Tíminn - 19.03.1960, Qupperneq 9

iXM IN N, laugardaginn 19. marz 1960.
9
☆
í fyrradag, 17. marz, voru
liðin 200 ár síðan Bjarni Páls-
son tók við landlæknisembætti
í íslandi við stofnun þess. Er
það upphaf læknaskipunar á
íslandi og með því hófst bar-
"átta fyrir skipun lækna í á-
kveðin héruð. Bjarni Pálsson
er einn hinn merkasti fram-
faramaður íslendinga á 18. j
öld. Um Bjarna Pálsson segja j
þeir svo, Páll Eggert Ólason,
og dr. Þorkell Jóhannesson í
Sögu íslendinga, sjötta bindi,
er fjallar um tímabilið frá
1701 til 1770:
Bjarni Pálsson var fæddur að
Upsum á Upsaströnd við Eyjafjörð
12. maí 1719. Foreldrar hans voru.
Páll prestur Bjarnason og kona'
hahs, Sigríður Ásmundsdóttir. Var
Bjarni albróðir Gunnars skóla-
meistara Pálssonar, er nokkuð hef-
ur verið frá sagt hér að framan.
Þau Páll prestur og kona hans
áttu alls 16 börn, og var Bjarni 12.
barn þeirra. Föður sinn missti
Bjarni, er hann var 12 vetra, og
fór hann þá til dvalar til föður-
bróður síns, séra Guðmundar
Bjarnasonar á Stað í Hrútafirði.
Kenndi hann honum undir skóla,
en í Hólaskóla kom hann haustið
1734, 15 vetra að aldri. Sigríður,
Þegar iæknislistin var í því fólgin
aö þekkja grös og áhrif þeirra
móðir Bjarna, var hin mesta merk-1
iskona, skörungur til allra starfa
og umsjár, enda þurfti þess með,1
er hún átti fyrir stóru heimili að
sjá, og sum börnin ung, er maður
hennar féll frá. Tókst henni að
koma börnum slnum öllum til
manns, þótt efni væru jafnan lítil.
Synir hennar, er til aldurs komust,
gengu allir í skóla og tveir þeirra,
Gunnar og Bjarni, luku háskóla-
námi. Má ætla að hér hafi alls við
þurft, enda er í frásögur fært, að
er maður nokkur mikils háttar
leitaði vegna vinar síns eiginorðs
við eina af daétrum Sigríðar, skildi
hún það til, að hann útvegaði ein-
um sona sinna skólaölmusu á Hól-
um, ef þau ráð ætti að takast og
fór það svo fram. Að liðnu náðar-
Tvær aldir liðnar frá því að Bjarni Pálsson
tók vi« embætti landlæknis, 17. marz 1960
ári sínu að Upsum fluttist Sigríður
að Karlsá í Svarfaðardal og bjó
þar 12 ár en þaðan að Höfða á
Höfðaströnd. Fyrsta sumarið eftir
að Bjarni kom í Hólaskóla, dvald-
ist hann vestur á Stað hjá móður-
bróður sínum, en að liðnum öðr-
um skólavetri fór hann heim til
móður sinnar og gerðist fyrirvinna
hennar, fyrst að Karlsá og síðan
að Höfða. „Þótti henni mikið vænt
um son sinn, er hann var mjög
eftir hennar geði, ráðgerða-, fram-
kvæmda- og útréttingasamur, samt
frískur og öruggur til lands og sjáv
ar; var hann á sumrum formaður
fyrir hákalla- og fiskibáti hennar,
því bæði Karlsá og Höfði liggja
fyrir þeim útvegum", segir Sveinn
Pálsson í ævisögu Bjarna. Var þá
að vonum, að heldur sæktist seint
skólanámið, enda var skólinn á
þessum áram í litlum blóma hjá
þeim Sigurði Vigfússyni skóla-
meistara og Þóroddi heyrara Þórð-
arsyni og stóð oftast drjúgum
skemur en vera átti vetur hvern.
Kvað svo rammt gð brekum pilta
við Sigurð skólameistara, að þeir
léku sér að því að láta hann stagl-
ast á sömu lexíunni í viku eða
lengur, án þess hann áttaði sig á
því sjálfur, og fleiri glettur gerðu
þeir honum, er ekki miðuðu að
því að flýta kennslunni. Þannig
urður frægar mjög á þessum árum
svokallaðar lekalíberatíónir (frí),
er þannig voru til komnar, að þeg-
ar piltar þóttust vant við látnir,
báru þeir vatn í fötum inn í skóla-
stofuna og helltu því þar á gólfið
snemma á morgnnana, en er skóla-
meistari kom á fætur og sá merk-
in eftir „lekann“ um nóttina, er
sagt, honum yrði að orði: „|>að er
slétt af so gú óforsvanlegt að láta
góðra manna börn sitja í slíku
i hrosshúsi.“ Komst fyrst skriður á
nám Bjarna er Gunnar bróðir hans
var skólameistari orðinn, og lauk
hann loks prófi vorið 1745, eftir
11 ára nám, 26 ára gamall.
Þessi námsferill Bjarna mætti
þykja til þess benda, að hann hefði
verið í meira lagði áhugalítill við
nám sitt og betur fallinn til vinnu
en lærdóms. En raunar var hann
ágætlega greindur, fjörmikill að
eðlisfari og kappgjarn, er því var
að skipta, og duglegur námsmaður,
eins og skjótt kom i ljós, þegar
nýtt lag komst á kennslu í skólan-
um, og eigi síður er hann kom til
háskólans og tók að fást við þau
fræði er hann var mest hneigður
til, náttúrufræði og lækningar.
Áhugi hans á slíkum efnum kom
þegar fram á skólaárum hans á
! Hólum. Byrjaði hann þar að fást
j við lækningar, en á þeim tímum
| var læknislistin, ekki sízt hjá
ólærðum mönnum, mjög í þvi fólg
| in að þekkja ýmis grös og áhrif
lÆirra gegn kvillum og sóttum. í
ævisögu hans segir, að ekki feng-
ist hann við blóðtökur fyrr en
seinasta vetur sinn í skóla, en
„fæstir skólasveinar gáfu um því-
líkar lækningar", hafa líklega ekki
treyst skólabróður sínum meira
en svo til áhættusamra aðgerða.
Þegar Bjarni hafði lokið námi
í Hólaskóla 1745, dvaldist hann ár-
langt hjá móður sinni í Höfða. Þar
bjó þá í sambýli við hana Hjálmar
Erlendsson, er kvæntur var Fil-
ippíu, systur Bjarna. Hjálmar
fékkst við lækningar og þótti hepp
inn læknir, og var sú list ættgeng,
því að afi hans er í manntalinu
1703 kallaður „medieus et artifex“.
Hafði Hjálmar í höndum lækninga
bækur nol'krar á latínu, er hann
hafði eignazt eftir Þorlák Markús-
son stúdent, er lengi bjó á Sjávar-
borg og var talinn allvel að sér
um lækningar (d. 1736). Þetta ár
fékkst Bjarni talsvert við lækn-
ingar og neytti þá jöfnum hönd-
um bíldsins og meðala, er til náð-
ist. Var hann nú ákveðinn í því,
sem efalaust hefur þá lengi verið
draumur hans, að ráðast til utan-
farar og leita sér menntunar í lækn
isfræði. Sigldi hann haustið 1746
til náms í háskólanum, sama haust
sem Eggert Ólafsson, eins og fyrr
er ritað.
Bjarni var skráður í stúdenta-
tölu háskólans 8. desember 1947.
Tók hann nú að stunda læknis-
| fræði, náttúrusögu og grasafræði.
! Kennarar hans í læknisfræði voru
Detharding og Buehwald, í stærð-
fræði og stjörnufræði Ziegenbalg
og Chr. Horrebow. Buchwald
kenndi honuln og undirstöðu í
grasafræði, en á hana lagði Bjarni
(Framhald á 15 síða).
.•aiEiHjaraiaiajHiHJHiBiaiHiafEiHiEiaiEJHiHiEiBjaiaiBiaiHiBiHJHJHiaiaiBiaiHiHiBiaiEJHJHiBiEfaiEiEiraiBiHiHJHiaiarararajHjaiHjaiHiaiHiHrEjaiHJEfaiaiHiEiaiHiaiaiBiarEiBiBiaiaiHjaiEfBjHiai
ætli það hafi ekki verið það sem
kom Evu af stað.
Frjálsræði eða laun
Jónas Guðmundsson, for-
maSur Bláa bandsins. gaf
eftirfarandi svör:
1) — Ég svara spurningunni
játandi. Ég álít, að það sé skársta
fyrirkomulagið sem um er að
ræða, að láta ríkið sjá um verzl
unina, þegar selja skal sterka
drykki eða áfengi yfirleitt. Þarf
ekki að rökstyðja það frekar.
2) Við höfum nú haft reynslu
af því að banna áfengissölu í sam
komuhúsum og veitingastöðum um
langan tíma. Sú reynsla er ekki
góð. Og sannleikurinn er sá, að
náttúrlega lærir þjóðin aldrei að
umgangast áfengi á svipaðan hátt
og aðrar þjóðir, ef hún á þess
aldrei ko-st á opinberum samkomu
stöðum. Þess vegna held ég, að
það sé heldur til bóta, þegar á
allt er litið, að leyfa áfengissölu
í samkomuhúsum og veitingastöð
um, enda sé þess þá gætt eins og
annars staðar, að þeim mönnum,
sem hafa ekki hemil á sjálfum
sér, sé fljótlega vísað út af þess
um stöðum. Við það batnar um-
gengni á samkomustöðunum enda
eiga slfkir menn ekki að vera
þar.
3) Ég álít að drykkjuskapur
mundi aukast, að minnsta kosti
fyrst um sinn, ef sterkt öl væri
á boðstólum, en ekki er ég viss
um, að það yrði í reyndinni til
hins verra þegar á allt er
litíð. Nú eiga menn þess ekki
kost að drekka annað en sterka
drykki. Ölið aftur á móti er ekki
sterkur drykkur, og því ekki lík-
legt, að þegar frá líði og þjóðin
lærði að umgangast þessa tegund
áfengis, mundi drykkjuskapurinn
ekkert vaxa við það.
4) Ég held, að það sem helzt
er því til fyrirstöðu, að íslending-
ar geta ekki umgengizt áfengi á
sviþaðan hátt og aðrar þjóðir, sem
búa Við frjálsan áfengismarkað, sé
það, að þeir hafa ekki haft tæki-
færi til að umgangast áfengi á
sama hátt og aðrar þjóðir. Við
höfðum hér lengi algjört bann,
til dæmis sú kynslóð, sem ég til-
heyr'i, og nú er um sextugt, hún
ólst upp við bannið. Ég er sann-
færður um, að það hefur verið
gott fyrir okkur að hafa ekki á-
fengi, en við lærðum náttúrlega
ekkert að umgangast það með
þeim hætti. Ég held að bann gæti
verið það bezta, ef hægt væri að
framfylgja því svo strangt, að tek
ið væri fyrir allt brugg og allt
smygl. En það þarf miklu sterk-
ari löggæzlu og eftirlit til að það
megi verða, heldur en við höfum
nokkurn tíma haft eða getum haft.
Því þó við séum löghlýðin þjóð
aff vissu marki, þá erum við það
ekki, ef okkur finnst gengið á
það, sem við köllum okkar frjáls-
ræði. Ég held þess vegna, að á-
stæðan fyrir því, að íslendingar
umgangist áfengi með grófara
hætti en ýmsar aðrar þjóðir, sé
sú, að við höfum ekki haft tæki-
færi til að umgangast það á sama
hátt og aðrar þjóðir hafa alizt
upp vjð.
5) Ég held að ríkjandi hömlur
dragi ekki úr drykkjuskap. Þó er
erfitt að svara þessu'beint. Það
er erfitt að segja tíl um hvort
sú sala, sem nú fer fram á áfengi
í búðurn, er æskileg og heppileg.
Ríkjandi hömlur á áfengisneyzlu
efu þannig, að maður getur ekki
fengið keypt minna en fulla
flösku af víni — víðast hvar. Ég
held að það dragi ekki úr áfengis
neyzlunni. Þessar hömlur, sem nú
eru, þyrftu að endurskoðast. Þær
eru til orðnar í baráttu milli
þeirra, sem ekkert vín vilja hafa
og hinna sem endilega vilja hafa
áfengi. Ekki til orðnar með það
fyrir augum, hvað er í rauninni
skynsamlegt og heppilegt í þess
um efnum.
Betri bjór
Kristján Kristjánsson, söngv
ari, svaraði:
1) — Ég get ekki séð að annað
, fyrirkomula-g en ríkiseinkasala
komi til greina, og hef þar engu
við að bæta.
2) Ég held, að það mundi síst
vera tif bóta að banna áfengis-
sölu í samkomuhúsum og veit-
ingastöðum, og er ég þess minn-
ugur hvernig gekk meðan áfengis
sala var bönnuð eða meira tak-
mörkuð en nú er á veitingastöð-
um. Ég mundi síst æskja þess,
að horfið yrði að því aftur. Slíkt
bann mundi aðeins auka vasapela
fyllirí, ef menn hæftu þá bara
ekki við að fara á samkomurnar
og drykkju heima.
3) Ég hef ævinl.ega verið því
fylgjandi, að við framleiddum hér
sterkt öl. Maður hefur heyr't að
hér sé einmitt mjög góð aðstaða
til þess. Og nú eftír gengislækk-
unina ætti þetta að geta orðið
stór útflutningsliður. Ágóðann
mætti svo nota til að greiða niður
öl á innanlandsmarkaði.
Hvaða áhrif steikt öl mundi
hafa á unglinga til dæmis, er ekki
gott að segja. Það er viðbúið, að
nýjungagirni meðal þeirra gagn-
vart ölinu mundi koma í ljós til
að byrja með, en mundi það ekki
hverfa eins og hvert annað nýja-
brum?
4) Ég sé enga ástæðu fyrir því,
að íslendingar megi ekki umgang
ast áfengi á sama hátt og þjóðir,
sem búa við frjálsan markað ,aðra
en þá, að viðkomandi stjórnar-
völd leggi þannig hömlur á okk-
ur. Og mér finnst þær nú meira
og minna ástæðulausar, úr þvi
verið er að selja áfengi á annað
borð. Það ætti þá að mega vera
nokkurn veginn frjálst.
5) Hver og einn getur farið inn
í ríkið og keypt sér, að vísu ekki
minna en heila flösku, og það
held ég aff sé síst til að draga
úr áfengisneyzlu. Slíkt eru engar
hömlur í rauninni. Við skulum
segja að tveir menn ætli áð
stramma sig af. Þeim mundi
kannski duga hálf flaska. En heil
er anzi hættuleg .Hún vill þá
klárast og þá eru menninrnir orðn
ir fullir aftur Ég er nú svo hóg-
vær í þessu sjálfur, að ég get
geymt mér flösku í marga daga.
Það hefur því ekki svo mikið að
segja fyrir mig, hvort flaskan er
heil eða hálf, en það er ekki víst
að svo sé um alla. En persónu-
lega er ég yfirleitt á móti hömlum
og vildi hafa sem minnst af þeim.
Vill skömmtun
Sigurður Heiðdal, rithöf-
undur og aður fangavörður á
Litla-Hrauní svaraði þannig:
1) — Ég álít skást, að ríkið hafi
einkasöluna, en að áfengið sé
skammtað undir ströngu eftirliti.
2) Um þetta get ég lítið sagt,
því ég sæki lítið samkomustaði
og veitingahús, en ég hef á til-
finningunni, að það sé til bóta
a?j banna áfengissölu þar. Þó er
ég ekki viss um það undir öllum
kringumstæðum — ef farið er
gætilega með það. Ég veit ekki
hvernig menn umgangast áfengi
á börum, t.d. á Hótel Borg. Það
getur verið að það sé eitthvað
snyrtilegt. En takmarkalausar á-
fengisveitingar á skemmtunum
tel ég ekki heppilegar. FulÞr
menn geta heldur ekki skemmt
•sér eðlilega,
3) Um áhrif sterks öls á áfengis
málin hef ég enga hugmynd, en
ég efa að þau yrðu til góðs. Ég
veit, að það er talið, að menn
í Danmörku drekki sig ekki fulla
eins og hér, en séu þó hálfkennd
ir við vinnu sína af ölþambi;
drekki jafivel 20—30 Carlsberg á
dag þó þeir séu að vinna. Ég veit
ekki hvort það er í raun og veru
nokkufj betra en að ver’ða mikið
fullur snöggvast og fá samvizku-
bit og laga sig á eftir.
4) Það sagði ein dönsk frú,
sem var á ferðalagi hérna með
manni sínum, þegar hann var að
velta því fyrir sér hvernig stæði
á því, að ísl.endingar yrðu svona
mikið fullir. — „Það skil ég ósköp
vel. Landiff er svo kalt, svo voða
lega kalt. Menn drekka langtum
meira en þeir hafa gott af og þeir
fá þetta svo sjaldan“. Ég veit ekki
nema hún hafi hitt naglann á
höfuðið. Gæti vel trúað, að lofts
lagið hér, kuldinn og rakinn,
hefði áhrif á meðferð áfengra
drykkja. Hver er reynslan hjá
öðrum þjóðum, sem búa á norð-
lægum slóðum, t.d. Eskimóum?
Vitfirringsleg löngun ef þeir kom
ast í áfengi. Heilir flokkar á norð
urströndum Kanada hafa bókstaf
lega drukkið sig í hel.
Það var einhverntíma í kring-
um 1930, að kanadíska lögreglan
var á ferð milli Eskimóaþorpa.
Þegar þeir nálguðust eitt þorpið.
þar sem áttu aff vera á þriðja
hundrað manns, tóku þeir eftir
viskíflöskum og pelum, sem stóðu
upp úr snjónum hingað og þangað.
En í þorpinu fundu þeir íbúana
dauða og liggjandi milli kofanna,
engann á lífi. Þeir gengu úr ein-
um kofa í annan og fundu loks-
ins einn gamlan karl með lífs-
marki og höfðu tal af honum. Og
hann sagði að það hefðu komið
sprúttsalar, prakkað út úr þeim
alla grávöru, gert alla fulla og
skitíð eftir mikið af viskí. Svo
var haldið áfram að drekka þang
að til það fór svona. Það var hætt
að hugsa um mat, — þeir ætluðu
að nærast á tómu áfengi og dóu
svo úr hungri og drykkju éða
helfrusu á víðavangi.
5) Ég er ekki viss um, að
áfengisneyzlan yxi þótt sölustöðv
um fjölgaði, ef vín er selt á staðn
um á annað borð. Vínsölustaðir
í hverju kauptúni um allt land
mundu þó auka drvkkjuna. Þac5
dregur úr ef vínið er ekki selt
á staðnum. Hins vegar getur betta
þó aukið víndrykkju á samkomum
til sveita. Menn byrgja sig gjarn
an upp af víni fyrir slíkar sam
komur, klára svo birgðirnar og
verða augafullir í svipinn Við
drekkum ekkert meira í hcild en
aðrar þjóðir nema síður sé, en
áfengismagnið, sem hver einstak
lingur lætur í sig undir vissum
kringumstæðum. það er miltið, og
þess vegna ber svo mikið á drykk.i
unni. En ég er ekki viss um að
þessi drykkjumáti okkar sé neitt
verri en hinna sem eru ailtaf að
smámylgra þessu í sig og geta
aldrei án þess verið.