Tíminn - 07.05.1961, Page 9

T í MIN N, sunnudaginn 7. maf 1961,
9

a
tvm
Efsti bærinn í Borgarfjarðarhér-
aði, sunnan Hvítár, er Húsafell í
Hálsasveit. Hefir svo verið a.m.k. í
3 aldir, eða síðan Geitland lagðist
í eyði.
Bærinn Húsafell stendur norðvest
an undir felli, sem heitir Bæjarfell.
Nágraimar þes seru fjöll og jöklar:
Strútur, Eiríksjökull, Langjökull,
Hafrafell, Geitlandsjökull og Ok.
En þó Húsafell sé einangruð
fjallajörð hefur bær sá um margar
aldir haft nokkra sérstöðu. Ef vel
er að gáð, verður reyndin sú, að
um þennan bæ hafa ýmsir menn-
ingarstraumar leikið meira en um
flesta aðra bæi í héraðinu. Húsafell
hefur ekki verið eins afskekkt og
einangrað og í fljótu bragði virðist.
Húsafellsland er stórt, svo að það
tekur þrjá daga fyrir sjö menn að
smala það til rétta á hverju hausti.
Um margar aldir var þar prests-
setur og kirkjustaður, þar sem fólk
sótti þangað helgar tíðir sér til
sáluhjálpar. Á ferðalögum fólks
milli landsfjórðunga um Kaldadal
og Arnarvatnsheiði, var oft komið
við á Húsafelli. Þegar þingmenn
að norðan og vestan fóru tU al-
þingis á Þingvelli um Kaldadal allt
frá söguöld, var Húsafell sjáfsagð-
ur viðkomustaður þeirra. Við fjár-
leitir á haustin, grasaferðir á vorin
og veiðiferðir á Amarvatnsheiði var
héraðsbúum Húsafell tiður áfanga-
staður. Skógur er stærri og meiri
á Húsafelli en annars staðar í hér-
aðinu. Skógarferðir héraðsbúa til
raftviðar og kolagerðar hafa á um-
liðnum öldum verið margar að Húsa-
felli. Þetta nægir tU að sýna að þessi
fjallajörð, er flestum öðrum frem-
ur þakin fótsporum kynkvíslanna og
kynslóðanna af stórum hluta lands-
ins um aldaraðir.
Fyrir 100 árum bjuggu á Húsa-
felli hjónin Þorsteinn Jakobsson og
Ingibjörg Jónsdóttir. Þau voru þá
bæði miðaldra, hann 49, hún 42 ára.
Búskapur á Húsafelli var þá í forn
um stil, fastur í gömlum siðum og
skorðum á þeim trausta grunni,
að hollur sé heimafenginn baggi.
Búsáhöld, klæðnaður og fæði var
mest allt heima unnið og heima
tekið, enda var langt í kaupstað
að sækja. Þar var portbyggður bær,
byggður af Jakobi Snorrasyni 1812,
traustbyggður, úr grjóti, molum af
íslenzku bergi, og af jarðvegi sem
ristur hafði verið i torfur eða
strengi eða stunginn í hnausa,
sniddur eða þökur. Hagleiulkr og
listhneigð manna fókk þá notið sin
að nokkru við að raða þessu bygging
arefni sem bezt niður og fella það
saman svo að úr því yrðu traustir
og áferðarfallegir veggir. Góðir
garðhleðslu- og vegghleðslumenn
voru eftirsóttir og vel metnir á
þeim tíma. í bæjargöngunum var
milligerð og hellulag af mislitum
hellum úr bæjargilinu. Þar voru
líka höggvin steinker undir feitmeti
og Ijósamat, þau eru enn viö lýði og
má sjá þau við arin á Húsafelli. í
búri og eldhúsi voru kaggar og sáir
úr völdum rekaviði, auk hinnar
sjálfsögðu tvíbytnu fyrir hreinsaða
mjólkursýru. Þar voru og ausur og
stúfar úr birki úr Húsafellsskógi,
askar og byttur og margt fleira
húsgagna, flest smíðað af Þorsteini
bónda eða þá föður hans eða afa,
handaverk þriggja listfengra ætt-
liða. Vel má vera að þar hafi lika
verið kaggi sá er Fjalla Eyvindur
hinn þjóðkunni setti saman á kvöld-
vökunni, er hann í fyrsta sinn gisti
á Húsafelli. Var Snorri prestur þá
ekki heima, en sá og skoðaði grip-
inn, er heim kom, og þótti svo |
vel gerður að Eyvindur fékk að
vera óáreittur í skjóli Snorra um
nokkurn tíma í Eyvindarhæli við
Beykjavatn. Hver búshlutur átti sína
sögu og hver blettur. Búskapur
þeirra hjóna, Þorsteins og Ingibjarg
ar var talinn frekar góður þrátt fyr
,ir mikla ómegð. Var heimilið talið
þriðja það efnaöasta í Hálsasveit.
Meiri efni voru talin á Stafstöðum
)g í Stóra-Ási.
Aldarminning Kristleifs
fræðaþuls á Stóra-Kroppi
Þorsteinn bóndi var fæddur og
uppalinn á Húsafelli. Hann var
yngstur af hópi 10 systkina, er til
aldurs komust, barna þeirra Jak-
obs Snorrasonar og Kristínar Guð-
mundsdóttur. Þá fyrir 104 árum, ár-
ið 1757, hafði afi hans, borgfirzkur
bóndasonur frá Höfn í Melasveit,
sem lært hafði til prests, flutt aft-
ur til átthaganna, að Húsafelli,, á
samt konu, börnum og búslóð, langa
langa leið frá lítt eftirsóttu brauði
í Áðalvík á Ströndum. Þessi prest-
ur, Snorri Björnsson, varð þjóð
kunnur maður, l'ærður vel, svo að
hann var göldróttur talinn, íþrótta-
maður á ýmsan hátt, haguir á tré og
járn og skáldmæltur. Hann flutti
ekki aftur frá Húsafelíi, en andaðist
þar á 93. aldursári 1803. Jakob sonur
hans fór að búa þar 1808, en hafði
áður búið á Búrfelli og Stóra
Kroppi. Hann bjó þa,r síðan til dauða
dags og Kristín ekkja hans eftir
hans dag, þar til Þorsteinn sonur
þeirra tók við búi. Jakob Snorrason
var hagleiksmaður og verkmaður
mikill. Allir synir hans, 6 að tölu,
vo.ru hagsleiksmenn og smiðir á
ýmsa lund. Þorsteinn bóndi Jakobs-
son var um margt líkur föð,ur sín-
um, hagur vel og verkmaður góður,
kátur og léttur í lund, hafði gaman
af söng og leikjum, en var meira
gefinn fyrir veiðiskap og ýmsar
smiðar en búsýslu.
Kona Þorsteins, Ingibjörg, var
Jónsdóttir frá Deildartungu Jóns-
sonar Þorvaldssonar, en móðir henn
ar var fyrri kona Jóns, Guðríður
Jónsdóttir frá Stóra Ási Þórólfsson-
ar. Ingibjörg var búkona og iðju-
kona hin mesta, sem aldrei féll verk
úr hendi, nema í hæsta lagi að hún
leggði niður prjóna sína, meðan
guðspjallið var lesið á helgidögum.
Hún var vel að sér í allri búsýslu,
trúrækin, flugnæm á^ ljóð og vísur
og söngvin. Árið 1861 var hún búin
að vera húsfreyja á Húsafelli í 18 ár
ag hofði á þeim árum eignazt 11
böm.
Fyrir tveimur árum, sumarið 1859,
höfðu þessi hjón átt 9 böm á lífi
með því sem fæddlst þá um vorið.
En sumarið varð þeim þungt í
skauti, áður en það hafði lokið
göngu sinni. Barnaveiki geisaði um
héraðið þetta sumar 1859. í kirkju-
sóknum Reykholts og Stóra Áss dóu
Kaflar úr útvarpserindi, er Guðmundur
Ulugason flutti 5. apríl s.l.
■ úr henni milli 30 og 40 börn, og í
I þeim hópi voru 4 yngstu börn þeirra
Húsafellshjóna. Tvö af þeim, er dóu,
voru dálítið komin á legg og vom
mjög efnlleg og harmdauði foreldr-
, um sínum. Þau hétu Kristín og Þor-
leifur. Kristín mun óefað hafa heitið
eftir ömmu sinni, móður Þorstelns
bónda. Þorleifs nafnið var til í ætt
um þeirra beggja hjóna, en ég t^l
þó nokkrar líkur til að Þorleifur
hafi verið heitinn eftir Þorleifi Sig-
urðssyni á Kópareykjum, frænda
Ingibjargar, sem dó nokkru áður en
drengurinn fæddist.
Að vonum hafa þau Húsafellshjón
verið í sorgum sínum hin fyrstu
misseri eftir þennan mikla bama-
missi, en 5. apríl 1861 fæddist þeim
enn sonur, sem þeim fannst sannar-
lega vera mikill Ijósgeisli eftir. allt
undanfarið myrkur hryggðar og sakn
aðar. Drengurinn var strax skírður
af séra Vernharði Þorkelssyni í
Reykholti og fékk nafn úr nöfnum
hinna tveggja dánu systkina sinna,
Kristínar og Þorleifs og var skírður
KRISTLEIFUR, Hklega sá fyrsti með
þvi nafni hér á landi.
Ég hef nú að nokkru lýst þeim
jarðvegi og umhverfi þar sem þessi
fífill er úr grasi vaxinn, sem nú á
aldarafmæli. Ég hef verið um það
nokkuð fjölorður, þar sem ég hef
viljað lýsa því svo rækilega, að það
verði öUum ljóst, hvemig þetta
æskuumhverfi hlaut að móta hann
svo að hann varð sá fræðimaður, rit-
I höfundur og skáld, er alþjóð þekkir
sem Kristleif Þorsteinsson á Stórá
Kroppi.
Kristleifur Þorsteinsson var
snemma bráðgjör til vaxtar, andlega
og líkamlega og augasteinn foreldra
sinna, enda yngstabarnið. Föður sinn
missti hann, er hann var 7 ára gam-
all, og ólst síðan upp með móður
sinni. Sem ungur drengur fékk hann
að blása aflinn í smiðju föður síns
og horfa á hann smíða, sækja og
snúast við hesta hinna mörgu ferða-
manna, er’ komu að Húsafelli víðs-
vegar að að hlusta á tal þeirra,
smala hin miklu fjallalönd Húsafells
ásamt öðrum leitarmönnum úr hér-
aðinu. Hann hafði snemma augu og
eyru opin fyrir útliti, framkomu,
háttum, orðum og samræðum allra
þeirra mörgu gesta er komu að
Húsafelli víðsvegar að af landinu, og
festi það sér í minni, sem var sér-
lega trútt, og kallað er stálminni.
Hann sótti ungur kvarnargrjót fram
í Geitland og einn sunnudag á sumri
hverju fór hann þangað til að tína
einiber (á einiberja-sunnudaginn).
Hann sótti hvannarætur i Geitár-
gljúfur fyrir Steingrím Thorsteins-
son skáld, og fór í grasaferðir og
veiðiferðir norður á Amarvatnsheiði.
Árið sem hann fermdist hætti móðir
hans búskap og varð hann þá vinnu-
pUtur hjá mági sinum Þorsteini
Magnússyni, er það sama vor kvænt-
ist Ástríði systur hans og fór að búa
á Húsafelli. 17 ára gamall fór hann
tH sjóróðra og lærði sjóvinnu hjá
Eyjólifi Jónssyni á Þórustöðum 'á
Vatnsleysuströnd. Eftir það var
hann nokkrar vertíðir háseti hjá
harðsæknustu sjógörpum á Vatns-
leysuströnd Guðmundi á Auðnum og
Sæmundi á Vatnsleysu. Kynntist
hann þar fjölda manna víðsvegar að
af landinu. Þegar hann var 19 ára
árið 1880 gisti hann á MosfeUi í Mos-
fellssveit er hann var á leiö til sjós.
Húsafell, æskuóðal Kristleifs. Sér yfir bæinn 03 skÓ3Í.:n (.. Cv.óts og Eiriksjökuls. (Ljósm.: Þorsteinn Jósefsson).
Fékk hann þar, ásamt félögum sín-
um, veitingar framreiddar í trogum
og sá ekki þannig framreiddan mat
síðar. Þegar hann var tvítugur lenti
hann í lifsháska á sjó. Skip frá Auðn
um, sem hann var á, fórst í fiski-
róðri, og drukknuðu 5 mannanna,
sem á þvi voru, en tveimur var bjarg
að af kjöl, Kristleifi og Diðrik, sem
síðar varð bóndi í Vatnsholti.
Kristleifur var 14 ár vinnumaður
og lengst af á æskuheimili sínu, Húsa
felli hjé Þorsteinl mági sínum. Vor-
ið 1888 kvæntist hann fyrri konu
sinni, Andrinu Guðrúnu Einarsdótt-
ur frá Urriðafossi, Eina.rssonar. Hún
var hálfsystir barnmæðra sr. Magn-
úsar Andréssonar á Gilsbakka. Þau
hófu búskap að Uppsölum í Hálsa-
sveit og bjuggu þar í 9 ár. Árið 1897
fluttu þau og fóru að búa á Stóra-
Kroppi. Eftir tveggja ára búskap
þar, missti Kristleifur konu sína af
afleiðingum barnsfæðingar. Stóð
hann þá uppi með 7 börn, öll korn-
ung, það elzta 9 ára gamalt. En vel
rættist úr öllu. Frændur og vinir
tóku þrjú börnin til fósturs en Krist-
leifur fékk ráðskonu, hina ágætustu
konu, Snjófríði Pétursdóttur, frá
Grund, er þá var ekkja eftir Jónatan
Þorsteinsson skáld. Giftust þau árið
eftir og bjuggu á Stóra-Kroppi eftir
það til dauðadags beggja í'meira en
hálfa öld. Kristleifur andaðist 1. okt.
1952 á 92. aldursári. Snjófríður kona
hans var þá dáin fyrir hálfu öðru
ári.
Kristleifur Þorsteinsson var bóndi
í sveit í 64 ár. Hann átti beima alla
sína ævi í sama prestakalli, og aðeins
á þremur bæjum. Þó hann væri góð
ur bóndi og sæmilega efnaður, var
hann enginn sérstakur búmaðu.r eða
framtaksmaður í búnaði. Fjármaður
var hann glöggur og góður, og fór
vel með allar skepnur sínar. Trún-
aðarstörfum fy.rir sveit sína og hérað
gegndi hann nokkuð en þó minna en
efni stóðu til, þvi að hann var hlé-
drægur og hélt sér Htið fram í sveit-
armálum eða stjórnmálum.
í hreppsnefnd var hann þó oft, og
lengi í safnaðarstjórn og forðagæzlu
maður og sýslunefndarmaðuir fyrir
sveit sína. Hann var stór og þrek-
inn, mikHl á velli og höfðinglegur,
hress og kátur og hafði yndi af sam-
ræðum við aðra menn.
Það var ekki fyrr en hann var kom
inn um sextugt, sem hann fór að
rifja upp og skrifa niður ýmislegt
það, sem hann hafði heyrt af sögum
og sögnum á æskudögunum. En
eftir að hann hafði byrjað á því
hélt hann því áfram sleitulaust til
æviloka. Hann var alla tíð heUsu-
hraustur og hélt minni og nokkurrj
starfsorku til niræöisaldurs. Á síð-
ari árum sínum taldi hann slg hafa
þekkt fjórar kynslóðir, og hafa i frá
sögnum gamla fólksins frá æskudög
unum nokkur kynni af tveimur kyn
slóðum í viðbót aftur í tímann.
Allmikið liggur því eftir hann af
ritstörfum og miklum þjóðlegum
fróðleik hefur hann með því bjarg-
að frá gleymsku og glötun. Aðal
uppistaðan i tveim bindum af héraðs
sögu Borgarfjarðar er þættir eftir
Kristleif á Kroppi. Tvær stórar bæk-
ur um sama efni, undir nafninu:
„Úr byggðum Borgarfjarðar* hefur
Þórður sonur hans gefið út í blöð-
um og tímaritum bæði austan hafs
og vestan eru auk þess fjöldi greina
og fréttapistla til eftir hann. Ótalið
er þó tvennt, sem ef til vill er ekki
það sizta sem hann hefur skrifað.
Annað er aUur sá fjöldi sendibréfa
sem hann á efri árum skrifaði fjölda
manna bæði hér á landi og erlendis.
Ilitt er flest það, sem hann orti í
bundnu máli, því fátt af því hefur
enn komið fyrir almenningssjónir.
Kristleifur á Kroppi ólst upp og
var til fullorðinsaldurs á sögustað,
þar sem hver hlutur og blettur átti
sina sögu, sem var á lofti haldið og
munuö, og þar sem daglega bárust
að nýjar sagnir og nýr fróðleikur
með þeim mikla fjölda ferðamanna
og gesta, er komu að HúsafelU. Sem
(Framhald á 13. síðu.i