Tíminn - 23.01.1963, Qupperneq 14

ÞRIÐJA RÍKIÐ
WILLIAM L. SHIRER
I.
Upphaf Þriðja rikisins
í þann mund, er Þriðja ríkið
var að rísa, greip hitasóttarspenna
um sig í Berlín. Flestir gerðu sér
grein fyrir því, að Weimar-lýð-
veldið var í þann veginii að líða
undir lok, en í meira en ár hafði
það smátt og smátt verið að hrynja
saman. Kurt von Schleicher hers-
höfðingja, eins og fyrirrennara
hans, Franz von Papen, stóð á
sama um lýðveldið, o.g enn minni
áhuga hafði hann á lýðræði þess.
Hann, eins og Papen, hafði tekið
við kanslaraembættinu samkvæmt
tilskipun forsetans án þess að hafa
stuðning þingsins, og hafði nú
runnið endasprettinn aðeins 57
dögum eftir að hann tók við emb-
ættinu.
Laugardaginn 28. janúar 1933
hafði honum skyndilega verið vik-
ið úr embætti af hinum aldna for-
seta lýðveldisins, von Hindenburg
marskálki. Adolf Hitler, leiðtogi
Nazistaflokksins, stærsta stjórn-
málaflokks Þýzkalands, krafðist
þess að fá sjálfur að gegna emb-
ætti kanslarans í lýðveldinu, sem
hann hafði heitið að léggja í
rúst.
Ótrúlegustu sögur um það,
hvað átt gæti eftir að gerast,
voru á sveimi í borginni þessa
örlagaríku helgi, o-g þær ægileg-
ustu þeirra voru reyndar á rök-
um reistar, eins 'og síðar átti eft
ir að koma í ljós. -Sagt var, að
Schleicher, í samráði við Kurt
von Hammerstein hershöfðingja
og yfirmann hersins, væri að
undirbúa samsæri með stuðningi
Potsdamsetuliðsins, og ætlunin
væri að taka forsetann höndum
o.g koma á einræði hersins. Einnig
var taiað um nazistasamsæri.
Stormsveitirnar í Berlín með að-
stoð fylgismanna nazista innan lög
reglunnar áttu að ná á sitt vald
Wilhelmstrasse, þar sem forseta-
höllin stóð og til húsa voru allflest
ráðuneytin. Þá var einnig talað um
allsherjarverkfall. Sunnudaginn
29. janúar söfnuðust hundrað
þúsund yerkamenn saman í Lust-
garten í miðri Berlín til þess að
mótmæla því, að Hitler yrði gerð-
ur ag kanslara. Einn af foringjum
verkamannanna reyndi að ná sam
bandi við von Hammerstein hers-
höfðingja til þess að bera fram
uppástungu þess efnis, að'herinn
og samtök verkamanna sameinuð-
ust í mótaðgerðum, ef Hitler yrði
gerður að kanslara í nýrri stjórn.
Einu sinni áður hafði allsherjar-
verkfall bjargað lýðveldinu, en
það var í Kapp-samsærinu árið
1920, þegar stjórnin hafði flúið
burt úr höfuðborginni.
Aðfaranótt mánudagsins æddi
Hitler fram og aftur um gólfið í
herbergi sínu í Kaiserhofhótelinu
við Reichskanzlerplatz rétt hjá
kanslarahöllinni. Þrátt fyrir það
hve æstur hann var, var hann þess
fullviss, að stund hans væri runn-
in upp. í nær mánuð hafði hann
með leynd tekið þátt í samninga-
umleitunum við Papen og aðra
leiðtoga hinna íhaldssömu hægri-
manna. Hann gat ekki komið á
stjórn nazista einna, en hann gat
orðið kanslari samsteypustjórnar,
þar sem ráðherrarnir, átta af
ellefu ekki nazistar, væru sam-
mála honum um að afnema Weim-
arstjórnina. Svo virtist nú, sem
aðeins hinn fúllyndi forseti, sem
tekinn var að eldast, stæði í vegi
fyrir honum. Það var ekki lengra
síðan en 26. janúar, tveimur dög-
um fyrir þessa úrslitahelgi, að
hinn grái og gamli marskálkur
hafði skýrt von Hammerstein hers
höfðingja frá því, að hann hefði
„hvorki hugsað sér að gera þennan
austurríska liðþjálfa að varnar-
málaráðherra né kanslara ríkis-
ins“.
Smátt og smátt fór þó forsetinn
að linast vegna áhrifa sonar síns,
Oskars von Hindenburg majors og
Ottos von Meissner, ráðherra, Pap
ens og annarra meðlima ráðgjafa-
nefndar forsetahallarinnar. Hann
var 86 ára gamall og var að verða
elliglöpunum að bráð. Sunnudags-
eftirmiðdag 29. janúar, á meðan
Hitler var að drekka kaffi og
borða kökur með Göbbels og öðr-
um aðstoðarmönnum sínum, kom
Hermann Göring, forseti Ríkis-
dagsins og sá, sem gekk næstur
Hitler að völdum í Nazistaflokkn-
um og tilkynnti, að Hitler yrði að
líkindum gerður að kanslara
næsta morgun,
Stuttu fyrir hádegi á mánudag
30. janúar 1933 ók Hitler til kansl
arahallarinnar til þess að ræða við
Hindenburg, og þetta viðtal átti
eftir að verða örlagaríkt fyrir
hann sjálfan, Þýzkaland og fyrir
allan heiminn. Göbbels, Röhm og
aðrir nazistaforingjar höfðu auga
með dyrum kanslarahalliarinnar
frá glugga í Kaiserhof, en foringj-
ans var von innan stundar. „Við
ættum að geta séð á andliti hans,
hvort honum hefur heppnazt það,
sem hann ætlaði sór, eða ekki“,
sagði Göbbels, því að jafnvel þá
voru þeir ekki fullkomlega örugg-
ir. „í hjörtum okkar berjast efi,
von, gleði og kjarkleysi um völd-
in“, skrifaði Göbbels í dagbók
sína. „Við höfum of oft orðið fyrir
vonbrigðum til þess að geta af öllu
hjarta trúað á kraftaverkið“.
Örfáum augnablikum síðar urðu
þeir vitni að kraftaverkinu. Maður-
inn með Charlie Chaplin yfirskegg
ið, sem hafði ekki verið annað en
flækingur á æskuárum sínum í
Vín, óþekktur hermaður í fyrri
heimsstyrjöldinni, einskisverður
ein'stæðingur fyrstu árin eftir stríð
ið í Munchen, hinn hálfskringilegi
foringi Bjórkjallara'siamsærisins,
þessi töframaður, sem var ekki
einu sinni Þjóðverji, heldur Aust-
urríkismaður, og var aðeins 43
ára, hafði verið að enda við að
sverja eiðinn sem kanslari þýzka
ríkisins
Hann ók hundrað metra leið að
Kaiserhofhótelinu, og um leið var
hann kominn í hóp sinna gömlu
félaga, Göbbels, Görings, Röhm
og annarra, sem höfðu hjálpað
honum eftir hinni grýttu og ógreið
færu braut til valda. „Hann segir
ekki neitt, og enginn segir neitt“,
............—■— f
1
■skrifar GÖbbels, „en augu. hans
eru fftll af tárum“.
Þetta kvöld, frá ljósaskiptum
og allt fram yfir miðnætti, gengu
stormsveitir nazista í þéttum
fylkingum um göturnar í bjarma
frá blysum og fögnuðu sigri. Tug-
ir þúsunda þeirra komu í skipu-
legum röðum frá Tiergarten,
gengu undir sigurboga í Branden-
borgarhliðsins og niður eftir Wil-
helmstrasse, lúðrasveitir léku
gömul hergöngulög við undirleik
trumbu'slaganna, og mennimir
kyrjuðu hinn nýja Horst Wessel-
söng, og aðra söngva, sem voru
jafngamlir Þýzkalandi, stígvél
þeirra slógu taktinn á steinlögðum
götunum, þeir báru blysin hátt,
og þau mynduðu logandi borða,
sem lýsti upp nóttina og tendraði
fagnaðaróp áhorfendanina, sem
stóðu í þéttum röðum á gang-
stéttunum. Hindenburg fylgdist
með fylkingunum úr einum hall
arglugganum, þar sem þær
gengu fram hjá, og sló takt her-
göngulaganna með stafnum sín-
um greinilega ánægður yfir því,
að honum hafði að lokum tekizt
að velja kanslara, sem gat snort
ið fólkið á hinn aldagamla og hefð
bundna þýzka hátt. Óvíst er, hvort
þessi gamli maður í elliórum sin-
um hafi haft nokkra hugmynd um,
hvað það var, sem hann hafði
leyst úr læðingi þennan dag. Brátt
barst sú saga út um Berlín, þó ef-
laust ekki sönn, að þegar gan-gan
stóð sem hæst, hafi hann snúið
'Sér að gömlum hershöfðingja og
sagt: „Ég vissi ekki, að við hefð-
um tekið svo marga rússneska
fanga“.
Aðeins steinsnar neðar við Wil-
helmstrasse stóð Adolf Hitler við
opinn glugga kanslarahallarinnar,
utan við sig af fögnuði og ákafa,
dansandi fram og aftur, um leið
og hann heilsaði hvað eftir annað
12
Blátt áfram, hreinskilin, sterk,
ákveðif.i, stjórnsöm, vingjarnleg
kannski, en áreiðanlega ekki mild.
Klukkan var nærri /eitt, þegar
ég var tilbúin. Við snæddum há-
degisverð á veröndinni og horfð-
um á skýin hrannast upp á hjmn
inum.
— Ég vona, að ekki fari <.
rigna fyrr en þau koma heim. í-
vester þykir slæmt að aka á þess-
um vegum í rigningu.
Dagurinn leið fljótt, meðan við
töluðum saman. Ég tók eftir því,
að Elisabeth talaði lítið um heim-
ili sitt og afa sinn. Maður hefði
þó ætiað að hún hefði komizt yfir
sorgina við dauða afa síns nú svo
löngu síðar.
Himinninn var orðinn dökkur
og ógnandi, þegar bíllinn kom aft-
ur. Við gengum niður til þeirra
að heilsa. Það voru rauðir flekkir
í vöngum Gertrude, og hún virt-
ist ekki í sem beztu skapi.
— Við verðum bókstaflega að
fá nýja hjólbarða. Það sprakk
tvisvar á heimleiðinni, þess vegna
komum við svona seint. Flýttu þér
að setja bílinn inn, Sylvester. Er
allt í lagi hér, Elisabeth?
— Að sjálfsögðu, sagði Elisa-
beth og brosti við henni. .— Þú
hlýtur að vera þreytt.
— Já, ég er orðin þreytt. Ég
yrði fegin að fá tesopa, svaraði
Gertrude.
Við settumst í dagstofuna og
himinninn varð sífellt þyngri og
voðalegri. Elisabeth bað þjónustu-
stúlkuna að koma með lampa og
reis úr sæti til að draga glugga-
tjöldin fyrir.
— Hvers vegna gerirðu þetta?
spurði Gertrude hvassri röddu.
Elisabeth sneri sér að henni.
— Hefarðu gleymt, hvað ég er
hrædd við óveður? Þú skalt ekki
verða hissa, þótt ég slcríði. undir
sófann, þegar það skellur á,
Frances.
Og í sömu andrá heyrðust fyrstu
þrumumar í fjarska.
— Það virðist ætla að verða
mikið óveður, við skulum’' bara
vona, að eldingunum slái ekki
niður í grennd, þegar allt er
svona þurrt og skrælnað, sagði
Gertrude.
Sylvester kom inn og settist hjá
Elisabethu.
— Þetta verða ekki miklar
þrumur, þegar stprmurinn er
svona mikill, sagði hann glaðlega.
Þá fyrst tók ég eftir stormin-
um, sem ýlfraði og hamaðist.
— Glugginn í kofanum mínum
er opinn, Elisabeth. Skrepptu út
og lokaðu honum, sagði Gertrude.
Sylvester reis þegar úr sæti og
fór út. Um það bil sem hann kom
aftur, skall óveðrið á fyrir al-
vöru. Við sáum glampana af eld-
ingunum, þótt tjöldin væru dreg-
in fyrir.
Sylvester settist aftur hjá Elisa-
bethu. — Glugginn var lokaður,
mamma.
Gertrude starði á hann. — Jæja.
Þá hlýtur einhver að hafa lokað
honum.
Hún reis á fætur og gekk að
glugganum. Svo reif hún glugga-
tjöldin 1 il hliðar með rykk. Hún
stóð við gluggann með uppréttar
hendur og kastaði höfðinu aftur:
— Ó, hvílíkt dýrðaróveður . . .
Síðustu orð hennar heyrðust
ekki fyrir hávaðanum í þrumun-
um. Ég heyrði hálfkæft óp, og þeg
ar ég leit við, sá ég, að Elisabeth
faldi andlit sitt við öxl Sylvesters.
Ég sá einnig svipinn á andliti
hans, þegar hann horfði á móður
sína . . .
Andartaki síðar hafði Gertrude
dregið gluggatjöldin fyrir aftur
og sneri sér að okkur.
— Vina mín, hrópaði hún afsak
andi upp yfir sig. — Ég elska
þrumuveður og gleymdi alveg,
hvað þú verður hrædd, sagði hún
við Elisabethu.
Elisabeth .sat föl og titrandi í
stólnum. — Það er ég, sem ætti
að biðjast afsökunar á að vera
slíkur heigull. En ég get ekki að
því gert, að ég verð svo hrædd
Andlit Sylvesters var svipbrigða
laust. — yið erum öll hrædd við
eitthvað. Ég er óskaplega hrædd-
ur við . . .
— Ó, elskan mín . . . tautaði
Elisabeth og gat ekki varizt
brosi.
— Og ég er . . . skaut ég inn
í. Var það ímyndun mín, eða var
andrúm'Sloftið í herberginu þrung
ið einhvers konar spennu? Eða
gat ég ekki gleymt svipnum á and
iiti Sylvesters rétt áðan?
Óveðrinu slotaði jafnskyndilega
og það hafði byrjað. En það var
einhver uppgerðarkæti yfir okkur,
þegar við settumst við kvöidverð-
arborðið Elisabeth hafði sagt
mér, að Gertrude hefði ofnæmi
fyrir hundum. Ég vonaði, að hún
gleymdi Rudi sem ég var með í
kjöltunni.
Þegar við gengum aftur inn í
dagstofuna til að drekka kaffi,
heyrði ég, að þrumurnar komu aft
ur nær. Elisabeth reyndi að stilla
sig um að horfa út að glugganum
og hlusta eftir skruggunum.
— Ætlarðu að halda veizlu á
afmælisdaginn þinn, Elisabeth?
flýtti^ég mér að segja.
Gertrude leit hissa á mig. —
Frances, veiztu, ég hafði alveg
gleymt afmælisdegi Elisabethar.
Hvernig vissir þú um hann?
— Ungfrú Abby sagði mér það.
— Ungfrú Abby? sagði hún
með undarlegum hreim.
— Og það minnir mig á nokkuð,
skaut Elisabeth fljótmælt inn í.
— Mundirðu eftir að senda
bréfið mitt?
— Auðvitað gerði ég það, svar-
aði Gertrude kuldalega. — Ég er
ekki gleymin að eðlisfari.
Elisabeth hló. — Nei, ég hefði
ekki þurft að spyrja.
— Og hvenær er afmælið þitt,
Elisabeth?
Hún sagði, að það væri í lok
nóvember. Óveðrið kom nær aft-
W, því fór ég að segja frá því,
hvað við hefðum skemmt okkur
vel á afmæli mínu, þegar ég var
tuttugu og eins árs. Elisabeth hló
svo hjartanlega að ýktum lýsing-
um mínum, að ég hélt, að hún
hefði gleymt öllum ótta, unz ég
sá að hún kreppti hnefana, svo að
hnúarnir hvítnuðu. Þá skildi ég
fyrst., hversu ofsalega hrædd hún
var.
7. KAFLl.
Um morguninn var allt hulið
hvítri, þéttri þoku. Þegar ég gekk
frá kofanum að húsinu, fann ég
örfína rigningu.
Eftir morgunverðinn sátum við
Elisabeth framan við skíðlogandi
arininn. Hún prjónaði, og ég tal-
aði. Eftir hádegisverðinn kom
Gertrude til okkar með saumadót.
Gértrude sagði okkur frá hin-
um innfæddu. Um höfðingjana,
sem reyndu að kenna hinum
lægra settu að rækta jörðina, og
það var ekki alltaf létt verk. Hún
sagði okkur líka frá hinni ár-
legu Incwala, þar sem stríðs-
menn drepa uxa með höndunum
einum og halda síðan veizlu.
Hýn sagði okkur frá hinum
ýmsu myndum hjátrúar og
hversu mikið karlmaður yrði að
borga fyrir konu sína og um þá
siðvenju, að brúður varð að
hafa sannað, að hún gæti alið
barn, áður en karlmaðurinn
gengur að eiga hana.
— Sú venja er nú að hverfa,
sagði Gertrude og bro'Sti til
okkar. — En { rauninni er ekki
hægt að ásaka hina innfæddu
fyrir að vilja halda þessum sið.
Maður þarfnast sona, sem geta
orðið góðir stríðsmenn og borið
nafn hans áfram — og stúlkna
til að rækta jörðina og útvega
honum kýr, þegar þær gifta sig.
Þess vegna myndi swazi-
lenzkur maður aldrei kvænast,
ef hann efaðist um, að hans til-
vonandi kona gæti ekki alið hon-
um barn.
Ég hálfdottaði, meðan ég hlust
aði á rödd Gertrudes og notalegt
TÍMINN, miðvikudaginn 23. janúar 19G3
/
14