Tíminn - 30.09.1958, Síða 5

TÍMINN, þriðjudaginn 30. septcmber 1958.
u
Desmond Flanagan:
Guðbrandur Magnússon:
Einn af þingmönnum lávarða-
deildarinnar sagði fyrir nokkr-
um árum í þingræðu, að þróun
samvinnufélagsskaparins á Bret
landi hefði ekki orðið sú, sem
reyndin sýndi, ef hann hefði
ekki bætt úr brýnum þörfum
þjóðfélagsins og bætt kjör al-
menningg. Samvinnuhreyfingin
á Bretlandi er nú þróttmikill, og
enn vaxandi, félagsskapur.
Frcmst í fylkingu eru þar neyt-
endasamvinnufélögin, eins og
eðlilegt er í m.iklu iðnaðarlaudi.
Þeim nátengd eru önnur sam-
vinnufélög, sem fylgja þeirrt
stefnu, sem snemma var tak-
niörkuð, til aukinnar og bættr-
ar framleiðslu á samvinnugrund
velli.
Samvinna á sviði landbúnaðar
hefir orðið æ víðtækari eftir
styrjöldina með þeim árangri, að
bændum hefir orðið til mikilla
jiagsbóta. Stofnuð hafa verið m.a.
Sámvinnubyggingafélög, sem ann-
ast efniskaup og greiða á annan
hátt fyrir því, að menn geti byggt
sjálfir. Sú þróun á sór ekki lang-
an aldur, en slíkum fólögum fer
æ fjölgandi. Á síðari árum hefir
ihagur almcnnings batnað, miklar
framfarir hafa orðið og umbæt-
ur á sviði fólagsmála, og sam-
iímis hefir s'amvinnuhreyfingunni
vaxið fiskur um hrygg, og stað-
izt harða samkeppni. — Neytenda
samvinnufélögin cru brezk að
uppruna. Fólagið sem stofnað var
í Rochdale 1844 er almennt talið
fyrirmynd slíks félagsskapar. Fé-
lagar í neytendasamvinnufélögun-
um voru í árslok 1955 yfir 11,7
milljónir og munu nú vera yfir
12 milljónir talsins, en tala þeirra
var í byrjun aldarinnar 2 milljón-
ir og 1925 tæplega 5 milljónir,
og á styrjaldartímanum um 9
miljjónir, s;em voru handihafar
matvælaskömmtunar fvrir yfir 11
millj. Þetta var á þeim tima, er
tfjöidi karla og kvenna var að
heiman vegna styrjaldarinnar. Frá
styrjaldarlokum hefir félagatalan
aukizt um 2,5 milljónir.
Men'n ganga í giamvinnufélög
af ýmsum ástæðum, vegna þeirra
tækifæra, sem þau bjóða til spari
fjársöfnunar, til hagkvæmra við-
skipta, vegna verndarinnar, sem
þau veita neytcndum, vegna trúar
þeirra á samvinnuhugsjónina, og
af ýmsum öðrum ástæðum, sem
ekki verða taldar, en allar sanna
traust manna á samvinnufélags-
skapnum.
Fyrsti þáttur í þróun neytenda
samvinnufélagsskapar er stofnun
pg rekstur smásöluverzlana. Yfir
900 siik félög starfrækja 27.500
Varzlan'ír, iþeirria meðal 375, er
starfa í mörgum deildum. Sam-
vinnubúðir eru í öllum borgum
og bæjum og mörgum hinna
Btæjrri þorpa landsins. Þörfum
jnjög afskekktra hóraða er sinnt
með því að starfrækja 4000 hreyf
ánlegar sölubúðir, þ. e. með því
að senda' bifreiðar sérstaklega út-
búnar með margs konar varning
til þessara hcraða, samkvæmt á-
íétlun. 'íyrirfram skipulagðri.
Það eru nú allmörg ár siðan ný
neytendafélög hafa komið til sög-
unnar, og stafar það af því, að
þróunin hefir orðið sú, að félög-
in stofnuðu æ fleiri úíibú. Það
tfyrirkomulgg hefir reynzt lient-
ugt í æ harðari samkeppni við
stórfjTÍrtæki, sem starfrækja
keðjuverzlanir um land allt. Ár-
ið 1955 nam velta neytendafélag-
anna 843 millj. stpd, þar af mat-
væli 630 millj.
Áætlað er, að 12—15% verzlun
ar með öll matvæli í landinu sé
í höndum samvinnufélaga, 8%
Verzlunar imeð .aðra verzlunaiiv
vöru. Ef teknar oru sumar ein-
stakar afurða- eða vörutegundir
er hlutfallstalan miklu hærri.
^órstatolega rná benda á mjólk
og mjólkurafurðir. Leiðlogar sam-
vinnumanna skildu snemma nauð
syn þess, að þörf var að aitka nær
ingargildi mjólkur og fara hrein-
lega með hana og koma nútíma
iskipulagi á mjólkurmálin. Eftir
tfj'rri beimssty'rjöld komst þar
skriður á. Iiafizt var handa um
ingin á Bretlandi Hugleiöing um lantelgisniálið
Höfundur þessarar greinar er bókavörður
Samvinnubandalagsins á Bretlandi
umbætur. Um einn þriðji allrar
mjólkurframleiðslu og dreifing er
nú í höndum samvinnufélaganna,
— í sumum borgum annast sam-
vinnufélögin 70% allrar mjólkur.
Samvinnufélagsskapurinn er nú
meira en aldar gamall, en innan
vébanda hans hefir engin stöðnun
átf sér stað, heldur jafnan og
enn í dag ríkt sá andi, að taka
Vel öllum nýjlum hugmyndum,
sem að gagni mætti koma, ekki
sízt á slðari tímum, að því er
varðar sölu og dreifing|u o. fl.
M. !a. hafa víða verið stofnaðar
sjálfsölu- eða kjörbúðir.
Ef tekið er landið í heild er
meðal árssala á einstakling í fé-
lögunum 71 stpd. (1955). Skýrsl-
ur margra félaga, jafnt í smáum
félögum sem stórum, sýna off
furðu háa sölu á einstakling. Og
•sum neytendafélögin eru mjög.
fjölmenn. í 14 félögum eru fé-
lagsmenn yfir 100.000, en í Lund-
úna neytendafélaginu eru félags
menn 1.214.000. Neytendafélögin
í borgum Bretlands bjóða félags-
mönnum fjölbreyttari og viðtæk-
ari þjónustu en neytendafélóg í
nokkru öðru landi. Auk matvæla
hafa þau á boðstólum fatnað, skó
fatnað, húsgögn, búsáhöld og
hvað eina sem einstaklingar og
heimili hafa þörf fyrir. Allri þess
ari þjónustu er tengd fyrirgreiðsla
á ýmsan hátt, svo sem með ör-
uggu afborganakerfi, en matvæli
verða að staðgreiðast.
í lyfjabúðum og sjóntækja-
deildum neytendafélaganna er af-
greitt samfcvæmt lyfseðilum og
vottorðum lækna og sérfræðinga
lyf, gleraugu o. fl. Starfræktar
eru efnalaugar, þvottahús, hár-
greiðslustofúr, fótaaðgerðarstofur,
ferðaskrifstofur, og fleira. Loks
eru félagsmenn sameiginlega
tryggðir.
Samvinnutryggingaféilagið ann-
ast hvers konar tryggingar og er
eitt mesta tryggingafélag lands-
ins. Eitt stærsta byggingafélag
landsins' er samvinnufélag (The
Co-operative Permanent Building
Soeiety), er lánar félagsmönnum
fé til húsasmíða. Um allt land, í
öllum félögunum, stórum og smá-
um gilda þær reglur, að einstak-
lingur í hvaða félagi sem er nýt-
ur sömu hlunninda og heima
fyrir, ef hann þarf að leita til
stóru félaganna, sem hafa meira
úrval.
Á Bretlandi er samvinnufélags
s'kapur ekki háður stjórn neinn-
ar opinberrar stjórnardeildar. Fé-
lagsmenn annast sjálfir stjórn og
eftirlit. Hver félagsmaður ræður
yfir einu atkvæði og stjórnir félag
anna kosnar á félagsfunduim.
Stjórn félags ræður því næst for-
stjóra og starfsmenn. Samvinnu-
félögin njóta viðurkenningar og
verndar laga, að aflokinni skrá-
setningu og fullnægingu laga-
ákvæða.
Samvinnuhreyfingin fær fé til
framkvæmda frá félags'mönnum
samvinnufélaganna. Hún hefir
aldrei fengið stuðning með opin-
berum fjárframlögum eða frá
einkaframtaksstofnunum eða ein-
staklingum. Hlutafé nemur 210
millj. stpd. og enginn félagsmað-
ur má eiga meira en 500 í hlutum.
Lánsfé (loan capital) nemur 50
millj. stpd. Brezku samvinnufé-
lögin hafa ekki lagt stund á að
safna miklu fé í sjóði, eins og
samvinnufclögin víða erlendis, til
þes's að verja fé úr til framfara
og umbóta, en arður, scm nam 44
millj. stpd. s. 1. ár cr færður á
reikning eiganda, að ósk hans, eða
í innstæðu hans í Sanwinnuspari-
sjóðnum. Þetta fé sitt geta félags-
menn fengið eftir þörfurn, en fé-
lögin starfa þannig ekki eingöngu
sem viðskiptafélög, heldur og sem
bankar í almennings þágu.
Heildsölusamvinnufélögin á
Englandi og Skotlandi hafa verið
sterkur bakhjarl samvinnufélag-
anna. Þau hafa annazt kaup fyrir
þau í stórum stíl og annazt margs
konar framleiðslu fyrir þau. Velta
Heildsölu-samvinnufclagsins (Co-
operative Wholesale Society) 1955
eigin framleiðsla nam að verð-
mæti 135 millj. stpd. Sölur skozka
Heildsölusamvinnufólagsins námu
83 millj. stpd. 1955 og framleiðsla
þess nam 27 millj. stpd. eða verð-
mæti.
Báðar þessar félagsstofnanir
hafa sína banka og taka við fé frá
samvinnufólögunum til varðveizlu.
Þrjátíu og tvö samvinnufélög
starfa á þeim grundvelli, að verka
mennirnir leggja fram arð sinn
sem rekstrarfé og taka þátt í
starfi félaganna. Þessi félög vinna
að prontun, framieiðslu á fatnaði
og skófatnaði o. tfl. Ársvelta þeii-ra
nemur 5—6 millj. stpd. og neyt-
endasamvinnufélög sjá þeim fyrir
markaði.
Samvinnubandalagið (The Co-
operative Union cr taugakerfi
samvinnufélaganna, ef svo niætti
isegja, en annast ekki viðskipti.
Þing þess' sækja fulltrúar félag-
anna til þess að ræða áhugamál
og sameiginlega stefnu. Það ann-
ast og skipuagningu nýrra félaga
og er þeim öllum, gömlum og nýj
um, eil leiðbeiningar. Bandalagið
getur ekki neytt neitt samvinnufé-
lag til þess að fylgja stefnu sinni,
en er þrátt fyrir það mjög áhrifa-
mikið. Bandalagið hefir margs
konar leiðbeiningaslarfsemi með
höndum og annast margs- konar
þjónustu í þágu félagsmanna í
samvinnufólögunum.
Skipulagning mentunar og
fræðslustarfsemi er eitt af hlut-
verkum bandalagsins, ekki aðeins
fyrir í'élagsmenn almennt, heldur
og 'fyrir starfslið félaganna allt
og leiðtoga þoirra. í Stanford
College Sanwinnuháskólanum,
eru 100 nemendur árlega, scm búa
þar í heimavist. Árlega eru ein-
hverjir nemendur í skólantim frá
öðrurn löndum. Námskeið eru hald
in þar á sumrin og raunar viða um
landið. Auk þjálfunar starfsliðs og
yfirmanna þess, og víðtækrar
fræðslu um samvinnumál, og fé-
lags- og menningarmál yfirleitt,
Þá eru urn 70.000 félagar i sam-
vinnu-gildis-bræðraíélögunum (co
operative guiids), en slík aukafé-
lög og deildir eru í öllum stærri
félögunum. Þar safnast saman á-
hugamenn til málfunda um sam-
vinnumál og hafa félög þessi
rey.nst eins konar skólar í málflutn
ingi og mælskulist.
Endurreisn samvinnu
á sviði landbúnaðar.
Skömmu fyrir síðari heimsstyrj-
öldina var stofnað til samtaka inn-
an vébanda samvinnuhreyfingar-
innar um land allt til endurvakn-
ingar umgmennastarfsemi. Þátttak
endur í þessari .hreyfingu eru þeg-
ar yfir 20.000. Starfað er í þremur
aldursflokkum, frá 6—20 ára ald-
urs. Höfuðstöðvar ungmennahreyf-
ingarinnar eru þrjár og þar lögð
áherzla á að kynna samvinnuhreyf
inguna, mark hennar og starfsemi,
ekki með 1'o‘rmlegri kennslu, held
ur með viðræðum, kvikmyndum o.
s. frv., og auk þess er stofnun, sém
vinnur að þv.í að brúa bilið milli.
ungmennafélaganna og gildis-
bræðrafélaganna.
Samv.inna á sviði landbúnaðar
hefir aukizt mjög eftir styrjöldina.
Tala einstaklinga í landbúnaðar-
samvinnufclögunum hefir aukizt
um 120.000 frá 1945. Sala til félags
manna nam 67 millj, stpd. 1955,
en var 15 millj. fyrir tíu árum, en
sala afurða 71 millj. og var 18
millj. fyrir 10 árum. Þá er tiltölu
lega nýkomið til sögunnar Lands-
samband landbúnaðarsamvinnufé-
laganna, til að samræma og sam-
tengja strfsemi þeirr. Þett sam-
band Cenlral Co-operative Organ-
isatiön) hefir mikilvæg tengsl við
bændur sem kaupandi og seljandi
og má í rauninni sogja, að stofn-
I.
Hinn 1. september var aðalfrótt
in í stærsta blaðinu hór, Seatitle
Times, um útfærslu íslenzku land
helginnar fyrirsögnin, me'ð rauðu
letri, yfir þvera fyrstu síðu, og
mun það í fyrsta sinn scm ísland
'hefir komið við sögu með þéssum
hætti og á þessum stað. Alla dag
ana síðan hefir þetta sam.a blað
haft fregnir að flvtja af þessu máli
allar eru þær hlutlausar og segja
aðeins frá staðreyndum. Jafnvel
fregnin itm hvernig skylmst var
með bib'líutilvitnunum, las maður
sér til ánægju í þessu umgetna
blaði!
Annars liggur landið hér í þess
um máhim þannig, að kunnugir
ætla, að Washingtonríkig yrði á
móti 12 milna landhelgi, en öll
strandlengjan að öðru leyti norðan
frá Alaska og suður til Californíu
yrðu meðmælt henni. Hér í Wash
ingtonfylkinu er 60% af laxveiðun
um innan þessara marka, en þær
gefa af sér mest verðmætið, þótt
veiðimagn kunni að vera meira á
öðrulm fiskitegundum.
Annars er ekkert undarlegt',
]>ótt lífið sjálft uggi að sér, hvað
ofveiði snertir, fyrr hjá okkur ís-
lendingum en öðrum, og kemur
þar margt til.
Ber það' fyrst til, hvað fiskiauð-
legðin var enn mikil, loksins þeg
ar við, líka fátæka nýlenduþjóðin
risum á legg og þurftum ckki fram
ar undir högg að sækja um snærið!
En þetta skeður um líkt leyti og
togarar fara að sækja á íslands-
mið! Búið var að tryggja þeim
aðgöngumiða á fremsta bekk! Hefi
ég áður lýst, hvílík undur afla-
uppgripin voru fyrst í stað hjá
þessum veiðiskipum, en nú er af
sú tið, og tekið að ræða um treg-
fiski — einnig hér. Landhelgin
skyndi vera 3 sjómílur — og var
það á pappimum.
Aðeins einu skipi var ætlað að
verja alla- þessa vogskornu strand
lengju. Við sem munum þessa tíma
vitum hversu værukær varzlan ein-
att var. Menn óraði ekki fyrir því
þá, hvilikt lifsskilyrði varzlan var
fiskistofninum. Enda var sóknin
mikil í landhelgina; þar fór megin
hryguingin fra,m og þar hélt sig
jafnframt verðmætasti aflinn.
Við munum einnig hversu órag-
unin sé „mesti bóndi Bretlands“.
Neytenda og heildsölu- og smásölu
samvinnufélögin stunda og beint
búskap og nemur verðmæti árlegr-
ar framieiðslti þeirra 4 millj. stpd.
árlega.
Byggingafélög, 160 talsins, er
koma upp húsum fyrir fclagsmenn,
hafa komið til sögunnar eftir styrj-
öldina. Þá hafa 49 samvinnufélög
fiskimanna sínu sérstaka lilutverki
að gegna. Þessi félög annast verk-
un og söiu á fiski að verðmæti
500.000 stpd. árlega, og selja fé-
lagsmönnum veiðarfæri, vclar,
fatnað og annað, koma upp báta-
skýlum, o. s. frv. Sums staðar
mtmdi smábátaútgerð haía lagzt
niður, ef ekki væri vegna þessara
félnga. Eitt aðalfélag lengir sam-
an starfsemi þessara félaga The
Fisherman’s Orgnisation Society)
og' loks er samvinnufélag til vá-
t.ryggingar fiskibáta.
Þrt fer fjarri, að samvinnu-
á Bretlandi telji, að þeim árangri
hafi verið náð, sem æskilegt og
nauðsyniegt væri. Þeir eru óvægir
sjalfsgagnrýnendur, og gera sér
fyllilega ljóst hve vel þeir verða
að vera á verði vegna harðrar sam-
keppni kaupsýslumanna og keðju-
verzlana, sem leggja sérstaka
stund á sölu sérstakra vörulegunda
og hafa náð miklum viðskiptum
meö dugnaði og viðskiptatækni, og
náð stexikri aðstöðu að því er’ varð-
ar sölu á ýmsum vörutegundum
öðrum en matvælum. Árið 1955
var stofnuð sérstök nefnd sam-
vinnumanna til endurskoðunar í
umbótaskyni á framleiðslu og söiu
á samvinnugrundvelli. Formaður
hennax er fyrrverandi fjármála-
ráðberra.
ir og ágengir þeir voru togararn-
ir — og oftast nægði þeim a?
breiða yfir nafn og númer.
Þegar síðan landhelgisgæzlar.
var aukin og við sjálfir vorum
farnir að eignast togara, kom 1
ljós, að ekki aðeins erlendir togar
ar heldúr einnig innlendir, höfði
komið sér upp njósnakerfi un:
ferðir strandgæzluskipanna.
Lífið sjálft — fiskistofninn —
á mikig inni hjá sægörpum tþeim
ög útgerðarmönnum sem stundat
hafa bolnvörpuveiðar við ísland
og ger-zt hafa brotlegir gagnvart
þeirri örmjóu ræmu, sem friðhelg
skyldi fyrir þeim, hvort s'em yfir
þá kann að hafa gengið dónnu
eða ekki! Þetta sanna staðreyndirr.
ar um land'helgisbrotin, en þai
hafa fæst komist á skrár, sem al
kunnugt er.
II.
Nú hafa brezkar hagskýrslu:
sannað að aflaföng brezkra togara
miðað við togtíma, hafa aukizt vit
ísland siðan flóar og firðir vori
fri'ðaðir og landhelgin öll síðar;
Víkkuð um eina sjómílu. Mætti þv
ætla að enn ykjust aflaföngin vit
viðbótar-útfærsluna, þótt heimatog
urunum verði leyfð þar veiði —
með takmörkunum. Enda er þettr
merkileg, fræðileg tilraun, og
skyldu aflaskýrslm- — einnig á
íslandi gerðar með sömu ná
kvæmni eins og hinar brezku. Oí
skapa alþjóðasamtök þá vonand
aðhald um þetta atriði, hver sen~
í hlut á.
Verði reyndin þessi, að afla-
brögð brezkra togara, þegar eðli
lega er um liðið, halda áfram ac
aukast, við útfærslu og aukna .
vörslu íslenzkrar landhelgi, gæl
þar að komið, að heimatogurunun:
yrði heldur eigi leyfð veiði innar
friðunarsvæðisins — og mund
enn verða stígandi í kvæðinu, aflc
brögðin batna fyrir alla!
III.
Það eru ekki mörg ár síðar.
þrátt fyrir framfaj-irnar í sjávar
útveginum, að ef þorskurinn hél-■■
sig ekki við botninn og síldin ót
ekki á yfirborði, að þá væru afla
menn úrræðalausir.
Nú hefir þetta breytzt við „ber.
málsmæla“ og „ratsjár", þannig ac
nú þurfa veiðimenn ekki frama:
að renna blint í sjó! En að' sam.
skapi eykst hættan á ofveiði.
Við sem lifum á þessari háska
legu framfaraöld höfum eins o.:
eignast „fjöreggin" með ýmisleg
um hætti. Gleggst er þetta hvaí
atom og vetnisorkuna áhrærir.
Enda hefir hun kennt jafnveT.
ágengustu ofjörlum samfclagsin;
að þar þurfi nú að fara með gát,
En sama gegnir um „gróðurríkin'
á láði og legi. Við vitum hvernij'
fór um gróðurríkið víða um heiœ
meðan rányrkja nvar skefjalaus.
Og hvernig mundum við stödd
dag ef ekki væi’i komin til kunn
áttan að vinna handa gróðurmok'.
inni og jurtunúm „fæðu“ úr an
rúmsloftinu — samhliða því a::
okkur fer sífjölgandi sem í sveit;
okkar andlitis skulum okka;.-
brauðs neyta!
Enginn slík úrræði eru enn fun;.
in fyrir lífið í heimshöfunum. Þai*
er enn að verði skefjalaus rányrkj ;..
— að undanskyldri svokallaðr,
„landhelgi“, sem við erum ekki éý
eitt sáttir um hvað þurfi að verí
breið!
Hvað ísland snertir er landhelg
in ekki lengur óvarin. Varðskipun
hefir fjölgað og flugtæknin kornii;
hér til liðs, svo veiðiþjófar skoða
nú huga sinn áður en þeir afráð,:
að virða hana að vettugi, en síð
asta útfærslan er skuld þeirra viS
náttúruna og lífið sjálft, og‘ þá:
jafnframt þá skammsýni núlifand
kynslóðar, sem elcki virMst haf«
áttað sig á því, að fiskveiðiiami
lielgi lilýtur að þurfa að auka mer
hliðsjón af framförum í veií
ta:kni.
Seattle, 9. sept. 1958.
Gúðbrandur Magnússon ,