Tíminn - 16.04.1961, Qupperneq 9

f N, smmudaginn 16. april 1961.
Tveir útilegumenn - Þriðji þáttur
Vinnumenn hreppstjdra-
sonanns i
Nú er þar til að taka, aS í
Laugardælum bjó bóndi sá, er
bét Bjami Símonarson, hniginn
á efri ár og hreppstjóri í sinni
sveit. Vorið 1847 fluttist sonur
Bjama, Símon að nafni, búferl-
um austan úr Landsveit til bú-
skapar í Laugardælum hjá föð-
ur sfnum. Um sama leyti var
annar sonur Bjarna, Guðmundur,
vígður prestur að Nesi íAðaldal.
Og hér er það, sem tveir kunn
ingjar koma á ný til sögunnar,
þeir Gunnlaugur Bergsson og
Jón JónssoQ. — sá, er í Hjálm-
holti fæddist, þegar Sigurð-
ur Gottsveinsson var þar í haldi.
Þeir réðust báðir vinnumenn til
Símonar Bjarnasonar að Laugar
dælum vorið 1848.
Gunnlaugur hafði aldrei farið
aftur að Langstöðum til dvalar
eftir hýðinguna miklu, því að
fullreynt mun hafa þótt, að hann
mannaðist þar. Páll sýslumaður
Melsteð tók hann til sín að
Hjálmholti, og var hann síðan
þar á vist í allmörg ár. Loks var
hann ár vinnumaður Ófeigs ríka
á Fjalli, Vigfússonar, og frá hon
um kom hann að Laugardælum.
Hafði honum og ættfólki hans
þá hlotnazt sú sæmd, að Stefán
Gunnlaugsson, sem í senn var
landfógeti og bæjarfógeti í
Reykjavík og kammerráð að
nafnbót, hafði gengið að eiga
Jórunni Guðmundsdóttur, móður
systur Gunnlaugs — „sem hafði
áður verið skólaþjónusta, en var
þá vinnukona hjá honum, ó-
menntuð og skass“, sagði Bene-
dikt Gröndal. Þótti þá ekki lítill
vegsauki að slíkum tengdum, en
ósagt skal látið, hve mágsemdin
við landfogetá entist Gunnlaugi
upphefðar í mannfélagsstiganum.
Jón „Jónsson" hafði aftur á
móti aíízt upp til þrettán ára
aldurs á Læk í Hraungerðis-
hreppi hjá Guðmundi bónda Eyj
ólfssyni. En síðan barst hann
upp í Biskupstungur og Hreppa.
Vorið 1847 fór hann í vist frá
Bóli í Tungum að Saurbæ í Ölf-
usi og síðan aftur þaðan að Laug
ardælum árið eftir. Er fátt kunn
ugt um æsku Jóns, nema hvað
hann var eitt sinn staðið að því
skömmu fyrir fermingu að skera
hringjur af reiðverum og
hnappa af fatnaði fólks við
Hraungerðiskirkju.
Móðir Jóns, Þuríður Eilífsdótt
ir, hafði fyrir alllöngu gifzt þar
eystra, en varð snemma ekkja,
og kemur hún ekki meira við
þessa sögu.
II
Sumarið 1848 var nýi prestur-
inn í Nesi í Aðaldal staddur á
æskuslóðum sínum og hafði í
undirbúningi ferð norður fjöll
til prestakalls síns. Faðir hans
og bróðir lögðu honum til hesta
og fylgd til Norðurlands, og
varð úr, að Jón vinnumaður í
Laugardælum skyldi vera hans
fulltingismaður í þeirri för.
Segir ekki af ferðum prests og
Jóns, en heilir komust þeir norð
ur. Sneri Jón síðan við og fór
sömu leið suður í Árnessýslu.
Þetta ferðalag varð Jóni ör-
lagaríkara en nokkurn myndi
gruna — og þá ekki síður félaga
hans og rekkjunaut í Laugardæl
um, Gunnlaugi Bergssyni.
Nokkru eftir heimkomuna tóku
þeir stallbræður að þinga um
það sín á milli að strjúka á fjöll
og leggjast út.
Ekki verður séð, að neitt hafi
um þetta leyti knúið Gunnlaug
til svo nýstárlegrar ráðabreytni,
en þó var það hann, sem fastar
sótti það, að þeir félagar hyrfu
að þessu ráði.
Jóni var aftur á móti ekki
grunlaust, að hann kynni að kom
ast í klípu innan skamms. Svo
var nefnilega mál með vexti, að
hann hafði átt nokkrar kindur,
sem hann skildi eftir austan
Hvítár, þegar hann réðst í vinnu
mennsku að Saurbæ í Ölfusi.
Haustið 1847 reið hann svo í
Skaftholtsrétt til þess að vitja
hjarðar sinnar. f þeirri ferð
gerði hann sér hægt um vik og
stal þar í almenningnum tíu
kindum, sjö lömbum og þremur
kindum veturgömlum, og rak
ásamt fé sínu út að Selfossi. Fór
honum í því eins og mörgum
þeim hætti til, er við hvinnsku
voru kenndir, að hann girnist
ekki hvað sízt mislitar og sér-
kennilegar kindur, sem auðvelt
var að lýsa og þekkja.
Þegar hann kom að Selfossi,
brá hann sér niður á Eyrarbakka
til þess að sækja lambá, sem
hann hafði keypt þar. Hann
fann þó ekki ána, og þegar hann
var á leið upp Breiðumýri, kom
hann auga á golsótta á með mó-
rauðu geldingslambi ferhyrntu.
Af því er skemmst að segja, að
hann sló eign sinni á þessar kind
ur og fékk allan hópinn ferjað-
an vestur yfir Ölfusá. Seldi hann
sumt af hinu stolna fé, en kom
öðru í fóður hér og þar og mark
aði það smám saman upp, eftir
því sem við var komið. Þegar
hann fór að Laugardælum, hafði
hann kindurnar með sér austur
yfir Ölfusá, þótt því fylgdi sú
hætta, að þær leituðu á fornar
slóðir og fyrri eigendur þekktu
þær uppmarkaðar í næstu rétt-
um .í Laugardælum sló hann
enn eign sinni á tvær kindur,
sem hann markaði sér. En svo
illa vildi til, að önnur fór heim
til eigandans, sem þegar þekkti
hana. Bar hann þjófnaðinn á
Jón, er ekki sá sér annað ráð
vænna en gangast við gerðum
sínum. Tókust þó með þeim þeir
samningar, að þetta skyldi kyrrt
liggja, ef Jón greiddi eina spesíu
til sátta.
Nú kveið Jón aftur á móti
haustdögunum, því að hann
bjóst við, að erfitt myndi að
sneiða hjá syndagjöldunum.
III.
Þeir Gunnlaugur og Jón voru
þó ekki öruggir í ráðagerg sinni
og þess vegna leið sumarið, án
þess að þeir strykju. Loks var
komið fram yfir réttir, og fór
þá Jón að verða þessu afhuga,
því að ekki bólaði á því, að
hann yrði sóttur til saka fyrir
kindastuldinn.
En ævintýrið heillaði Gunn-
laug. Nú voru síðustu forvöð að
leggja á fjöllin, ef það átti ekki
að farast fyrir með öllu, og þeg
ar Jón latti stórræðanna, brá
félagi hans honum um hugleysi.
Fór svo, að Jón þoldi ekki því-
lík frýjuyrði til lengdar, og
fimmtudaginn 19. október varð
það sammæli þeirra, að. þeir
þeir skyldu strjúka þá um nótt-
ina. Höfðu þeir þá uppi tvenn-
ar ráðagerðir. Annað hvort ætl
uðu þeir að liggja úti urn vetur
inn á fjöllum skammt ofan við
byggð á Norðurlandi og lifa þar
á fjallagrösum cg sauðaþjófnaði
eða ríða þegar niður í byggð,
þar sem þeir væru ókenndir, fá
þar veturvist og komast síðan í
útlend skip með vorinu.
Þegar dimmt var orðið þetta
kvöld, fór Jón að leita hesta
handa þeim félögum. Höfðu þeir
ákveðið að taka reiðhesta feðg-
anna í Laugardælum, Bjarna og
Símonar, og hið þriðja hross til
áburðar. Kom Jón með þessa
hesta heim að túngarði og skildi
þar vig þá um sinn.
Hús var undir baðstofulofti í
Laugardælum, og læstu bænd-
urnir þvi á kvöldin, svo að
engir færu þar inn óboðnir i
skjóli næturmyrkursins. Þar tók
Gunnlaugur reiðbuxur, vesti,
klæðistreyju og hatt þetta kvöld,
áður en læst var, og faldi á af-
viknum stað. Einnig sáu þeir fé
lagar sér færi á að ná torfljá,
reipum, melju, klakkadýnu og
klyfbera, ásamt beizlum og reið-
verum, úr skemmu, sem annars
var læst. Loks tóku þeir pott
úr eldhúsi og földu í hesthúsi.
Nú leið að háttatíma, og voru
ljós slökkt. Þeir Gunnlaugur og
Jón gengu til náða eins og ann-
að fólk, en höfðu andvara á sér,
svo að þeir sofnuðu ekki. Þegar
kyrrð var komin á og allir aðr-
ir virtust sofnaðir, klæddust
þeir að nokkru og læddust út.
Höfðu þeir með sér nokkuð af
fötum, sem þeir höfðu dregið
saman, stígvél, tvo gæruhnífa
og brekán og rekkjuvoð úr rúmi
sínu. Bundu þeir í skyndi allan
farangur í klyfjar, lögðu á hest
ana og héldu burt sem hljóðleg
ast. Stefndu þeir upp Flóa og
höfðu hraðan á, því að þeim
var í mun að vera komnir sem
lengst upp héraðið, þegar dag-
ur rynni.
IV.
Húsbændunum í Laugardæl-
um brá í brún, þegar eldaði að
morgni og í Ijós kom, að vinnu
mennirnir voru horfnir, ásamt
þremur hestum og mörgum þarf
legum hlutum úr búi þeirra
feðga. Varð þeim fyrst fyrir að
kanna hverju stolið hafði verið,
og þóttust þeir mega af því
ráða, að ætlun Jóns og Gunn-
laugs hefði verið að leggjast út.
Lét Bjarni þá grennslast eftir
á ferjustöðum við Ölfusá, hvort
þess sæjust merki, að þeir
hefðu farið vestur yfir, en þeg-
ar svo reyndist ekki vera, söðl-
aði Bjarni hest og reið að Hjálm
holti til þess að segja Páli sýslu
manni Melsteð tíðindin. Var þá
orðið áliðið dags, er hann kom
þangað.
Sýslumaður brá skjótt við, því
að fátt þótti jafnuggvænlegt
sem útilegumenn á afréttinum.
Skrifaði hann flestum hreppstjór
um sýslunnar lýsingu á stroku-
mönnunum og bauð þeim að
Ieita þeirra og handsama þá, ef
þeir hefðu spumir af ferðum
þeirra.
Það má nærri geta, ag þessi
tíðindi spurðust fljótt um hérað
ið. Jafnæsilegur atburður hafði
ekki gerzt þar síðan Kambsránið
var framið forðum daga, og kitl
andi óvissan um það hvert þessir
voðamenn hefðu haldið, hélt við
þægilegri spennu f nokkra daga.
En þegar á laugardaginn barst
til Hjálmholts vitneskja um það,
að tveir menn hefðu sézt á ferð
hjá Stóra-Núpi á leið upp sveit
með hesta samlita þeim, sem
stolið var í Laugardælum. Sett-
ist sýslumaður þá enn við púltið
sitt og skrifaði Guðmundi Þor-
steinssyni, hreppstjóra í Hlíð,
skipun um að safna liði eftir
þörfum og leita strokumann-
anna.
En Guðmundur hreppstjóri
var enginn veifiskati. Og hann
vissi, hvað honum bar að gera,
þótt ekki kæmi til skipun sýslu
manns. Áður en bréfið frá
Hjálmholti kæmist upp í
Hreppa, hafði hann hvatt til
tvo örugga menn, Odd Jónsson
á Bala og Eirík Kolbeinsson á
Hömrum, og sent þá við fimmta
mann með níu hesta til eftirreið
ar.
Nú var beðið með mikilli eftir
væntingu. Og það var ekki að-
eins í Árnessýslu, sem menn
fylgdust með því af lífi og sál,
hversu þessu lyktaði. Tíðindin
bárust á skammri stundu langt
út fyrir héraðið, menn ræddu
þau af ákefð sín á milli og skrif
uðust á um þau:
„f Árnessýslu hafa tveir strák
ar farið fyrir liðugri viku til
fjalla og ætlað sér lfklega að
leita sér fjár og frægðar, stolið
þremur beztu hestum þar á bæj
um og á þá það nauðsynlegast,
er þeir með þurftu til vetrarins,
þar á meðal beztu föt til dags
og nætur. í Hreppum segist frá
ferð þeirra seinast, og þar hafa
þeir átt að stela tveimur hestum
í viðbót, máske til að skera, ef
féð mundi bresta í afréttinum.
Tveimur dögum seinna fara
fimm duglegustu menn að veita
þeim eftirför og bjuggu sig út
til viku. Enn hefur ei frétzt, að
þeir væru komnir til baka.“
Hannes, sonur Steingríms
biskups, hafði á sínum tíma
fylgzt vel með háttum Sigurðar
Gottsveinssonar f Hjálmholti og
mannfjölgun þar. Hann var enn
á varðbergi og hafði ekki afrækt
ættfræðina. Hún hefur líklega
verið honum í blóð boriiji því að
faðir hans var mikill lærdóms-
maður á því sviði. Hannesi sagð-
ist svo frá:
„Annar þessara drengja er
systursonur landfógetafrúarinn-
ar, svo að þú heyrir, að gott er
að honum kynið, en hinn sonur
Sigurðar Gottsveinssonar, þá
hann var fangi í Hjálmholti fyrr
meir, og var annar fenginn til
þess að gangast við faðerninu
í þá tíð. Lakast er fyrir þessa
karla, að þeir eru lítt nýtir til
krafta, ef á liggur, og duga ekki
nema til að stela, svo ég held
þeir neyðist bráðum til þess að
gefa sig niður í byggðina aftur,
þegar vetrar betur að.“ J.H.