Tíminn - 11.07.1961, Blaðsíða 9

T IMIN N, þriðjudaginn 11. júlí 1961.
9
Á yfirreið um Vafnsnes I:
Þar byggðu þeir úr hvalbeinum
stund á Hvammstanga, enda var
ferðin að nokkru leyti skipu-
lögð í samráði við Sigurð Gísla-
son, bókara kaupfélagsins þar.
Þar í þorpinu hefur nú verið
reist mjólkurstöð og kirkja,
sjúkrahúsið hefur verið endur-
byggt myndarlega, barnaskóli
er nálega fullgerður, og verið
að hefja byggingu símstöðvar.
Eftir skamma viðdvöl er lagt
af stað út sveitina. Við höfum
ekki langt farið, er við blasir
bær niðri við sjóinn, þar sem
við sjáum ekki betur en skinin
hvalrif liggi við útihúsin. Þetta
eru minjar frá harðindavorinu
1882, þegar þrjátíu og tvo hvali
rak á land á annan dag hvíta-
sunnu.
Þá var mjög hart í ári, hafís
fyrir Norðurlandi og matar-
skortur um allar sveitir, því að
skip komust ekki að landi með
matbjörg. Bóndinn á Ánastöð-
um hét Eggert Jónsson.
Snemma vors varð hvalreki út
á nesinu, og fór Eggert bóndi
þangað að sækja sér björg. Á
heimleiðinni kom hann við í
koti, sem heitir Almenningur.
Var þar hungur og bjargarleysi,
og skar Eggert bóndi þrjátíu og
tvo bita úr klyfjunum hjá sér
ogj»af húsfreyjunni í kotinu.
f lok aprílmánaðar hafði gert
stórhríð af norðri og slotaði
henni ekki dögum saman. Fyllt-
ist þá hver fjörður og vík við
Húnaflóa af hafís, og króaðist
hópur af hvölum inni í vök,
skammt innan við Ánastaði.
Voru þeir þar um hríð, en tókst
að brjótast nokkuð út með land-
inu, unz þá bar upp, jafnmarga,
og bitana, sem Eggert hafði-
gefið konunni í kotinu. Mun það
hafa verið almenn trú, að mátt-
arvöldin hafi verið að launa
Eggerti gjafmildina við hina fá-
tæku og bjargarvana konu.
Hvar er andlitið?
Þegar í stað dreif múg og
margmenni að Ánastöðum. Þar
var unnið að hvalskurði dag og
nótt, og bændur úr fjarlægum
sveitum komu og fóru með lest-
ir sínar. Þar sem áður hafði ver-
ið sultur og seyra, stóðu rjúk-
andi pottar á hlóðum. En hitt
Stapar á Vatnsnesi, gamli bærinn. Bak við hann sést á stafninn á nýja húsinu, sem er í smíðum.
er enn í minnum, hversu óþrifa-
legt var á hvalfjörunni, þótt
mönnum hafi tæplega ofboðið
allt af því tági 'í þá daga. Þar
ægði saman lýsi, blóði og aur,
og allir, sem að hvalskurðinum
störfuðu, voru nálega óþekkjan-
legir. Þá var almennur siður, að
menn heilsuðust og kveddust
með kossi, og svo er enn gert
í Húnaþingí. Er saga af því, að
Júlíus læknir á Klömbrum hafi
komið á hvalfjöruna og sagt, áð-
ur en hann kyssti Ánastaða-
bóndann:
— Ja, hvar er nú andlitið á
þér, Eggert.
Daunmn af leifunum, sem
eftir urðu á hvalfjörunni, lagði
um sumarið allt fram í Mið-
fjarðarbotn, svo að líklegt er,
að ekki hafi andrúmsloftið allt-
af verið sem bezt heima við á
Ánastöðum, og uppblásnir
hvalir, sem ekki höfðu veriðað vinna til þeirra verðlauna.
Stapi hjá Ánastöðum á Vatnsnesi.
skornir til hlítar, sprungu með
þvilikum fyrirgangi, að líkt var
við byssuskot.
Dauði skáldsins
Alldrjúgan spöl utan við
Ánastaði er Skarð. Þar er jarð-
hiti í fjörunni og heitt vatn
leitt upp til bæjarins, enda eru
þar leifar gróðurhúss.
Á þessum stað rifjast upp
átakanlegur atburður, er gerð-
ist fyrir tæpum hundrað árum.
í júlílok 1865 lagði tólf manns
af Vatnsnesi af stað á áttæringi
í kaupstaðarferð til Borðeyrar.
Formaðurinn var Sigurður
Bjarnason, 24 ára gamall, skáld-
ið efniiega, sem orti um Hjálm-
ar og Ingibjörgu, bróðursonur
Friðriks frá Katadal. Við Heggs-
staðanes, sem er handan Mið-
fjarðar, sló kastvindi í seglin
og fleygðist skipið á hliðina.
Gengu öldurnar þegar yfir það
og slitnuðu allir menn af því,
nema þrír.
Drukknuðu þarna fimm konur
og fjórir karlmenn, þeirra á
meðal Sigurður. Rak skipið síð-
an um fjörðinn alla nóttina,
og var það um morguninn kom-
ið gegnt Skarði. Heyrðust þang-
að óp mannanna, og fór bónd-
inn þaðan til, ásamt granna sín-
um : Almenningi, á lítilli kænu
í snörpum vindi, og tókst þeim
með mikilli áhættu að bjarga
mönnunum þremur.
Róðrarkarlar og flug-
hamur
Við ókum fram hjá Bergsstöð-
um, sem eru í klettahvammi við
sjóinn, og þá beinist hugurinn
undir eins að Gunnlaugi Magn-
ússon, föður Björns Gunnlaugs-
sonar, er þarna bjó fyrir hálfri
annarri öld eða þar um bil
Raunar mun hann einnig hafa
búið um skeið í Hlíð á Vatns
nesi.
Á dögum Gunnlaugs veitt'
bæði konungur og landbúnaðar
félagið danska verðlaun fyrir
margháttaðar framfarir í bún-
aði. En fáir voru menn til þess
Flestir skelltu skollaeyrum við
öllum nýjungum, enda þótt
þeim væri borgað fé fyrir að
taka þær upp. En Gunnlaugi
var öðruvísi farjð. Hann var
smiður mikill og hugvitsmaður
og hóf margs konar nýbreytni.
Hann var verðlaunaður fyrir
smíði vefstóla og góðan vefnað,
og hann skutlaði hval með tækj-
um, sem hann hafði sjálfur
smíðað. Það var nýjung í byggð-
um við Húnaflóa.
En hann var .meiri hugvits-
maður og uppfinningamaður en
svo, að þetta fullnægði honum.
Hann fékkst líka við verkefni,
sem dönsku stjórnarvöldin í
Kaupmannahöfn hefur vart
dreymt um, að leyst yrðu við
Húnaflóa, og líklega hafa verið
alls fjarri huga þeirra.
í þann tíð var sjór aðeins
sóttur á árabátum, og margir
slitu þreki sínu við árina. Ör-
fáa menn dreymdi um það að
létta þeim þrældómi af mönn-
um, og einn þeirra var Gunn-
laugur Magnússon. í meðmæla-
bréfi, sem séra Sæmundur
Oddsson á Tjörn skrifaði með
Birni, syni Gunnlaugs, er frá
því skýrt, að þessi bóndi hafi
fundið upp og smíðað róðrar-
stráka eða með öðrum orðum
einhvers konar róðrarvél, sem
sennilega hefur verið knúin af
vindi, þvi að „strákarnir" reru
þeim mun knálegar sem meira
blés. Einhverjir vankantar hafa
þó líklega verið á þessari smíð,
því að ekki fór. síðan sögum af
henni, og hvergi mun hún hafa
orðið að gagni til langframa,
enda segir sagan, að eitt sinn,
þegar Gunniaugur hreppti
hvassviðri, hafi strákarnir ham
ast svo við róðurinn, að þeir
ætluðu að færa bátinn í kaf,
og hafi honum þó ekki litizt
ráð að treysta á þá.
En Gunnlaugur vildi ekki að-
eins sigra sjóinn, því að hann
reyndi einnig að komast leiðar
sinnar í loftinu. Sú saga er höfð
eftir gömlum mönnum, sem vel
máttu muna þá, er voru í æsku
á efstu dögum Gunnlaugs, að
hann hafi gert sér flugham, er
raunar virðist hafa verið ein-
hvers konar sviffluga. Ham
þennan eða svifflugu gerði
hann úr fuglsvængjum, sem
hann njörvaði saman, og á
þessu á hann að hafa komizt á
loft. En stjórnbúnaðinum hefur
verið áfátt, því að lakar gekk
að stjórna fluginu. Hermir sag-
an, að eitt sinn hafi Gunnlaugur
borizt í ham sínum upp í fjall,
og þótti um skeið vanséð, nema
þetta yrði hans hinzta för. Lét
hann þá af flugtilraunum,
því að „hann vildi ekki freista
drottins guðs síns“.
Mannaverk og náttúru-
smíð
Allmiklu utar á ströndinni
eru Stapar á mjórri grund undir
klettabeltum við sjóinn. Bæjar-
stæðið er mjög einkennilegt, og
stapar þeir, sem býlið dregur
nafn af, eru nokkuð utan við
bæinn, þrír saman. Til vesturs
er Húnaflói, og blasir við mynni
Steingrímsfjarðar. Ef vel er að
gáð, sjáum við vitann á Gríms-
ey á Steingrímsfirði, en þaðan í
norður rísa hvassbrýnd fjöllin á
Ströndum með Reykjaneshyrnu
að útverði.
-Stapar eru óðalsjörð, og hafa
þeir kynsmenn búið þar í tvær
aldir og öllu lengur þó. Nú búa ‘
þar Eðvald Halldórsson og
Sesselja Guðmundsdóttir og
hafa í smíðum nýtt hús. Og við
rekum undir eins augun í það,
að þetta nýja hús fellur alveg
óvenjulega vel inn/í landslagið,
bæði hvað snertir gerð og lit á
þaki og stöfnum. Þar gætir sér-
stakrar smekkvísi.
Þarna eru margir bátar, bæði
niðri við sjóinn og uppi á túni,
og við bergnabbana neðan við
túnið synda teistur og æðar-
kolliir, sem þarna hafa verpt.
— Hér eru hvorki hundar né
kettir, sagði bóndinn, svo að
ekkert angrar né styggir fugl-
ana.
Gamall maður hefur komið út
á hlaðið til þess að skrafa við
okkur. Þetta er Sigfús Árna-
son, gamall bóndi hér á Stöp-
um og hefur alið hér allan ald-
ur sinn. Hann stendur enn við
hornið á gamla bænum og
horfir út yfir bláan flóann,
þegar við höldum brott.
J. H.
Gamli bærinn á Ánastöðum, þar sem hvalrekinn mikli var.