &
Co, A/S. Uppdrætti; að byggirigum
vérksmiðjunnar hefir Almenna.
'býggingaafélagið h.f., Borgartúni.
7, Reykjavík,. gert, en fram-
kvæmdastjörar þess voru Árni
Snævarr/ og : Gústaf E Pálsson,
verkfræðingur.
Horristein.þeniia la.gði iorseti ís-
lands, herra Ásgeir Ásgeirsson.
Ég hefi nú lagt hornsteiri Sem
entsverksmiðjunnar eftir tilmæl-
um verksmiðjustjórnarinnar og
læt nokkur orð fylgja þeirri athöfn.
Þaö þykir máske suanum undar-
legt, að hornsteinn skuli lagður,
þegar verksmiðjan tekur til starfa.
En ’hornsteinn er nú orðið aneir
tákn en veruleiki, og raunar eng
inn hornsteinn í fornri merkingu,
í steinsteypuhúsum. Þessi horn-
steinn, sem geymir sögu verk-
smiðjumálsins, er jafnfi-amt thorn
stein ní byggingarsögu framtíðtar
innar.
Saga iiúsagei'ðar á íslandi er að
mestu leyti raunasaga fram í lok
síðustu aldar. Skógurinn var of
smávaxinn, steinn ýmist of harður
eða gljúpur og torfið forgengilegt
þyggingarefni. Auðunn biskup
rauði ljéf að vísu brenna kalk úr
skéljum 1byrjun fjótrándu aldar,
en á því vaið ekki framhald, og
kalkbrennslan í Esjunni á nítj-
ándu öld reyndist erfið og dýr
og varð skammær. Kalkið eitt
hefði heldur aldrei leyst okkar
þjóðarvanda.
Það er ein hin þýðingarmesta
uppgötvun, sem gerð hefir verið
fyrir okkar þjóð, þegar Portlands
sementið var fundið í Englandi
snemma á síðustu öld, og tólc þó
nokkurn tíma að læra að blanda
það hæfilega með sandi, möl og
vatni svo úr því yrði traustur
steinn, mót’aður með því lagi, sem
smiðir geta ráðið. Og þar er merki
Iegt til frásagnar, • a.ð þegar hið
fyrsta- steinsteypuhús á íslandi,
Sveinatungulaúsið, var byggt
skömmu fyrir aldámót', þá virðast
tveir íslendingar, þeir Sigurður
steinsmiður og Jóhann bóndi hafa
í landi voru hafa engar fórnar
byggingar varðveitzt. Orsök þess
er öðrum þræði sú, að hér var
skortur byggingarefnis, er þyldi
tímans tönn. Þessari vei-ksmiðju er
ætlað að framl-eiða varanlegt efni
til fagurra og nytsámra'bygginga,
öldum og óbornum til yndis og
hagsældar.
fundið þessa aðferð sjálfstætt, á.i
erlendra áhrifa. Sandurinn, möí
in og vatnið er víðast nærtækt í
okkar landi, og kostar lítið me ■:
en flutninginn.
Þarna var leystur einn stærsíi
vandi og mesta nauðsyn íslendinga
til frámbúðar. Þegar ,svo var fanð
að járribinda steypuna, þá var feng
in vörn gegn jarðskjálfta. Og ekki
grandar eldurinn heldur. Lausn
þessara máia var ákjósanleg, o>r
landið að miklu leyti endurbyggt
á síðustu fimmtíu árum. Um stein-
steyputækni standa íslenzkir iða
aðarmenn nú hverri annarri þjóff
á sporði. Hvert sem litið er í sveifc
og við sjó, þ!á blasir við sjónum
vorum hin nýja steinöld semen’ -
ins.
Það er þvi ekki að undra. að
þörfin á því að. framleiða sement ý}'
sjálft í landinu segði til sín. Stein-
steypan færir stöðugt út sinn verka
hring, Hús, skólar og kirkjur, haftl
ir, brimbrjótar og stíflur, sundlaug
ar, brýr og vegir, — til alls þessa
þai’f mikið magn af sementi og
fleiri viðfangsefni bætast við hvaif
líður. Tuttugu og tvö áár eru liðiu
frá því að hafizt var lianda uia
rannsóknir, fyrir tveim árum var
byggingarvinnan Iiafin, — og hél’
stendur nú sementsverksmiðjan,
eitt ‘hið rnesta mannvirki, titbúin
að fullnægja þörf þjóðarinnar, og
mest allt hráefni 'innleat og næt’-
tækt.
Ilin miklu mannvirki setja svip
sinn á þennan bæ, og þó heldut'
Akrafjallið íullri reisn 'sinni. Ég
ósfca þess að sambýlið við aðra at -
vinnuvegi verði gott um fólkshaM
og öli atvinnuskilyrði, og þess hei’
að gæta, að útgerðin er eftir sem.
áður höfuðatvinnugrein þessa
kaupstaðar. Ég óska þjóðinni C
heild til heilla, að vera leysf úr
aldagömlum álögum moldai’kof-
anna, hafnleysu og vegleysu. Margt
er enn ógert, en sementið og at-
orkan munu leysa hin stóru við-
fangsefni framtí'ðarinnar, sem áð
ur voru óviðráðanleg. Góðar óskii’
og guðsblessun fylgir þéirri staif:
semi setm hér hefst í dag!
að öll mannvirki er reist verða
traust og heiisteypt
Ræ«?a meimtamálará^herra, Gylía Þ. Gíslasonar,
vi&' vígsía sementsverksmiðjimnar
Herra foriseti íslands.
Virðulega fonsetafrú.
IÍeiðruðu gestir. . -
íslenzk þjóð hefir búið á íslandi
í nær ellefu hundruð ár án þess að
liafa annað efni í íaihdi sinu en
tórí' og óhögginn stein til þess að
reisa sér híbýli og hús tti atvinnu-
rekstrar. Þetfca á ckki vio um nokk
urt anhað riáiægt riki, þar sém lif-
aö héfir veri'ð/menniri'gárlii'i. Marg
ir mtíMu -ségja þáð iand óbýggi-
legt, þar sem engin væru nygging-
arefnii. Ýmsír muridu telja það ótrú
legt að nsenning gæti þróázfc með
iriönnum, sem búa í molid og gr.jóti,
,Og enn mundu margir álíta það
óhugsiandi,' að slíkt fólk g'arti verið
sjálfstæð þjóð.
I þessu éfr.i sem svo mörgu öðru
má saga íslendinga þó teljast til
■einsdæma./Hún 'er æVintýri, sem
ei’ ’sþftnnáádi- a'f ’því'aS það greinir
frá tvísýrini baráttu, heillandi, af
því aö það er ótrúlega lærdómsríkt,
iaf þyí að það er satt. Á fynstu öld-
um íslandsbyggðar voru aðstæður
til bygginga að vísu betri en siðar
varð. í skógum þeírn, sein þá uxu
í tendinu, niátti höggva við til húsa-
! gerðar, og gl-dur rekaviöur flaut að
! strönduah. !3amt varð að flvtja mik-
. ið timhur til landsins. En fornmenn
töldu það vel byggilegit. Og sógur
voru sagðar og bæfcttr ritaða-r inn-
an þeirra veggja, sem urðu að vera
úr timbri, torfi og grjóli, ef tuug-
a’n átti ekki að stirðua og höndm
■að krókna í kulda yetrarim En
það r.eyndist erfitt að gæta sjálf-
stæðis lajjdsins,.án þess að haía á
eigin spýtur skilýrði tií þess að
vei’jast stormi og regni, án þeos að
getá byggt eigin skip til þe&s að
sækja nauðsynjar tilawnarra landa.
Skortur byggirJgarefnis á íslandi
•hefir án efa átt sinn þátt í því, er
i íslen’dinigár á þrétíándu öld gerðu
Gamla súttmála við Norégs'konung
og trýggðu sér siglingu sex skipa
ártega út hingað. Það, að þjóð:n
var eikM siálfri sér nóg á því sviði,
vár eflaust ein orsök þess, að hÚa
glaitaði sjálfstæoi gínu fyrir sjö ölci-
um. Húa endurhoimti það án þess
að hafa öðlazt skilyrði til þess að
fullnægjá ipnanlands þörfum sín-
um í þessum efnum. En í raun og
veru er fuillveldi smárrar þjóðar
aldrei <négu öruggt. Þess vegr.a sr
sjiálfs’tæðiisbarátta kotríkis ævar-
<andi. Fyrir litla þjóð er vandi þcss
að vera eða vera ekki fólginn í
’því að rey.n'ast siálfri sér nóg jáfu-
frarnt því að getia hagnýtt kost*
verkaskiptingar þjóða í miíli og
þá tækni, sem hún gerir liag
itovæmfl. Ef þióð tekui’ í eigto
hendur framleiðslú á nauðsynjum
’SÍnum og .getur annazt hana á aS
minm'sta kosti jafnhagkvæman Iiáfct
og nokkur •önnur þjóð, ])á er húr.
ekJri aðeins a'ð bæta hag sinn. Hún
er einnig að treys’ta sjáifstæði aitt,
Af þes'sum sökum er það, sem
hér «r nú að gerásit í dag, ékki að-
eiims, <að mos'ta iðnfyrirtæki, sem
ÍS’Ife.ndingar hafa reist, er að taka
til starfai, ekki einungis. að þjóðin
er að hefia starfrækslu íyrirtækis,
som nnin mala henni milljónaverð-
mæti á ár.i, e'kki aðeins, að íslend-
ingar eru að gerast stóriðjuþjóð,
heldur einuig, að bpir eru að ná
merkum áfanga í eílíiri baráttu
sihni fyrir því að vera sjálfstæð.
öðruim, óháð þjóð í eigin landi. í
fyrsta sinn í nær ellefu hundruð
ára sögu sinni geta íslendingar
(Framhald á 10. síðu). ,