Tíminn - 19.06.1958, Blaðsíða 5

T í MLIN N, fimmtudaginn 19. júní 1958.
5
Greinaílokkur Páls Zóphóníassonar:
Búskapurinn fyrr og nú
framfarir í Rangárvallasýslu
FljófsMíSarhreppur
Par hefir bygg'ðu jörðunum fjölg
a'ð um 3, farið úr 56 í 59. Er þar
Sama sagan og víða annars staðar
og byggSái þéltist þar sem hún er
jþéttust fyrir, -en gisnast aftur þar
sem strrj ádibýlaist er. Fólkið viðWst
vilja búa í þéttbýli. F.ljóts'hliðin
var etn a'f bl'ómlegustu sveitum
iandsíns.og er það raunar enn, enda
þó að Þ'verá sé búin að eyða
noiíhru landi alveg og skemma ann
að, enda rennur hún langs með
allri Hlíðinni og getur því alls
staðar broti'ð af landinu.
N-ú er þetta þó breytt með fyrdr-
hleðslu Markarfljóts, rennur nú
enginn hluti þess í Þverá; nú safn-
aist í Trania lækir og smásprænur úr
Fljióts®B8teni, svo að hún getur
aldref orðið svo vatnsmikil að
hsetfa st'afi af og minnsta kosti
ekki sú, að ekki megi vel við ráða.
Ög- aurarnir, sem Þverá hefir skil
ið eftir, og sem hún og Markar-
fljóf bylti sér um árléga, eru nú
óðxiin að gróa upp og verða nð
bezta beitiian-di og ræktanlegu
landi og rækt á þeim þegar byrjuð.
Fljó-tshliðin er framúrskarandi
. vel fallin til ræktunar og ef til vi'll
, bezt ttt ræktunar fallin af ölluin
sveituím landsins. Hún liggur í
skjóli fyrir norðri og ballar móti
sól, sýgur til sín sólargeislaná,
entlia hafa í Fljótshtíð bæði fyrr
t>g síðai- verið ræktaðar nytjajurtir,
sem ekki heífir verið mögulegt að
fá bænd-ur alnxenint tll að rækta.
j Svo iieyndist þaö' Vísa-Gísla og
svo reyxidist það' Klemenz, þrátt
. fyrir.:hants öflaga áróður.
Meðaltúnið var '6 ha. 1920 og
• fenigusit af því 202 ivestar. Nú er
. mcðaltúiKð orðið 17,2 ha. og töðú-
, fallið 606 hasfar. Útheyskapurinn
hef-ir xaiinmkað úr 316 hestum í 65.
Og allur heyskapur því aukizt um
174 liesta. Fólki, búsettu í sveit-
ilinii, liefir fækkað, það va-r 434
] mann's 1920 og v-ann þá allt að bú-
sk'apjrum, em nú er það 388 og
vin-nur ekki a(tt:t að búskapn-um
(gistilxús, skógrækt). 1920 fengust
67 hestar eftir mann búsettan í
sveitinni en nú 106, er þá reikn-að
níeð ölu fólki sveitíariinnar, líka
þvi, sem ökki vinmur að búum j'arð-
anna.
M-eðalbú liefir breytzt mikið, en
ekki má miða við 1955, því að sauð-
l'é var þá óeðlilega fátt, eins og áð
ur er sa’gt um sýsluna alla vegna
tiltölulega nýlega ‘afstaðinna fjár-
skipta.
1920 var mieðalbúið 7,1 naulgrip-
ur, 98 saúðfc og 9,3 hross. 1955
var meðalbúið 12,8 nautgripur, 72
sauðfé og 7,0 hross.
Nautgripunum fjölgar fyrst og
Épemsit, enda sveitin ágætlega góð
til nairtgripabúskapar. Fénu hefir
fjölgsíð síðan 1955 ag mun- nú vera
'komið yfir huindrað á méða-lbýíið,
en örugg tala liggur ekki fyrir enn
(marz 1953). Aftu-r stórfurðar mi'g
iá, hve scrint gengur að fækka
hrossúrtum í Fljóts'ftlíðinni. Hún er
heldur la-ndþröng sveitin, vantar
beitiland bæði fyrir sauðfé og naut
gr-ipi. Þó láta bænd-ur arðlítil eða
arðlaus' ftross bíta grasið fr-á- gagns
fén-aÖi. Bíiregur er þó kominn- á
alla bæi-og dráltartæ-ki á þá fieist-
alla- og hrossavinrtain orðin óþörf
og títið rtofuð. Tvö nýbýli, sem
enni eriu -ekiki futlgérð, hafa undir
2 ha. tún, en 53 jarðir eru með
stærr.i tún en 10 ha. Á nokkrum
jörðum í Fljótshlíð er óeðlilega
lítil taða af túnuinum miðað við
stærð þ&irra og veit ég ekki hvað
veldur. J'arðvegair og lega tún'artma
er þannig að búast mátM við m'eári
uppsíkeru. 1920 koma 33.7.hestar af
hverjuin túr.hekt'ara, en nú bara
35.2 eða ekki meðaluppskera af
túnihekit'ara á landinu öilu. Þetta
er óeðlilegt. Bamdur í Öngulstaða-
hroppi í Eyjafirði fá 44,3 hesta af
túnihektarnum og það muinar miklu
í arðsemi búanna hvort heldur er.
í báðum hreppunum Fijótsiilíð og
Öngulstaðahreppi er kúm beitt á
tún, og hygg ég að' það só nuSkuð
svipað, svo það orsáki ekki upp-
sikerumuninn. É‘g bið kunnuga.
Flijiótshlíð'iir..ga að athuga bvað-geti
hér verið um að ræða og Iaga það.
Gæti hugsazt, að ó*þui-rkarn;ir sum-
arið 1955 ættu hér einhvern þátt
að.
Stærsta túnið í Fljótshlíðinni er
hjá prestinum á Breiðabólsstað. úg
er það sérstakt, því að víðast eru
prestseírin elcki á undan í búskapn-
um nú oi'ðið, þó að þau væru það
mörg hér áður fyrr. Prestarmir,
sem að Breiðabólsstaðar „brauði“
hafa sétið, að minnsta kosti nú um
langt skeið, ha-fa skilið það, að
þeim ber að vi-nna saman in-eð al-
mættinu að því að göfga og glæðá
®Ht tíf á iörðirjni, ekki bara maoai-
sálirnar, heldur líka þau dýrin,
s-em óæðri eru taiin, og jurtirnar,
og skapa lífsskilyrðin á jörðinni
sem bezt, „gera sér jörðina undir-
gefna“. 1932 var búið a@ gera 24,7
ha. tún á Breiðabólsstað og þá
fértigust af því 690 hestar. Nú er
túú'ið 60,6 ha. og taðan sein af þvi
fæst, yfir 2000 hcstar, og er túnið
þó bedtt nokkuð.
Búið er um 40 nautgripir, 162
fjár og 16 hross, siem ég ekiki veit
til hvers eru höfð. IMeira er af
smára í túnum í Fliótshlið en við-
ast anr.ars staðar, nema þá helzt
í •Skaftafel’I'stsýslum, en þar er viða-
smári í túnum.
Fljótshlíðin er með fríðustu og
búsældarle.gustu sveitum laiidsiais.
Það líða ekki mörg ár þar ti-1 landið
miIM-Þverár og hlíðarinnar verður'
samhan-gandi túii. Þar á eftir verðá
aur-arnir rækt'aðiu'. Trúiegt er líka,
að bæirnir verði færðir að vegin-
um, þeggr by-ggja þarf þá upp, svo
a-ð fram lilíðina vei'ði bæjaröðin
m-eðfram vegi-nu-m og ekið gegnum
ósíitin tún.
KvoHireppiar
B-yggðu jörðunum hefir fjölgað
um eina. Hreppurinn er vel fallin-n
bæði ti-l nautgripa og sauðfjárbú-
skapar. Skilyrði ti-I útigræðslu tún-
a.n-na er góð og swms staðar ágæt.
I-Ieys-kapiin-n má bví aufca. Beitila'nd
er gott bæði fyrir nautgripi og
sauðfé, en afrétt þó nokkuð Iand-
Ml.
Meðaltúnið var 5,8 ha. 1920, en
er nú orðið 16,2. 1920 fengu&t af
því 178 hestar, en nú 617. Öthey-
skapur hefir minmfeð úr 326 hest-
um í 65, enda ekiki hægt að segja
að þar séu góðar engjar.
1920 var meðal-búið 6,1 nautgrip-
ir, 91 k-Lnd og 12,8 hross. 1955 var
með'albúið 15,0 nautgripir, 51 kind
og 10,5 hross. Taðan vex, bæði
vegna þess að túnin stækfc-a, o-g
þess, að ta-ðan af hverjum ha. vex,
ræktin batnar. Nautgripunum fjölg
ar, fénu hefir fækkað, en það er
ekki að marka, því að tala þess
hafði ekki náð sér upp aftur eftir
nýlega framfarin fjárskipti (sbr.
Eyjaf jallahreppena). Hirossunum
hefir fækkað, en þó minna en bú
ast mátti við.
Engin jörð -er til í Hvolhreppí,
sem hefir umdiir 5 ha. tún, og af
32 byggðum 'jörðuni i hreppnuTn
hafa 26 stærri tún en 10 ha. Til-
tötíilega mest hafa túnin, stækkað
á nýbýlunum. Þar voru engin tún
fyrir, en nú er 13,7 ha. tún í Djúpa-
dal, 14,8 ha. á Akri, 10,5 í Miðtúni
o. s. frv. Af eltíni jörðu-mun hefir
Vindástúnið stækkað hlutfalMega
mest. Það var 3,5 ha., en er nú 20,3
h-a, og í góðri rækt, því að 1000
hestar fást af því.
Stærsta tún hreppsins er á Efra-
hvoli 43,7 ha. Af því fást um 1600
hestar. Búið á Efrahvoii er 27 naut
gr-ipir, 74 kindur og 12 hross, sem
ég veit efclci til hvers eru notuö,
því að þar er feominn ágætur véla-
fcost-ur og hann notaður við heý-
sfeapinn.
Hvolsvöllux ei- í hreppnum, en
-þar er verzlun, samgöngiuniðslöð,
bílaviðgérðar- og véla'viðgerðarverk
stæði, símstöð fyrir mikinn hluta
sýslunnar, sem hefir á þriðja_
hun'drað núníér og svo framvegis.'
Hér verzla margir bændur úr nær-
líggjandi hreppum og hér ér þeirra
káupféíag.
Rangárvallahreppur
Jarðirniar i hreppnum eru mjög
niisjafnar svo að í fátim cða ong
utn eru þær misjafnari. Sumar
eiga ágætis engjar, en ha,fa mjög
litia mögulei-ka til að rækta tún.
Aðrar ha'fa ágæta möguleika til
túnræktar, bæði í þurru vallendi
og í sandi. Suimar ha-fa mjög víð-
lehd fjattltendi og gott beitiland
fyrir sattðfé allan ársiiis hring og
Stunda bændur, er búa á þeim,
fyrst og fremst sauðfj-árbúskap og 1
send-a- ekki frá sér mjólk daglega!
-eins og nærri allir bændur sýslúnn j
ar -gera. Aðriar jarðir hafa ekfeert [
land, sem beita má á að vetrin-um, j
h-eMur ver'ðá að gefa öilum fénaði •
inni,
Byggðum jörðuun hefir fjölgað
uim 3, farið úr 42 í 45.
M'eðaltúnið var 4,4 lia. og feng-
Uist -af því 101 hestur. Nú er meðal-
túnið 28,6 lia. og fást af því 750
hestar af töðu eða 26 hestar af ha.,
sem er nijög lítið og enginn bóndi j
á að sætta sig við.
Meðalbúið var 1920 5,6 nautgripir
144 fjár og 16,9 hross. 1955 er
meðalbúið 23,5 nautgripir, 92 fjárl
og 13,6 Hross. —- Þessar töiur gefa I
þó alranga mynd af meðalbúinu'
samanbórið við áðra hreppa. Hér
eru laðalstöðvar Sandgræðslu ríkis-
ins, en Mn hefir 200 ha. tún, siem
af fást um 7000 hestar af heyi.
Hún hefir líka á þriðja hundrað
nautgripa og hefir þeíta eklti lítil
áftrif á meða-Ibúið og meðaljörð-
áauu M er tífea í hreppnum hrossa-
ræktarbú, sem notar þrjár jarðh'.
Túnin -á þeim eru 70,0 ha. og liey-
sfeapurinn á þeim um 1500 hestar.
Loks eru í hreppnum bú tveggja
Kieyfevikinga. Túnin á þei-m eru tal-
in 468,8 ha-. að stærð. Þeir hafa á
þriðja bundrað nautgripi og uim
400 íjár. Þess-um jör'ð'um öllum tel
ég ástæðu til að' halda utan við og
tafea ékki með þégar reiknuð er út
meðaljörð, sem vera á sambærileg
við meðaljörð annarra hreppa. Þeg
ar það er gert verður meðaljörðin
þessi: Túnið 13,4 ha. í stað 28.6.
Taðan 526 liestar í stað 750 og
töðufailið því 39 bestar af ha. cn
ekki 26. Útheysfeapurinn er 80
hestar.
Meðalbúið án þessara opinberu
og hálfopinberu búa, svo og reyk-
vísku útibúanna veröur þessi, og
eru þær tölur sambærilegar vi-ð
með'albú í öðrum hreppum. Naut-
gripir 12,6, sau'ðfé 88 og hross 11,2.
Sjö jarðir eiga m;inni tún en 5 ha.
Ein þeirra er. nýbýli. í .ræktun.
Fimm hinna ’eiga ágætfe engjalönd
en hafa mjög erfiða aðstöðu til
ræktunar túna og sú sjöunda stend
ur í hrauni og hefir sarna sem
enga ræktunarmögu-leika. Af ein-
stökum túnum hefir túnið í Ár-
túni . tekið mestum breytinguin.
Þar var 1,2 ha. tún 1932 og feng-
ust af því 40 hestar.
Nú er túnið í Ártúni orðið
42,6 ha-. og taða-n af þvi um 2000'
hiestar. Ög áhöfnin er 20 nautgrip-
ir, 310 fjár og 23 hross. Á tuttugu
og einni jörð er-u túniin stærri en
10 ha. og á elteíu af þeim eru þau
yfir 20 h'ekfar-a-r.
Byggð í Itangái'vallahreppi er
strjál. Mifcið var af söndum í
hroppnum og þó mikið af þei-m
hafi verið ræktað, er mikið eftlr
enn. Rækt-un sandannia er ódýr
(sbr. Sfcógasand), e-n þeir þurfa
viðvarandi áburð árlega, ef þeir
e-iga a'ð spretta, og bregðist það,
getur uppskeran koinizt niður
10—20 hesta- alf hverjum hektara
og jafnvel í enn mimia. í mikitíi
Páll Zóphiniasson.
þurrkatíð getur uppSkera á sönd-
u-núm brugðizt og það er höfuð-
gallii við ræktun s-andanna í þu-rr-
við'rasveitu-m. Margar jarði.r á
Ra-ngárvöUu-m hafa stórbú og nokkr
ar stærri en Ártún, þó a® það væri
n-efnt vegna þess að þar hafði tún-
ið stækkað mest, þegar jarðir
Reyfcvikiniganna voru frá tek-nar.
Minn-star breytinigar hafa orðið á
túni á prestsetrinu í Odda. Þar
var 13 ha. tún 1932 og fengust af
því þá 350 liestar. Nú — 23 árum
síðaa- — er það orðið 13,4 ha. og'
taöa'n komin upp í 400 hesta, svo
i.ö ræfcti-n hefir batnað. 1932 voru
heyjaðir 400. útliey-ShÐstar í Odda,
enda taldar þar góðar engjar, en
1955 eru aðein's heyjaðir þar 40
hestar, enda en-gja-r þá blá-ut-ar og
lí-tt aðgengitlíegar til heyska-par.
Þorpið Hella hefir myndast í
hreppnuin við brúna á Vestri-
Rangá. Þar er verzlun — Iíaupfé-
lag — sem bændur víðs vegar að
úr sýslunni eiga, sláturhús — úti-
bú frá Slláturfélag'i Suðurl-ands —
vélaverfcstæðd, íshús og fleira, og
er þorpið fetos og Hv-olsvöllur í
örum vex-ti. Miki-1 spurn-ing er það,
hve heppilegt það sé að kaupfélög-
to skuli vera tvö í sýs'lunni með
fái-ra 'fcpónietra millibili. Sumir
tel’ja, að aif því stafi samfeeppni, er
lækki vöru-verð, en aörir be-nda á,
að kostn'áðurmn við refcstur þeirra
tveg-gja sé mieiri en vær-i það að-
eins eitt, og það leggist á vöruna
og geri verzlunto-a óhagstæðari fyr-
ir heildina en væri kaupféla-gið að-
ei-ns' eitt fyrir alla sýsiuna.
Lanámannahreppur
Byggðum jörðum hefir fækkað
u-m 6, farið ú-r 37 ni'ður í 31. Bú-
skaparskilyrði eru óliík á upplandd
og niðurliandi. Upplandið var og
er þurrt, þar var mikill uppblá-st-
ur, sem -nú liefir verið stöðvaður,
og Iand-ið að nofckru grætt upp.
Undirlagið er YÍsast hraun og þar
sem jarðvegur er komin-n, er það
go-tt til ræktun'a-r. Á niðu-rla-ndi er
aftur votlént og þarf víðast upp-
þurrikuni áður en nokkur veruleg
nýræk-t getur hafizt.
Meðaltúnið var 4,3 lia. 1920 og
fengust bá af því 98 hestar. Nú er
meðaltúniö 13,4 ha. og töðuifal’tíð
639 h-esitar, Útheyskapurinn var
238 hestar og ailur heyskapur því
1920 336 hestar, Nú er útheyskap-
urin-n ekki orðinn ne-ma 38 hestar
og heiidarheyskapu rin-n því 677
hestar eða 341 hestur meira á
meðaltjörðto-nii en hann var fyrir
þr-iðjungi úr öld.
íbúar siveitartonar voru 285 1920
en eru 1953 ekki or'önir nema 164.
Ef-tir man-n búsettan í sve-itinni
fengust 43 heslar 1921 e-n 128 1955
og er það óvenju mlkið, en vera
m'á, að hlutfa-llið mil-li vinna-ndi
máúná og bárna ög gamalmen.na
hafi ver.ið óvenjiuOiegt. Landinenn
eru þeir nienn, er ég bekki, sem
leggja mesla áhe-rzlu á að eiga
mikii hey og korna fyrir sig mikl
un íyrntogum. Vaida því Heklu-
gos og ótti við að ekki sé h egt aö
hejjr. vegna. sprettuleysi-s og ösku-
falls. Þot-ta er gamall vam. scm
liefir orsakað að heybirgðir liáfa
ætíð verið niiklar á Landi síðah ég
fór að kyn-nast þar o-g hafa sjáli-
sag-t svo verið Icngi.
Meðalbúið á Landinu var 1920
nautgripir 4,6, sauðfé 172, hross
10,5. 1955 er þa-ð orðið nautgripto
13,3, sauðfé 100, hross 8,4.
Meðalbúið hefir stækkað, ea
sauðféð er mun færra en efni
stóðu til vegna nýel-ga -afstaðtona
fjárskipta. Þó búfénu hafi fjölgað,
hefir heyskapurinn þó vaxið til-
tölulega meira. Síðus-tu árin ha-fa
Landinieinn verið útilokaðir frá ao
notia afrétít sinn. Ha-nn ligigur
mcðfram Þjórsá, en hún var gerð
varðiina í viðleitntoni til að hefta
úlbreiðslu „fjárpestanna“ og a£-
réttiii því ekki notuð þar sem ai’-
réttir Árnestoga (Gnúpverja) var
á móti. Hrossum er farið að fækka
og -gcrir það vonandi betur, þv|E
Landm-enn eru hyggnir bændur.
Túnræktarskilyrði eru góð á
Landi, en þó misjöfn. Engjar em
misjafnar, og fer notkun þeirra
minnkandi.
Engin jörð hefir u-ndir 5 ha
’tún, en 22 hafa það stærra en 10
ha. Auðsvaðsftolt var ein jörð
með 7,7 ha túni og 200 hesta töðu-
fa'M 1932. Nú er hún orðta að
tveim jörðum sem hafa 35 ha tún
og milli 1100 og 1200 hesta töðu-
fáíl. Búið er 24 nautgripir, 133
kindnr og 22 hross. Snjóiétt er á
Landi, eins ag raunar í allri Rang-
árvalla-sýslu, og sauðfé beitt, en
hross látin ganga úti vetrarlangt
Holtahreppur
Byggðu jörðunum hefir fækfcatf
um eina, úr 46 í 45. Sveitin á af-
rétt saman með Landmönnum og
hesfir þvl góða aðstöðu tU sauð-
fjárbúskapar. Bæir-nir s-tanda á holt
um, en mi'tíi-i þeirra eru hallandí
hállfd ei'gju mýra-r, sem eru m'j ög
auðveldar til ræktunar. Skilyrði
til útgræðslu túnanna eru því
ágæt cg betri en víða ar.nars stað-
a-r. Meðaltúnið , á byggðri jörö
var 3,7 ha og ga-f af sér 123 hesfca
og hefir því verið í góðri rækt.
Nú er það orðið 13,4 ha og gefur'
af sér 590 hesta. Lítið er af góð-
um cngjaslægju'm í Holtum. Það
voru slegnir 269 hestar af útheyá
1920, enda- þá níóig fólk, en nú er
út-heyið á meðaijörðinni komið nið-
ur í 27 hesta. Aliur heyskapur á
mieðaijörðinni var því 123+269
eða 392 en- er nú 590+27 eða 617
'hestar. íbúum s-veitarinnar hefto
fæfckað úr 387 manns 1920 í 280
ái'i-ð 1953. Afköstum eftir mann bú
settan í sveitinni va-r því 46 hesí'-
ar en eru nú 100 hestar. Eitt ný-
býli hefir undir 5 ha tún, en 3ð
jarðir háf-a stærri tún en 10 ha.
M-öðalibúið var 1921 4,9 nam'c-
gripir, 123 fjár og 12,8 liross.
1955 var meðalbúið 12,9 nautgr.
83 fjár og 10,6 liross.
Kúaha-gar eru ekki góðir í Holt-
um, og fcémur fljótlega a'ð þvi að
beita þarf kúm á ræktað land,
en aðstaðan til i'æktunariiinar er
ágæt.