Tíminn - 09.09.1958, Page 5

r I M I N N, þriSjudaginn 9. scptember 1958.
5
UM SAMVÍNNUMAL I.
G. D. H. COLE:
■
■
Þáttur samvinnufélaganna
í félagslegri þröun

Tíminn mun í náinni
framtíð birta nokkrar grein
ar um samvinnumál eftir
kunna brezka rithöfunda,
sem hafa kynnt sér þau sér-
staklega. Fyrsta greinin fer
hér á eftir.
Höfundurinn er prófess-
or vi3 háskólann í Oxford
og er sérgrein hans kenn-
ingar og þróun á svi3i fé-
lagsmála og stjórnmála.
Hann hefir samiS fjölda
bóka, m. a. „A Century of
Co-operation", og er þekkt
ur fyrir fræSisförf sín ví3a
um heim.
Á HINNI löngu þróunarsögu
samvinnuihreyíingarinnar í mörg-
um löndum hefir reyndin orðið
sú, að bún hefir getað aðlagazt
mjög breytilegum félags- og efna-
hagsskilyrðum. í Bretiandi, allt
frá félagsstofnun Roéhdale-frum-
herjanna 1844, hefir þróunin orðið
á þann veg, að neytendur stofn-
uðu til samtaka með sér um sam-
eiginlega sölu og framleiðslu á
öllu því, er heimili þurfa til dag-
legra nota. í höfuðatriðum hefir
þróunin orðið svipuð í mörgum
öðrum vestrænum löndum, til
dæmis á Norðurlöndum, Þýzka-
landi og Svisslandi. Á hinn bóginn
hefir þróunin orðið með nokkuð
öðru móti í löndum skemmra á
■veg komnum. Þar hafa menn í
upphafi snúið sér að því að sjá
um að smábændur gætu orðið láns
aðnjótandi, og sums staðar, þar
■sem landbúnaður er aðalatvinnu
végur og í framför, svo sem í
sléttufylkjum Kanada, hrfir þró-
unin aðallegá orðið sú, að bæhd
úr liafa gert með. sér samtök .til.
framleiðslu, og þátttakendur ver
ið jafnt smábændur og stórbænd
ur. Þar hefir verið samstarf úm
sameiginlega solu, flokkun og
geymslu á framleiðslu búanna, og
einnig oft og, tíðum samstarf um
feaup á því, sem búin þurfa, svo
sem sáðkorni og vélum.
í ENN öðrum löndum kom til
sögunnar samvinnuhreyíing, þar
sem samstarf á sviði iðnaðar var
meginatriði. Þar hefir verið um
framleiðslufélög að ræða, þar sem
verkamennirnir voru aðaíeigendur
t. d. á Frakklandi, Ítalíu og í
smærri stíl í Bretlandi. í Banda
rikjunum hefir eit't þeirra sam-
vinnufyrirtækja, sem bezt hefir
iheppnazt, verið sala á olíu og benz
íni til bænda, og þar hafa einnig
verið gerJir athyglisverðlar til-
raunir á samvinnugrundlvelli um
aðstoð til lánveitinga í þágu há-
skólastúdenta og þeirra, sem
þuría hjálpar til heimilisstofnun
ar.
í næstum öllum löndum hafa
feomið til sögunnar einhvers konar
samvinnufyrirtæki, sem hafa get
að aðlagazt þeim skilyrðum, sem
fyrir hendi voru. Á siðari árum
hefir þróunin verið sérlega 'at-
hy glisverð í ýmsum greinum cam
vinnunnar í ýmsum nýlendum, t.
tl. í Vestur-Afríku, ríkjum Mal-
akkaskaga og viðar, og er í þess-
um löndum bæði um að ræða
félög neytenda og framleiðenda,
er í starfi sínu leggja áherzlu á
sameiginlegan markað landbúnað
arafurða, sameiginleg kaup nauð
synja o. s. frv.
REYNSLAN, sem fengizt hefir
um aðíögún samvinnuhrcyfingar-
innar lil breytilegra skiiyrða í
ýmsum Jöndum leiðir í Ijós svo
skýrt miá þau miklu fratntíðar
skilyrði, sem um cr að ræða, til
frekari þróunnar — einkanlega í
þeim lötMÍum sem skammt eru á
veg komin efnahagslega. En það
®ru viss grundvallaratriði, sem öll
samvinnufélög, er gera kröfu til
aðildar að hinni miklu alþjóða
samvinnuhreyfingu, verða að fall-
ast á sem grunn að starfi sínu.
í fyrsta lagi er það grund-
vallaratriði, að þátttaka fclags-
manna í fólagsmálum, sé al-
gerlega lýðræðisleg, þ, e. að sér-
hverjum félagsmanni sé tryggður
atkvæðisréttur á jafnræðisgru'nd
velli, án tillits til þess fjármagns,
sem hann hefir lagt í félag sitt,
og án tillits til þess hvor viðskipti
hans við félagið eru mikil eða lít-
il. I öðru lagi vinna öll sönn sam-
vinnufélög á grundvelli takmark
aðs endurgjalds þess fjármagns,
sem hann hefir lagt í félagið, þ,
e. hann fær ákveðna vexti, en
ekki breytilegt endurgjald af höf
uðstól miðað vig arð eða tekju
afgang. í þriðja lagi starfa Sarnv.-
félögin hvarvetna þar sem því
verður við komið á þeim grund
velli, að þátttakan í félagsskapn
um sé frjáls, þ. e. að hver nýr
umsækjandi um þátttöku í félags
skapnum eigi víst að verða að-
njótandi sömu réttinda og þeir,
sem fyrir eru.
Þessu grundvallaratriði er al-
gerlega hægt að fullnægja í fé-
lögum neytenda, sem mest gætir
innan hreyfingarinnar í Vestur-
Evrópulöndum. Því er ekki hægt
að fullnægja á sama hátt í félög
um framleiðenda, sem verða að
takmarka tölu starfandi félaga
með tilliti til fjáx-hagslegrar getu
og markaða þeirra, sem þau hafa
aðgang að.
í FLESTUM löndum er það
metnaðaralriði samvinnufélag-
anna, áð samíinnuhreyfingin sé al
gerlega óháð ríkinu eða nokkrum
öðrum félagsskap. En þeíta er ekki
alltaf gerlegt.-1 eínr;eðMöndiinum
er samvinnufélágsskapurinn háð'ur •
éftirliti og • aískiþtúm hins opin
bc-ra, og býr-þanriig við skílyroi,
tern' 7;-;)iuiucnn-.'T vestraénum
löndiim'. n yiidu algéflegá hafna.
I löndum, sem skamnit eru á veg
koniin, er riokkurt eftirlit af rík
isi-ns hálfu nauðsynlegt oft og tíð
um, einkanlega að því er varðar
lánveitingar og bankastarfsemi á
samvinnugrundvelli.
í vestrænum löndum, þar sem
samvinnuhreyfingin starfar á þeim
grundvclli, sem þegar hefir verið
drepið á, fjölgar félagsmönnum
stöðugt og viðskiptin aukast ár
frá ári, en eiga þó við vaxandi sam
keppni að ræða frá kaupmönnum
og einkanlega frá auðugum fram-
leiðslu- og verzlunarfélögum, sem
starfa á stórverzlunargrundvelli.
Hcr kemur m. a. til greina, að
lífskjör manna í mörgum löndum
hafa nijög batnað, mcnn hafa
meira fé handa milli, en heildár
kaup hjá samvinnufélögunum ekki
aukizt í hlutfalli þar við, vegna
þess að hið aukna fé, sem margir
hafa handa milli, fcr til kaupa á
öðrum vörum og þjónustu, en
samvinnufélögin hafa skipulagt sig
til að láta í té þrátt fyrir aukinn
fjöida félagsmanna er nokkm
minna af heildartekjum þeirra vár
ig til kaupa hjá samvinnufélögun
um en áður var.
Margir samvinnumenn hafa hug
leitt í seinni tíð, hvort ekki sc
nauðsynlegt, þegar félagslegt fram
tak verður æ viðtækara, að ríkis
stjórnir, í stað þess að stefna að
þjóðnýtingu, styðji samvinnufélög
in til þess að færa út kvíarnar á
sviði framleiðslu og þjónustu. En
yfirleitt eru samvinnumenn treg
ir til að leggja út í neitt, sem af
gæti leitt, að hreyfingin yrði háð
ríkisefirliti, og liallasf því yfír-
leitt að því, að heillavænlegast sé
að sætta sdg við þá þróun, þótt
hægari sé, sem þau hafa eigið fjár
hagslegt bolmagn til að efla og
gera vítækari.
AÐ lokum er það atriði hvort
samvinnufélögin eigi — eðæ eigi
ekki — að taka þátt i stjórnmálæ
legu starfi. Sums staðar hefir ver-
ið litið á það sem ófrávíkjanlegt
grundvallarskilyrði, að þau værm
ekki þátttaakndi í stjórnmálalegu
starfi, en í öðrum tUfellum — tií'
dæmis LBelgíu, hafa þau vaxið
upp í nánum lengslum við verka-
lýðsfélögin og . við verkalýðs- eða
jafnaðarmannaflokkana.
- í’héimirium eru vissulega skil-
ýrði fyrir margs konar samvinnu
og um 'fráb'rugðixar stefnur, eftir
þvá sem skilyrði eru i hverju landi,
en það er alveg augljóst, að um
allan heim er frámundan, að sam
vinnuhreyfingin eflist stórkosí-
lega, og að samvinnuhreyfingin
geti, framar öðru, bæt't lífskjör
manna og aukið fraxnleiðslu í lönd
unum, sem skammt eru á veg kom
in, en þar hefir samvinnuhreyfing
unni vaxið hraðast fiskur um
hrygg á síöari árum.

íslandsmeistararnir 1958.
Knattspyrna:
Hafnfirðingar féllu niður - KR-ingat
sigruðu íslandsmeistarana með 4-2
Á sunnudaginn háðu Fram og
Hafnarfjörður úrslilaleik um fall
sætið í 1. deild, en þessi lið voru
jöfn að stigum eftir mótiö. í ís-
landsmótmu gerðu þau jafntefli,
svo fyrirfram var búizt við jöfli-
um leik. En það fó? á aniwn veg.
Fram hafði algera yfirburði og
sigraði með sex mörkum gegn
cngu og tryggði sér því áfram
sæti í 1. deild, en Hafnarfjörður
fellur niðttr í aðra deild, eítir
tvö ár í 1. deild. Upp í 1. deiíd
í stað Hafnfi-ðinga færist Þrótt-:
ur, sem sigraði ísfirðinga nýlega
nte® 3-1 í úrslitaleiknum í 2.
deild'. — í 1. deild næsta ár leika
því Akranes og Keflavík, og
Reykjavíkurfélögin fjögur, Frani
KR, Valur og Þróttur.
Lokastaðan í íslandsmótinu
varð þessi;
1. Akranes
2. K. R.
3. Valur . .
4. Kaflavík
5. Fram
6. Hafnarfj.
0 21-9 9
0 12-3 .8
2 10-12 6
2 6-9 '3
3 8-12 2
3 7-19 2
v r I" rj -
II þátttáka á smmamióti Briáge-
sambaaclsins að Biíröst
Sumarmót í bridge var haldið að
Bifröst í B.orgarfirði dagaria 30.
og 31. ágúst s. 1. Mætt var spila
fólk frá Reykjavík, Akureyri, Borg
arnesi, Akranesi, Keflavík, Hafn
arfirði, Selfossi og Vestmanna-
eyjum.
Fyrri daginn var spiluð Ivímenn
ingskeppni og tólcu þátt í henni
58 pör. Spilað var í 4 riðlum og
voru veitt verðlaun efsta pari í
hverjum riðli. Ilæstu skor hlutu
þeir Ásbjörn Jónsson og Guðlaug
ur Guðnumdsson 194 stig.
'Ef.lu pörin í hverjum riðli voru
bessi;
Björn Pétursson og Ragnar
Halldórsson 182
D-riðill:
Áshjörn Jónsson og Guðlaugur
Guðmundsson 194
Seiani daginn var spiluð sveita-
keppni í hraðkeppnisformi. Tóku
: þátt í henni 22 sveitir og var spil'
að í 2 riðlum. Sigurvegari í keppn
inni varð sveit Ilalls Símonarson-
ar, lilaut 154 stig. Auk Halls voru
í sveitinni Símon Símonarson, Vil
hjálmur Sigurðsson og Þorgeir Sig
urðsson.
Röð næstu sveita varð sem hér
Olaiur Þcrr.temsson og Juiius
Guðmundsson
B-riðiIl:
Guðríður Guðmundsdóttir og
Sveinn Helgason 188
.C-riðáll: Ósk Kristjánsdóttir og
seg'jr:
2. Ásbjörri Jónsson
183 3. Hjalti Elíásson
4. Ása Jóhanrisdóltir
5. Björn Pétursson
50
140
137
133
Marinó Erlendssou
182:
Keppnisstjóri í báðum keppn-
uni Var Agnar Jörgensson.
(Frótt frá B. í.)
Þetta er í fimmla skipti, sem
Akurnesingar verða íslandsmeist-
arar í knattspyrnu og var liðið vel
að þeim sigri konxið, þar sem það
gerði aðeins eitt jafntefli í mótinu,
og vann hina leikina fjóra örugg-
lega. KR sýridi oft góð tilþrif, en
ekkLsama öryggi og Akranes, eins
og jafntefli liðsins við Ketlavík
ber með sér. Það voru óvænlustu
úrslitin í mótinu. Valur átti afar
misjafna leiki, en sótti sig er -á
mótið leið. Keflvíkingar komu á ó-
vart, og munu fáir hafa búizt við
því, að liðinu tækist að halda sæti
sínu í deildinni. En það gerði lið-
ið með sórna, og það sýndi mikla
framför í hverjum leik. Ótrúlegt
var hve Franx gekk illa og imi
afturför er að ræða hjá liðinu, en
eins og menn muna, lék Franx til
úrslita við Akurnesinga í íslands-
mótinu í fyrra. Hafnfixðingar urðu
að bíta í það súra epli að falla
niður. Við því er ekkert að segja,
þvi að liðið er einfaldlega ekki
nógu gott, og alltof misjafnt í
leikjum sínum.
KR sigrar Akranes.
Vegna jafnteflis KR við Kefla-
vík varð ekki af því, að KR og
Akranes léku til úrslita í íslands-
mótinu, eins og búizt hafði verið
við eftir jafnteiiisleik þessara
liða í mótinu. En á laugai-daginn
mættust þessi lið í leik, sem þó
getur á engann hátt staðizt neinn
samanburð við úrslitaleik í lands
móti. Akurnesingar lcomu til ieiks
ins sem íslendsmeistarar og á
þeim hvíldi því þungt að verja
lieiður sin, cn KR-ingar höfðu
engu að tapa, en allt að vinná.
Ef til vill rná segja, að leikurinn
hafi nokkuð ' einkennzt af þessu.
En það er skemm/.t að segja, að
í fyrri hálfleik sýndi KR. rnikla yfir
burði — lék andstæðingana sund-
ur og saman — og sennilega er sá
hálfleikur það bezta, sem íslenzkt
lið hefir sýnt í siunar. Enda fór
svo. að KR-ingar skoruðu fjögur
mörk gegn engu, og sýnir það bez:
hve leikur þeirra hefir verið góC-
ur, því að íslandsmeistararnir er .
■ekki léttir andstæðingar.
Bæði liðin voru skipuð sínun.
beztu mönnum, að því undar.
skildu að Þórólfur Beck vantað:
hjá RR. í stað hans lék Gunna."
Guðmannsson miðherja og hann
gerði þeirri stöðu svo góð sk.il, afj
unun var á að horfa. Gunnar van .,
fcikilega, og Akui-nesingar fundi.
aldrei vörn við leik hans. Aul:
þess hreif hann aðra sóknarleik
menn með sér, svo þeir í heilci
áttu allir góðan leik.
Fyi-sta mark leiksins var skorap
af Gunnari úr vítaspyrnu, sem Þói
lákur Þórðarson dæmdi réttileg,
vegna hendi ihjá Guðmundi Sig-
urðssyni, bakverði. Gunnar skor-
aði einnig annað rnark liðsins —•
með skalla — en litlu munaði at*
Jóni Leóssyni tækist að bjarga í.
línu. I-Iann spyrnti frá, en var
mjög innarlega í mar.kinu, og línv.
vörðurinn, Sigurður Ólafsson, ga:
■merki um, að knötturinn hefði far
ið inn fyrir línuna. Þriðja mark
ið verður Jón Léósson að skrifí..
á sinn reikning. Hann átti í höggL
við Örn Steinsen út við endamörL
og i stað þess að gera horn, reynd .
hann að leika á Örn með þeim aí
leiðingum, að Örn náði knettinun:.
og renndi honum fyrir opið marlc
ið til Ellerts Stíhram, sem skorað
örugglega. B'jórða mark KR skoi’’
aði Sveinn Jónsson eftir að miki
læti höfðu átt sér stað við rnarl:
Akurnesinga.
Akurnesingar vakna.
í síðara hálfleik breyttist leil •
urinn mjög og nú voru það Alcui
nesingar, sem náðu frumkvæðini
án þess þó að veruleg hætta skap
aðist við KR-markið. KR-ingar
geta sjálfum sér um kennt. Þen
breyttu þeirri leikaðferð, sem get’
izt halði svo vel í fyrra hálfleik
Sveinn Jónsson lék sem fjórð
framvörðurinn mest allan hálfleil :
inn, en það sem meira skiptl var
að Gunnar Guðmannsson tók sé;
langa „pásu“ á kantinum, en vit
það var sóknin miklu kraftminni
cn lagaðist mjög síðast í leiknun
er Gunnar fór á sinn rétta stað.
Alcurnesingar náðu tveimu
mörkum í þessum hálfleik, bæð;.
vegna mistaka Heimis, mai'k
manns, sem að öðru leyti átti góf
an lcik. Fyrra markið skoraði Hal
dór Sigubjörnsson (Donni) ú
stöðu, sem varla er möguleiki ac
skora úi', en Heimir gleymdi sé::
og lokaði ekki markinu. í scinm
skiptið spyrnti Þórður Jónsson a'c
markinu. Heimir sló knöttinri nið
ur og íéll sjálfur. Tveir Akurnes
ingar og Hörður Felixson sóttx
að knettinum og virtist sem Hörc
ur myndi spyrna frá, er Heimir
sem var hálfrisinn upp, sló knött
inn i eigið mark. Fleiri mörk vorx
ékki skoruð í þessum hálfleik
lauk leiknum því með sigri KR 4-i
og geta menn því enn velt því fyi
ir sér hvert sé bezta knattspyi'n:
liðið á íslandi.
Auk Gunnars áttu þrír aðri
B ramhald á 8. sí3u